Fróði - 26.11.1883, Blaðsíða 3

1883.
I R Ó Ð 1.
119. bl.
343
344
345
fossi niður af fjallinu. Selvogsheiði er.
bunguvaxin og hallast lítið eitt út á
allar hliðar (1° 2° 3°); hún er gamalt
eldfjall og fjarska stór eldgígur efst
uppi, en hann er nú fullur af hrauni
og nserri sljett yfir; öll heiðarhungan
er byggð upp úr geysimörgum hraunlög-
um, og í henni ótal hellar og gjár. en
roksandur sumstaðar á milli, einkum
vestan til. Upp af Selvogsheiði er
mjög há heiðarbunga, sem kölluð er
„Heiðin há“, pangað fór jeg frá Vogs-
ósum. Heiðin há er 2030 fet á hæð,
geysimikil. flatvaxin eldfjallsbunga, lík i
lögun eins og Skjaldbreiður, hlaðin upp
úr óteljandi afargömlum hraunlögum, er
stutt af henni norður í Bláfjallahlíðar,
en að sunnan hallast hún jafnt og pjett
niður að Selvogsheiði (3°), eru margar
og stórar gjár i lægðinni par sem hraun
pessara eldfjalla mætast. Gígurinn er
fullur af hrauni, en hefir verið afarstór,
eptir pví sem sjá má af leifum peim,
sem eptir standa. Uaðan er fógur út-
sjón allt austur í Eyjafjölh og norður
og vestur yfir Faxaflóa. Úr eldgigum
í brennisteinsfjöllum. par vestur af. hafa
hroðaleg hraun runnið, sum niður af
fjöllum í sjó fram; stórir hraunfossar
hafa fallið fram af snarbröttum hömrum.
niður að Stakkavik og Herdisarvík, hraun-
fossar pessir eru einhverir hinir hæztu
á íslandi 7—800 fet, pað hefir veriðóg-
urleg sjón að sjá pegar glóandi hraunið
fjell beljandi fram af hömrunum. Hraun-
ið hjá Herdisarvik er mjög nýlegt, enda
er pess getið i annálum, áð hraun hafi
runnið niður í Selvog árið 1390.
sjezt og glöggt að hraun petta hefir
runnið síðan land byggðist. Fram með
sjónum liggur gamall vegur frá Herdís-
arvík að Vogsósum, og hefir slitnað
3—4. pumlunga djúp gata í hin eldri
hraun, undan hestafótum; á einum stað
sjezt par nálægt sjónum, að nýrra hraun
hefir runnið yfir götuna. Við endann á
Geitahlíð á leiðinni út í Krísuvík eru
líka stórar eldborgir og nýleg hraun,
en kringum Krísuvík vestur að Sveiflu-
hálsi er hraunlaus kafli, og er slikt fá-
sjeð á Rreykjanesi.
Frá Krísuvik fór jeg snöggva ferð
yfir Sveifluháls og upp á Trölladyngju,
en skoðaði hana betur seinna um sum-
arið. Úr Trölladyngju fór jeg fram með
Undirhlíðum niður að Kaldárseli.
Við Undirhlíðar eru margir eldgígir
og stórir, úr peim hafa runnið mikil
hraun, og er eitt peirra „Kapelluhraun“,
sem fallið hefir niður að sjó sunnan við
Hafnarfjörð , petta hraun hefir efalaust
runnið síðan land byggðist, útlit pess
bendir til pess, og í fornum bókum er
pað kallað Nýja-hraun, pannig t. d. í
Kjalnesingasögu; og í íslenzkum annál-
um er sagt frá pví, að skip hafi brotn-
að 1343 við Nýja-hraun, fyrir utan
Hafnarfjörð.
Við Kaldársel lágum við nokkra
daga í tjaldi. Kaldá kemur undan
móbergshólum rjett fyrir neðan Helga-
fell, og hverfur svo í krauninu fyrir neð-
an selið. Margar munnmælasögur eru
um Kaldá, segja sumir, að hún renni
undir hraunum út allt nes, komi svo
upp í sjónum fyrir utan vita, og af
straumi hennar komi svo Keykjanesröst,
en petta nær engri átt. — Viða kemur
reyndar eins og eðlilegt er, dálitið vatn
við sjóinn undan hraunum, en vatns-
megnið í Kaldá er svo lítið (90 tenings-
fet á sekundu), að hún getur eigi kom-
ið miklum straum til leiðar. Frá Kald-
árseli fór jeg skoðunarferðir um fjöllin
par suður og austur af. Við Helgafell
eru mikil hraun, hafa sum komið úr
gígum par í kring, en pó hafa mestar
hrauubreiðurnar runnið úr stórum gígum
á heiðarbrúninni milli Grindaskarða og
Kerlingarskarðs. Hafnafjarðarhraun
hefir komið úr gömlum gíg norður og;
austur af Helgafeíli. Eina ferð fór jeg
austur með öllum Bláfjöllum, að norðan,
kringum Vífilfell, upp Ólafsskarð. út
með Bláfjöllum að sunnan, yfir Heiðina
há og niður Grindaskörð að Kaldárseli
aptur. Norðan með Bláfjöllum er víðast;
hvar mjög örðugur vegur, pví par hafa
stórkostleg hraun fossað niður á lág-!
lendið. Allt hið mikla hraunhaf, sem
nær frá Bláfjöllum niður undir Elliða-
vatn og Lækjarbotna, hefir komið úr
stórum gígum við Kongsfell. Austan
við Ólafsskarð nálægt Lambafelli, eru
tvær fjarskastórar eldborgir 11—1200
fet yfir sjávarfleti; úr hinni syðri (144‘)
hefir Lambafellshraun runnið, pað er
ein stórkostleg hraunbreiða suður af
öllum heiðum niður i sjó, hefir pað runn-
ið milli Meitla og Heiðarinnar há, og
skiptist svo í tvennt Lambafellshraun
og Djúpadalshraun. Svínahraun hefir
komið úr nyrðri gígnum og fallið norður
af á sljetturnar fyrir ofan Fóelluvötn;
Bláfjöll eru mestanpart mynduð úr ein-
kennilegu dolerítgrjóti, með mjög stórum
gulgrænum „olivin" slettum. Frá Kald-
árseli fórum við niður í Reykjavík og
dvöldum par nokkra daga.
Seinustu dagana í júlí fór jeg aptur
á stað suður með strönd, um Vatnsleysu-
strönd, Voga, Njarðvíkur, Garðsskaga
og Hafnir. far sem hraun eigi hylja
jarðveginn, er par allstaðar dolerit í
jörðu, samskonar og pað, sem er við
Reykjavík, ágætt til bygginga. Dolerit-
grjót petta er eiginlega hraungrjót, sem
runnið hefir fyrir ísöldina á pví sjázt
víða ísrákir og önnur ísmerki, hver dole-
ritstraumurinn hefir runnið yfir annan,
og sjázt gjallskánir á milli laganna,
jarðmyndun pessi er sumstaðar æði pykk,
rúm 200 fet, (í Hólmsbergi og Voga-
stapa), sumstaðar punn móbergslög milli
straumanna. A einstaka stað liggja
punnar móbergsmyndanir ofan á dolerit-
inu t. d. við Keflavík og Leiru og í
peim smáskeljar, sem benda til pess að
lög pessi hafi orðið til seinast á ísöld-
inni; sömu myndanir eru rjett hjá Reykja-
vík við Fossvog og Rauðará. Norður-
hluti Reykjanesskagans allt suður i
Hafnir, er undir hraununum, allur úr
pessu doleriti, hjeldu menn áður að pað
væri að eins . á litlum bletti kringum
Reykjavík. I suður og austur hluta
skagans er mestmegnis móberg pó eru
par doleritlög hjer og hvar ofan á mó-
berginu. Hin miklu gömlu hraun, sem
pekja allt land frá Hafnarfirði suður að
Vogastapa, hafa víst flest komið ofan
frá Fagradals-fjöllum eða par úr ná-
grenninu ; pó sjázt fá af eldvörpum peim,
sem pau hafa komið úr, pví lopt og
lögur hafa eytt peim og jafnað yfir á
löngum tíma. Tvö hraun eru yngri og
bafa. runnið síðan land byggðist, niður í
sjó yfir eldri hraunin, Kapelluhraun frá
Úndirhlíðuin og Afstapahraun úr Trölla-
dyngju.
Úr Njarðvík fór jeg upp á J>órðar-
fell (504’) og Sandfell (424’) og skoðaði
hraunin par í kring, sprungur í peim
og eldgíga. Milli þórðarfells og Grinda-
vikur er fjarska mikil eldgígaröð, sem
er kölluð „Eldvörpin11 og hafa úr peim
gígum runnið stór hraun á báðar hliðar,
pau eru nýleg og að öllum líkindum
rnnnin síðan land byggðist.
Suður af J>órðarfelli eru hjallar úr
mjög göinlu hrauni merkilega samsettu,
pað er nærri úr eintómum olivinsteini.
J>egar jeg hafði skoðað landið allt suð-
ur í Hafnir, fór jeg út á Reykjanestá,
par sem vitinn er; par er land fjarska-
lega eldbrunnið allt sundur tætt af jarð-
eldum, ótal gígir, guf'uhverir, brenni-
steinn. leirhverii o. fl. Stæzti leirhver-
inn er Gunnuhver, pað er stæzti leirhver,
sem jeg hefi sjeð á fslandi. Nálægt
honum vex mjög sjaldgæf jurt (Ophis-
glossum vulgatum), sem jeg 1882 fann við
leirhveri nálægt Mýravatni. 1 hraununum
par í kring koma heitar gufur upp úr
hverri sprungu. Upp úr hraununum
standa móbergshryggir t. d. Vatnsfell
(172’) og Sýrfell (335’). Við Sýrfell eru
margir og stórir eldgígir og fyrir norðan
pað eru 12 eldgígir í röð, sem heita
Stapar. Suður af Sýrfelli eru tvær eld-
fjallabungur mjög flatvaxnar, Skálarfell
(264’) og Háleyjabunga (140’), eru pess-
ar hæðir blaðnar upp úr eintómum hra.un-
lögum og stórir gígir á báðum, gígurinn
á Háleyjarbungu er stærri. um 400 fet
að pvermáli og um 100 fet á dýpt; i
Háleyjabungu er olivinhraun eins og
við J>órðarfell.
Af Reykjanesi fórum við í Grindavík,
eru eintóm hraun á leiðinni. Úr Grinda-
vík fór jeg upp í Eldvarpahraun, í pví
skoðuðum við á einum stað gamlar mosi-
vaxnar rústir, pær er mjög illt að finna
á afskekktum stað í versta brunahrauni,
hafa pær líklega einhvern tíma fyrir
löngu verið einhverjum til athvarfs, sem
einhverra orsaka vegna hefir orðið að
flýja úr byggðinni.
.Úr Grindavík fórum við inn með
að ísólfsskála og paðan upp á Selvelli
við Núpahlíðarháls; lágum við par nokkra
daga í tjaldi, til pess að skoða landið
par í kring, en urðum loks að fara pað-
an að Krísuvík sökum illviðra. Við
Núphlíðarháls hafa orðið fjarskaleg elds-
umbrot, par eru margar raðir af gígum
og allur dalurinn milli hans og Fagra-
dalsfjalla fullur af hrauni, hefir eitt af
hraunum pessum runnið niður í sjó fyrir
austan Isólfsskála, og takmarkast af
Ogmundarhrauni að austan upp af Sela-
töngum. Við norðaustur endann á Núp-
hlíðarhálsi er Trölladyngja (rúm 1300
fet), hún er eitt með mestu eldfjöllum
landsins, á rana, sem norður úr henni
gengur, er röð af stórum eldgígum og
eins utan í henni að vestan eldgígir svo
mörgum tugum skiptir, eru sumir peirra
fjarska stórir, hafa flest hraun frá henni
runnið norður á við, og er peirra mest
og nýlegast Afstapahrauu. Norður og
austur af Trölladyngju eru Máfahlíðar,
par hefir líka gosið, líklega siðan land
byggðist. Allt petta svið er fjarskalega
umturnað af jarðeldum. Milli Núphlíð-
arháls og Sveifluháls eru margar gíga-
raðir og hraun. Af Selvöllum fór jeg
upp á Keilir (1239’), paðan er ágæt út-
sjón yfir hraunin og eldborgirnar við
Trölladyngju og vestur undir Fagradals-
fjöll. Tilsýndar gætu menn ímyndað
sjer eptir löguninni á Keilir að hann
væri eldfjall, en svo er eigi, hann hefir
aldrei gosið, hann er móbergsstrýta með
dóleritklöppum efst.
pegar jeg var búinn að skoða
Trölladynju og hraunin par í kring,
skoðaði jeg Krísuvíkurnámur og síðan
Ögmundarhraun. Ögmundarhraun hefir
líklega runnið á 13 eða 14 öld, þó eigi
sje pað í frásögur fært; inn í pví miðjú
við sjóinn er grashólmi og á honum
miklar rústir, sem hraunið hefir að
nokkru leyti runnið yfir. Ogmundarhraun
hefir ollið npp úr 2 stórum sprungum
fyrir sunnan Vigdísarvelli, suðaustan
við Núphlíðarháls ha.fa á sprungunum
myndast margir gígir (um 100) og
hraunið ollið út úr peim með mesta
fossfalli; jeg mældi petta hraun, fjöllin
í kring o. fl. eg fór svo frá Krísuvík
niður að Kaldárseli og paðan upp í
Brennisteinsfjöll. ]uiu eru uppi á
Lönguhlíðarfjöllunum suður af Griuda-