Fróði - 17.04.1883, Qupperneq 3

1883.
F RZÓ D 1.
101. bl.
127
128
129
lands vors og þjóöar. Jeg or fós a
aö játa, að bjargast inætti (yrst um
sinn við stjórnarskrána eins og hfin er
yrðu þing og stjórn ávallt samtaka að
stýra fram hjá þeirn hoðum og blind-
skerjum, sem htin hefir í sjer fólgin
og þetta hefir tekist vonum framai
hingað til. En það er eins og sain-
komulagið inilli þings og stjórnar fari
smáminnkanda Ráögj. er orðinn
seinni og stirðari í snúningum við
þingið enn áöur, og teikn tímans benda
á, að hann ámuni ætla sjer að íara
allra sinna ferða hjer jeptir fyrir þing-
inu. Þetta ættuin vjer þingmenn að
setja vel á oss. — En þrátt fyrir það,
þó vjer höfum biýnustu þörf á yms-
ura umbótum og breytingum á sjórn-
arhögum vorum. vil jeg ekki leggja
það til, að þingið íari nokkuð að eiga
við sfjórnarskrána að þessu sinni, þvf
það hefir hvorki tíma nje kringuin-
stæður til að fást við svo vandasamt
og umfangsmikið mál.
Dómaskipan landsins er eitt af
því sem Iieíir legið, og liggur enn í
salti hjá oss. í 42, gr. stjórnarskrár-
innar segir svo : „Skipun dómsvalds-
ins verður eigi ákveðin nema með
Iagaboði“. Það horfir beinast við að
skilja þessi fyrirniæli stjórnarskrárinnar
svo, sem sá hafi verið filgangurinn,
að gera n ýj a skipan á dó m-
s t ó 1 u m 1 a n d s i n s m e ð n ý j u m
löguin, enda hefði þess þurft fyrir
löngu. í’að er aðaleinkenni góörar
og fullkominnar dómaskipunár, að
dómsvaldið sje nákvæinlega að grcint
frá^öllu annarlegu valdi Aðrar þjóð-
ir láta sjer mest um það hugað, að
dómararnir hafi sem fæstum öðrum
störfum að gegna, eti dómara störf-
unum. Enginn embættisstaða í þjóð-
fjelaginu er jafn vandasöm og þýð-
ingarmikil, sem dómarastaðan, þar sem
líf, æra og tímanleg velfcrð einstakl-
ingsins er á stundum lögð í hendur
dómarans. Látum oss nú snöggvast
líta yfir dómaskipanina hjá oss, og
sjáum hvort og að hve miklu leyti
hún fullnægir þeim kröfum, sern gera
verður til góðrar og hagleldrar dóma-
skipunar. Eins og hjer hagar til, er
hjeraðsdómarastaðan þýðingarmest og
vandasömust, því svo setn kunnugt er,
hafa hjerað-dómarar öll mál, sem koina
í dóm, til fyrstu meðferðar. Nú eru
úrslit hvers máls inest komin undir því.
hvernig með þau er farið í fyrstu, og
hvernig þau eru uridir húin, því hver
hlutur býr að fyrstu gerð. Því er
það injög áríðanda, að hjeraðsdómara-
embættin sjeu ávalit skipuð hæfum
mönnum, og vel föllnum til dóinara-
starfa. Hvernig cr nú sjeð fyrir þessu
hjá oss ? Hjeraðsdómara einbættin
eru fengin í hendur sýslumönnum, á-
samt ótal mörguin öðrum embættis-
störlum, á n n o k k u r s t i 11 i t s t i I
þess, hvertþeireru hæfir
d ó m a r a r, e ð a e k k i. þeir eru
tollheimturnenn, lögreglustjórar, og hafa
þess utan mörg og margbrotin um-
boðsleg störf á hendi, og þeir geta
verið vel hæfir til þessara starla, þó
þeir sjeu ónýtir dóinarar. Það inun
því optar vera tillellið, að dómara-
störfin eru höfð í hjáverkuin, auk þess
'etn rjettarfarsreglur þær, sem hjer er
larið eptir, eru orðnar úreltar og óhaf-
andi. — Um yfirdóm land'ins verð-
ur það eigi sagt, að hann hafi ofmik-
ið að gera. nje margbrotnum störfuni að
'inna. Rvert á móti hefir hann uiik-
ils til oflítið að starfa, móti því er
hann kostar landsjóðinn. Rað mun
óhætt að fullyrða, að yfirdómurinn er sú
dýrasta stiptun í víðri veröld, þegar mið-
að er við þau störf, er hann af kast-
ar. Hann kostar landsjóðinn nokkurn
veginn jafn mikið og þingið, og livað
gerir hann svo ? Hann kvcður upp
dóma f eitthvað 20 — 30 — 40 inálum
á ári, sem Ce't eru einföld og óbrot-
m. f’að eru öll þau störf, sein yfir-
dóinur land'ins liefir á hendi nú sem
'tendur. Rá er hæsti rjettur, sem er
kórónari á dómaskipan vorri. Tekur
það sig út við líka, eins og ef koi.ur
vorar gengju með franskan hatt við
peisubúninginn sinn. Ró er það sök
sjer, hvað aíkáralegt þetta fyrirkomu-
lag er, því hitt skiptir ineiru hvað það
er ó e ð 1 i 1 e g t, að jeg ekki segi
háskalegt, að leggja hið æðsta
dómsvald í hetidur þeim inönnum, sem
ekkert þekkja til hinna sjerstaklegu
íslenzku laga, nje landshátta hjer. Og
þó þetta hafi, ef til vill, gengið nokk-
urn veginn stórslysalaust að undan
lörnu, er mjög ólíklegt að svo
verði tii lengdar. Eptir því sem þing-
ið hefir lengur iöggjafarvaldið í hönd-
um, og nær rneiri þroska og framför-
um, breytist löggjöf vor og fjarlægist
ineir og rneir toggjöf Dana, sein fylgt
hefir verið að mestu hingað til. Fað
á að líkindum ekki langt í land, að
nám íslenzkra laga verði gert að sjer-
stökn skilyrði fyrir veitingu dómara-
embætta hjer á landi, og það virðisf
horla beint við, að hæstirjettur af segi
innan skamms, að hafa nokkuð með
fslenzk mál að gera. Sem sagt, vjer
þuríum að fá gagngerða breyting á aílri
dómaskipan vorri, frá lægsta stigi til
æð'ta stigs, og það sem allra fyrst.
Frjetíir úr kanpstaönum meö fleiru.
(Eptir J. H.)
(Niðurl.)
A. |>ó ekki virðist ósennilegt það er
uú hetir þú sagt, þ.á vill sú raun á
verða að kaupmenn selji dýrara í lausa-
kaupum enn í reikninga; mig uggir þvi
að þeir mundu einmitt ná drjúgu úr
vösuin okkar fram yfir það sem nú er,
ef við kæmum þeirn upp á að skipta á
þann hátt við oss, — eða hvað segirðu
til þessa ?
B. þetta er. hvað smákaup snertir
görnul og vond venja, sem bráðlega
mundi takast af, ef samkeppni í verzlun-
inni ætti sjer stað, og kaupin væru gerð
í því stærra; enda eru þess lika ljós
dæmi, þar sem einstöku kaupmenn hafa
nú á seinni árum gert kost á ymsum
.'örum í stórkaupum, með niðursettu
; verði út í hönd. f>að er þar hjá eðli-
legt að kaupmenn haltri til beggja hliða
í því að kvetja beinlínis eða óbeinlínis
til skuldlausrar verzlunar; því svo óþægar
sem þeim eru skuldirnar, þá er þó meira
tvísýni á fyrir þeim enn oss, um hagn-
aðinn við að taka þær af, því ekki eru
það einungis renturnar, sem jeg sýndi
þjer fram á, er þeir hljóta að leggja á
vöruverðið, heldur hafa þeir meira frelsi.
meðan vjer erum í þessari sjálfheldu. til
að selja oss svo dýrt, að þó annars veg-
ar sje hættan af óskilvísi vorri, þá sje
hins vegar ríflega fyrir vanhöldunum ; það
er hin eðlilega kaupmennska, yfir höfuð
að tala, að voga miklu, vera við búinn
miklu tjóni, ef illa fer, en sjá sjer vel
farborða, og mikla vinningsvon ef vel
gengur. Líka mun kaupmönnum standa
stuggur af ný upp teknum tilraunum
bænda, í stöku stöðum, með að fá í
samlögum ymsar vörur beinlinis frá út-
löndum; með gufuskipum, það geta þeir
sjeð, eins og hver skynsanmr maður,
(sjer), að oss er ómögulegt. eins og hitt
að nota stórkaup að nokkrum mun, á
meðan kaupstaðarskuldirnar við haldast.
A. f>að er nú líklega búið að vera,
með stórkaupin; jeg heyrði þeirra hvergi
getið á næstliðnu sumri. Aptur trúi
jeg þessi vörupöntun með gufuskipum,
sje íarin að tíðkast allvíða; en jeg hefi
heyrt misjafnar sögur af hagnaðinum
við það. A hina síðuna hefi jeg heyrt
að skuldugir hafi þeir margir verið í
kaupstað er pöntuðu vörur, enda hafi,
þeir ekki þurft að borga hinar pöntuðu
vörur fyrri enn á eptir. Gretur þú ann-
ars frætt mig nokkuð um þetta?
B. Lítið eitt þekki jeg til pöntunar-
fjelaga, það mun óvíða vera komin full
reynsla á þau, og mun seint verða, og
sízt góð, á meðan hin gamla skuldaverzi-
un við helzt. Einkum er það fjarri öllu
náttúrlegu og skiljanlegu að þau geti
þrifist eðlilega, nema því að eins, að
hver maður sem í þeim er, standi skil
á kaupeyri sínum fyrir fram. Sú hug-
mynd virðist liggja til grundvallar þess-
um frelshreifingum, að með vaxandi sam-
göngum milli þjóðanna og þekkingu
þeirra, hverrar á annari, eigi þær að
ná. með minni tilkostnaði enn áður, hver
um sig, því er hún parfnast af því er
hin til býr eða framleiðir, þannig að fá
hlutinn, sem k-róka minnst, ef ekki beint,
frá fyrstu hendi. Að sá kostnaður eigi
að minnka yfir höf'uð, sem gengur til
þess að handlanga vörurnar milli manna
en leggjast að sama skapi til framfærzlti
þeirra. Til þess að fram koma þessu,
er þá fyrsta atriðið, að ntenn sameini
sig í fjelag, til þess kaupin geti orðið
stærri; því með þeim hætti fæst opt ó-
dýrara. Hið annað og stæðsta atriðið
er, að kaupeyrinn sje í höndunum. því
enginn skyldi þó hugsa svo heimskulega,
að ókunnugum mönnum sje mögulegt
að fá vörur frá verksmiðjurn eða mörk-
uðum út urn lönd áu þess að hafa hand-
bæran kaupeyrinn. Hið þriðja atriðið
er, dugleg og áreiðanleg milliganga ut-
anlands og innan. Hið fjórðii góð að-
stæða og áhöld til þess að taka móti
vörunum og skipta þeim á milli sín.
A. Mjer heyrist þá þetta hafa æði-
mikið ntas í för með sjer, og eklci held
jeg að það verði nema ríkismennirnir
sein geti haft gott a.f því; eða ætli það
gæti ckki farið svo að úr þessurn fje-
lcigum yrði kaupmaður; svo það yrði
eiunntt til þess, að fjölga a okkur verzl-
unarblóðsugunum — t. a. m. eins og
mjer heyrist að Grránufjelagið vera. orðið"!
B. Varla getur það nú samt dulizt
þjer að með þessum hætti notum yjer
eðlilega, eptir vorum kröptum. viðskipta-
frelsið og af því mundi sú hagnaðar- og