Norðlingur - 07.05.1881, Síða 2

30
orðí5 að litlum notum og sizt fyrir landsmenn sjálfa. Margir
peirra pekkja ekki hið minsta náttúru landsins, pjóðlíf, sögu eða
tungu landsmanna, pegar peir koma hingað. Ferðir eru hvergi
i allri Evrópu eins kostnaðarsamar fyrir útlendinga einsog á ís-
landi, peir vilja sjá sem mest peir geta og hlaupa svo yfir alt í
snatri, og pó peir staðnæmist á einhverjum bletti og skoði hann
betur, pá skortir pá optast pekkingu á öðrum hlutum landsins
til samanburðar, og er pví ekki von að mikið hafi áunnizt. Slík-
ar rannsóknir geta aldrei orðið landinu til framtara og sóma, fyrr
en landsménn gjöra pær sjálíir. Bezta hók sem enn hefir verið
skrifuð um ísland er ferðabók Eggerts og Bjarna, pó hún sé
meir en hundrað ára gömul og sé einsog eðlilegt er að mörgu
úrelt, og enginn útJendingur hefði getað unnið pað verk, sem
Björn Gunnlaugsson gjörði.
Steenstrup og Jónas Hallgrímsson fundu fyrstir steingjörv-
ar jurtaleyfar í Steingrímsfirði og við Brjámslælc á Barðaströnd,
og af peim sást að einu sinni (á pví tímabili, er jarðfræðingar
kalla miocene) var ísland vaxið stórum skógum líkum peim, sem
nú vaxa í Elorida og við strendur Mexikoflóans; meðalhiti ársins
var pá á íslandi um 20° 0-, hér voru stórar eikur, platanviðir,
hlinir, túlipantré, hergfléttur, vilhvínviðir og margt fleira. Leifar
af pessum jurtagróða finnast í leiriögum við surtarbrand víða
um landið, en ekkert er rannsakað pví viðvíkjandi nema petta
litla sem peir gerðu og væri pað pó mjög fróðlegt að fá að vita
nákvæmar um eðli íslands á peim tíma. Margt fleira er ópekt,
er lýtur að elztu sögu landsins; pað má ráða af sumum surtar-
brandslögum, að seinna hefir landið verið sumstaðar vaxið greni-
og furuskógum pegar nokkuð fór að kólna, en alt er petta ó-
rannsakað enn, hið sama er að segja um hækkun og lælckun lands-
ins á ýmsum tímum; sumstaðar (við Sog, í Fossvogi og víðar)
finnast steingjörvar skeljar hátt yfir sjáfarflöt af sðmu tegundum,
sem enn eru í sjónum við strendur landsins, aldurshlutföll jarð-
laganna eru alstaðar ókunn á íslandi. Hið sama er að segja um
myndun dalanna, fjarðanna og vatnanna.
Ekkert land i heimi er jafnmilcið eldfjallaland og ísland
að undanteknum Java og Nýjasjálandi og hraunin íslenzlcu eru
geígvænlegri en alstaðar annarsstaðar; útbrunnin eldfjöll og eld-
gígir eru púsundum saman um alt land. Síðan land bygðist herir
gosið á 20—30 stöðum, og eru aðeins 2 eða 3 eldfjöll nokkurn
veginn kunn vísindamönnum. í útlendum jarðfræðisbókum er pví
margt ákaflega ranghennt um eldfjöll á íslandi. J>egar gosið
hefir í óbygðum kringum Yatnajökul, hafa menn sjaldnast gjört
sér far um að grenslazt eptir upptökum gosanna. Á miðri 14.
öld komu stórkostleg gos úr Öræfajökli og eyddust prjár kirkju-
sóknir; ennpá sézt til rústa af bæjum, er pá eyddust, en pað er
alt ókannað enn eins og annað. Opt er pess getið, að gosið
hafi í Gfrímsvötnum; menn halda að pau séu fyrir norðan Núp-
staðaskóg en vita ekkert hvernig háttað er kringum pau, eldborgir
við eða í Skeiðarárjökli, Síðujökli og par í nánd hafa stundum
gosið, en hvernig pær eru eða hvar veit enginn. Skaptáreldarnir
mikln 1783 komu sumpart úr Yarmárdal við Skaptárgljúfur,
Sveinn Pálsson kom pangað snöggvast 1794, en sá aðeins upptök
annarar hraunkvíslarinnar. 1862, 1867 og 1873 gaus fyrir norð-
an Vatnajökul, en eldfjöll par eru ókunn einsog annað. Katla
og Eyjafjallajökull hafa heldur eigi verið skoðuð að neinu gagni.
|>ó Hekla sjálf sé einna bezt rannsökuð af íslenzkum eldfjöllum,
pá eru pó liraunin par í kring mjög lítið pekt og pó eru mörg
peirra mjög merkileg, t. d. Hrafntinnuhraun, hverirnir við Torfa-
jökul, sem sagt er að velli uppúr bláum jökulís, pyrftu og
skoðunar rið. Bauðukambar, sem eyddu öllum þjórsárdal 1343,
hafa aldrei verið skoðaðir. Alt Reykjanes er pakið hraunum og
eldfjallagarður gengur eptir pví endilöngu og heldur áfram neðan-
sjáfar, pví par eru Eldeyjar og Geirfuglasker. |>ar hefir opt
gosið síðan land hygðisd, par er Trölladyngja hið merkasta eld-
fjall, og menn hafa blandað gosum paðan saman við gos úr Trölla-
dyngjum í Ódáðahrauni; j en pó pessi hraun liggi svo að segja í
bygð, pá hafa pau aldrei verið rannsökuð í heild sinni og fengist
pó við pað sjálfsagt mörg ágæt upplýsing um jarðfræði landsins,
pví par er margt að sjá, stórar gjár, eldlcatla, hveri, ölkeldur og
námur. J>að er víst flestum lcunnugt, að pegar verið var að tala
um að lögleiða kristni hér á landi árið 1000 og á alpingi horfði
til mestu vandræða milli kristinna manna og heiðingja, pá kom
maðr hlaupandi og sagði að jarðeldr væri kominn upp í Ölfusi
og mundi hlaupa á Hjalla bæ |>órodds goða. J>á sögðu heiðnir
menn, að eigi væri undur pó goðin reiddust slíkum tölum. J>á
mælti Snorri goði sem pó var heiðinn, um hvað reiddust goðin
er hraun pað brann, er nú stöndum vér á*. petta hraun heitir
nú J>urrárhraun og hefir hvorki verið mælt né rannsakað. |>egar
jarðslcjálftar hafa verið miklir sunnanlands hafa peir vanalega
verið ákafastir kringum Hjalla svo par hlýtur að vera miðdepill
peirra, par í grendinni eru og milclir hverir. Aulc pessara hrauna
eru enn ómæld sunnanlands jpingvallahraun, Skjaldbreiðarhraun,
Eldborgarhraun. Snæfellsneshraun og mörg fleiri. Uppi á há-
lendinu era hin merlcustu hraun -alveg ópekt, t. d. Hallmund-
arhraun og Kjalhraun, par í nánd eru Hveravellir, Hvinverja-
dalur og fleira. Hvergi sjást jafnstórkostleg merki jarðelda eins
og kringum Mývatn, menn hafa líkt pví héraði við pað sem sést
í tunglinu, gígur við gíg og sprunga við sprungu. |>ó Johnstrup
rannsakaði par töluvert 1876, pá gat hann pó eigi á svo stuttam
tíma skoðað nærri alt. Eldfjallasaga landsins getur eigi orðið
vísindunum að neinu verulegu gagni fyrr en búið er að mæla og
rannsaka hraunin og eldfjöllin og gjöra af peim uppdrætti; pá
geta menn fyrst séð hverja verkun gosin hafa haft og hvernig
pau standa í sambandi við eðli landsins í heild sinni. Af pví að
skoða hraun og eldfjallaöslcu má sjá hver eldfjöll eru hættulegust
og hverjar öskutegundir eru skaðlegar fyrir jarðveginn eða eigi.
Stundum skemmir aska engi og tún manna svo mjög, að pau
verða aldrei framar að notum, sumstaðar bætir askan jarðveginn,
pó hagalaust verði í fyrstu; kemur petta af samsetningu öskunn-
ar og stendur aptur í nánu snmlmndi við myndun eldfjallanna,
hæð perrra o. fl. Menn hafa tekið eptir pví að cldfjöll á íslandi
liggja eptir vissum línum, pessum línum fylgja og hverir, námur,
ölkeldur, uppskotnir fjallatindar, dalir og ár, svo af pví má sjá
live mikla pýðingu eldfjöllin hafa fyrir alla myndun landsins,
pessu pyrfti pví grandgæfilega að veita eptirtekt. Hverir, námur
og ölkeldur, sem allar pjóðir rannsaka til gagns og fræðslu eru
hér lítt kunnar. A Islandi hafa svo margar eldverkanir safnast
saman á einn depil að furðu gegnir og Island er aðalstöð á eld-
fjallagarði sem gengur suður alt Atlantshaf nærri heimskauta á
milli; það mundi hafa liin mesfu áhrif á þelclnngu manna á sögu
og eðli állrar jarðarinnar cf það vœri ált vel rannsalcað, og engum
liggur það nœr en oss íslendingum sjálfum að gefa visindunum
þann slcerf, er fá má af að sJcoða vor eigin heimJcynni.
Ekkert hefir á seinni árum verið jafnmikið rannsakað á
Norðurlöndum einsog jöklar, ísaldarleifar og pað sem að pví lýt-
ur. Aður lágu jöklar um allan norðurhluta Evrópu, Ameríku og
Asíu og hafa peir eptirlátið margar leifar, holt og mela, rákir á
klettunum, grjótgarða pvers yfir dali og firði, vötn og leirlög. A
íslandi er fjarska mikið af slikum menjum eptir ístímann, en pað
er órannsakað; áöllum Norðuriöndum, í Grænlandi og Spitzbergen
hefir pað verið nákvæmlega slcoðað. J>að má geta nærri að rann-
sóknir á jöklum eru mikilsverðar, peir gefa mönnum margar
bendingar um hvernig öllu hafi verið háttað fyrrum, peir hafa
mikla pýðingu fyrir jarðmyndun pá sem nú verður, peir hafa á-
hrif á loptslag, vinda, hita og regn, peir hafa hjálpað til að
mynda jarðveginn, sem allur búnaður er bygður á, og liafa með
öllu pessu milcil áhrif á mannlífið. Flestar mentaðar pjóðir gjöra
sér pví far um að rannsaka pá sem bezt; ríkisping Dana veitir
árlega 15000 krónur til að rannsalca jökla. á Grænlandi. Á ís-
landi eru stærri og áhrifameiri jöklar en nolckursstaðar í Evrópu
og éJcJd einn einasti af peim hefir verið vísindalega rannsakaður.
Sjórinn við íslands strendur pyrfti engu að síður aðgæzlu
*) Kristnisaga kap. 10. í Biskupasögum I. bls. 22.