Skuld - 10.09.1878, Blaðsíða 3

II. ár, nr. 24.J
SKTJLB.
l10/9 1878.
283 ~ I
dóm sinn (og þýrfti það, eftir þvi, sem liér
hagar til, að njóta styrks af almanna-fé). En
meðan það er ekki, er það einskonar nauðsynja-
. böl (malum necessarium), að blöðin ljái
rúm einstöku merkilegri rannsókn. — En með
því slikt á að falla í hendr alþýðu, ríðr á, að
rannsóknin séeigi gefin út fyrir kenning.
Sigurðr prófastr Gunnarsson á
Hallormsstað hefir af og til í ár verið
í „lsafold“ að vanda um við oss „hók-
málamenn pessara tíma“ fyrir van-
kunnáttu vora og vanhirðu á móðr-
máli voru.
Vel er pað gert af prófastinum,
að fræða pá, sem miðr vita, en hann-,
og má pó vera að bæði ég og fleiri
ritum stundum verr, en vér vitum, að
pví, er til málsins kemr, og her par
ýmist til. En slíkt ið sama mun og
henda inn heiðraða höf., að hann veit
betr en hann ritar — stundum.
Ég vil nú sleppa pví alveg, að
minnast á pað, er hann les fyrir séra
Styrbirni á Nesi, pótt par væri sumt
eigi sem réttast innan um annað, er
satt var — enda hefi ég eigi pá grein
fyrir mér nú og nenni eigi að leita
að henni.
Eitt vil ég að eins minnast á úr
henni, og pað er undirskriftin: „Böð-
-varr“. í lienni á auðsjáanlega að
vera orðaleikr; pað á að vera nafnið
Böðvarr, og vill höf. láta pað merkja
pann, sem er stríð-var, óstríð-
gjarn |böð= styrjöld, strlðj. En
petta mun vera gjörsamlegr misskiln-
ingr. Endingin -ar(r) i Böðv-arr mun
vera samskonar nafnmyndunar-ending,
eins og i Agnarr, Hjálmar(r) o. s. frv.,
en „v“-ið heyrir rótinni til i „böð“
(=orrusta), og kemr fram bæði í eign-
arfalli: „böðv-ar“, og öðrum föllum
peim, er hefja endinguna á hljóðstaf
(t. d. óvanalegu [óreglulegu?] págu-
falli eintölu: „böðvi“ i Sæm. Eddu),
eins í sagnorðinu „at böðvask“ (í
Hamðismálum). Bótin ætti pví að vera
„boðv“ eðr „baðu“, eins og rótin í „ör“
(eignarfall ,,örv-ar“) er „orv“ eða „aru“.
Eg get hugsað mér, að „boð(v-)“ væri
eitthvað skylt enska orðinu „to both-er“
(að áreita); einhver óspektarinerking
er í hvorutveggju orðinu, og „Böðvarr11
mun hafa nokkurn veginn gagnstæða
pýðingu við pað, er séra S. G. liefir ætl-
að að leggja í pað i „ísafold".
í 18. nr. „ísaf.“ ritar séra S. G.
enn um málfræðislcgt efni: um orðin
„kirkja“ og „kristni“. (Ég rita nú
„kyrkja", pví orðið lcemr af grísku:
„kyriaké“; og pó J>jóðverjar riti „Kir-
che“ og Danir „Kirke“, og fornrit
vor riti víðast „kirkja“, pá sé ég
ekki ástœðuna til að breyta y í i;
Svíar rita kyrka og Lappar kváðu
segja kyrko; að visu cr í Engil-
saxnesku circe [og circ, sbr. kirk á
skozku], en Englar rita aftr cliurch
og Norðmenn kyrkja).
284
Séra S. G. álítr, að orðið kyrkja,
pegar pað á að tákna annað en guðs
hús, pýði sama sem „kristni“, og sé
pá „útlenzka, tekin upp úr pýzku og
dönsku í íslenzkuna nú á pessari öld
— helzt á næstliðnum 30 til 40 árum —
sjaldan fyrr“. — J>etta ætla ég að
hvorttveggja sé gjörsamlega rangt.
Kristni veit ég eigi til að hafi
utan tvær merkingar; infyrri og eig-
inlega merkinger: kristin trú (re-
ligio christiana); par af kemr að
kristna, kristnihald, kristni-
brot, kristniboði, o. s. frv.; hin
merkingin er: játendr kristinnar
trúar i heild = kristileg kyrkja
(ecclesia christiana); par af kemr t.
d. „kristnistýrir“ p. e. páfinn (í fornu
máli).
Kyrkja hefir vist aldrei verið
haft af neinum, pað ég til veit, í inni
fyrri eðr eiginlegu merking orðsins
kristni, p. e. sama sem kristin trú;
pessi merking á sér víst hvergi stað
nema í imyndun og hugarburði séra
S. G.; eðr getr hann citerað pað í rit-
um „bókmálamanna pessara tíma“?
Sé mín ætlun rétt, pá fellr par með
um koll sú tilraun til fyndni, seni séra
S. G. hefir reynt að spinna út úr pess-
ari pýðing og ímyndaðri innleiðslu orðs-
ins að kyrkja = að kristna.
Að minni ætlan hefir kyrkj a tvær
aðalmerkingar: fyrst eina eigin-
lega merking, p. e. guðshús (tem-
plum), hús til guðspjónustu; — pví-
næst afleidda eðr fígúrlega merking,
sem aftr hefir ýmsar greinir: l.kyrkj-
an (kat’ exoken) o: kristileg kyrkja
— allir játendr kristinnar trúar =
kristni, (ecclesia christiana); 2. trú-
flokkr (a denomination); t. d. refor-
meraða, lútherska, róm-kapólska, pres-
byterianska, byskuplcga kyrkjan, me-
podista, baptista, kongregationalista,
kvekara, mormóna kyrkjan, nýkyrkjan
(Swedenborgs) og óteljandi aðrar fleiri;
3. klerklýðr, — kyrkjan mótsett 1 eik-
mönnum.
Yið pessar merkingar er pað að
athuga, að in síðasta er líklega enn
latíðust voru máli, og ef til vill eigi
pörf í málinu, en til er hún í pvi. —
Yið næstsíðustu merkinguna (kyrkja —
trúflokkr) má athuga, að hún virðist
eigi nauðsynlega bundin við kristin
trúarbrögð. Hvað er t. d. á mótipví
að tala um gyðingakyrkjuna (pótt guðs-
hús gyðinga séu kölluð synagógur),
pvi pað er pó kyrkjufélag. Svo er
um fleira.
Að orðið kyrkja í afleiddri merk-
ingu (o: ecclesia) sé komið inn í mál
vort úr dönsku og pýzku nú á pessari
öld, helzt á næstl. 30 til 40 árum —
pað tekr engu tali. Og pótt séra S.
G. segist ekki muna að hann hafi séð
orðið í annari merkingu, en um guðs-
liús, í nokkurri bók eldri on síðustu
285
aldamót, pá pori ég að segja, að
petta er ekki annað en meinloka, pví
hann er svo fróðr klerlcr, að ég er viss
um, að hann hefir einhvern tíma litið í
„k y r kj u - ordinanzíuna“ gömlu. Enda
hefir orðið nú að minsta kosti 500 ára
hefð í bókmáli voru. í Guðmnndar-
drápu bróður Árna (Munkapverár
ábóta 1371—1379) er 30. erindi pannig:
„Kyrkjan poldi hneyksl af höldum
harðla sterk ok réttur klerka,
burgeisar pvíat mundi1) ok margar
mjök spentu pá hennar rentur;
lærða dœmdu leikmenn fyrða
lastauðigir und meiðsl ok dauða;
sárt hrygði slíkt signat hjarta
sæls Guðmundar um langar stundir“.
Og pað má víst rekja orðið í bók-
máli voru niðr um allar pær 5 aldir,
sem liðnar eru síðan petta var kveð-
ið. — Líklegt pykir mér, að fræðin,
er séra S. G. segist liafa lært, hafi
verið slcrifuð og all forn, en eigi prent-
uð, ef par hefir staðið ,,kristni“ fyrir
kyrkja; pví að vísu pekki ég eigi
Ponta, ef hann skyldi hafa lært á hann,
en hitt er víst, að orðið „kyrkja“ á
pessum stað var komið inn í kredd-
una (trúarjátninguna) löngu fyrir alda-
mót, pví ég man eftir pví með fylstu
vissu, að pað stendr svo í Credo í fleiri en
einni útgáfu af Grallaranum, sem ég
átti pegar ég var í Keykjavík. íbysk-
upasögunum er „kristni“ og „kyrkja“
haft jöfnum höndum t. d.: „Á pví sama
sumri skrifar hann til erkibyskups,
hvert válk ok vandræði, forsmán ok
fyrirlitning hann ok heilög kristni
polir án afláts .... biðr par með,
pat mjúkt er liann kann, at herra
erkibyskupinn leggi kyrkjunni nokk-
ura huggun, at liún mætti firrast ú-
vina vald ok fá um síðir pann frið
ok frelsi,“. o. s. frv. (Bp. s. II., 114.)
Meira að segja, í Páls-sögu, sem
rituð er rétt eftir aldamótin 1200, og
senx er á gullfallegasta máli, eins og
pær systr hennar, Hungrvaka og |>or-
lákssaga, stendr: „fjóra daga kendi
hann sjálfr kenningar á hverjum xij
mánuðum: jóladaginn fyrsta ok mið-
vikudaginn fyrstan í föstu, skírdagok
kyrkju-dag“ (Bp. s. I. 140.) Yíst
eigi mun sá dagr nafn taka af neinni
torf-kyrkju né timbr-kyrkju eðr stein-
kyrkju, heldr af inni ósýnilegu „kyrkju“
(kristninni). Og bendir petta til, að
orðið megi í pessari merking rekja
fram til 1200, en pað er pá hátt á
7. öld siðan pað innleiddist í málið.
J>ví miðr liefi ég nú enga orða-
bók íslenzka og engar homilíu-útgáf-
ur, pví ég varð að farga öllu bóka-
safni minu fyrir nokkrum árum; en
mig minnir fastlega að' orðið sé al-
títt í homilíum. J>eir sem bókanna
eiga kost, geta víst hœglega rakið til-
veru orðsins í gegn um allar vorar
1 Ij muudi o: gjafir.