Suðri - 20.01.1886, Page 1

A1 Suörá horu* 3-4 blðl út
4 níániiði. Upp»ögti œet
4 mán. fyriry»ra frá ir»-
mótum
Árgangurinn (40 blöí ftíli)
kostai 3kr. (erléndi* 4kr.),
íem borj£Íst fyrír júlllok áf
IiTeri.
4. árg.
Reykjavík, SO* já iiúax* 1080.
2. blaó.
Forngripasafnið opið hvern miðviku-
dag og laugardag kl 1—2 e. h.
Landsbókasafnið opið livern rúmhelg-
an dag kl. 12—H e. h.; útlán á mánu-
miðviku- og laugardögum kl. 2—H e h.
S p a r i s j ó ð u r i n n opinn hvcrn miðviku-
dag og laugardair kl, 4—5 e h
Söfnunarsjóðurinn í Rvik: Störfum gegnt
hinn fyrsta virkan mánud. ( hverjum min.
í herbergi sparisjóðsins.
Um jarðeplaveikina
eptir
Sœm. Eyjúlfsson.
Hið upprunalega heimkynni jarð-
eplanna er Perú og Chili, og nokkrar
hinar stærri eyjar í Kyrrahafinu, út
frá vesturströnd Suður-Ameríku. J>egar
á síðari hluta 16. aldar voruþau flutt
til Spánar og Englands, en voru pá
einungis ræktuð 1 görðum sem hið
mesta fágæti; og fram á 17. öld náðu
pau ekki meiri útbreiðslu; en úr pví
fóru pau smámsaman að breiðast út
um pýzkaland og önnur lönd Evrópu.
Jónas Alströmer flutti fyrstur jarðepli
til Svípjóðar á fyrri hluta 18. aldar,
og ræktaði pau; en aiþýða manna var
svo hleypidómafull að hún vildi í
fyrstu ekki neyta peirra, sökum pess
að pau voru par ný og ópekkt jurt.
En petta stóð nú ekki mjög lengi, og
jarðeplin fóru smámsaman að, ryðja
sér hvervetna meira og meira til rúms;
menn fóru að kynnast við hið mikla
gagn og gæði peirra, og jarðyrkju-
maðurinn fór að gefa þeim rúm í
akrinum. pannig breiddist jarðepla-
ræktin út meðal allra menntaðra pjóða,
og einkum óx hún mjög eptir að farið
var að nota jarðeplin til brennivíns-
gjörðarinnar, og nú eru þau ræktuð
sumstaðar svo norðarlega sem hyggið
ekki getur þroskast, og vaxa pau sarnt
allvel.
Jarðepli voru fyrst ræktuð á Is-
landi 1758, pað gjörði Björn Hall-
dórsson prófastur í Sauðlauksdal, smátt
og smátt fóru aðrir að taka petta eptir
honum, og jarðeplarsektin breiddist
toeð tímanum út um allt land, pótt
í srnáum stíl væri; en nú eru jarð-
eplin ræktuð til stórra muna, einkum
á Suðurlandi.
Aðalnæringarefnið 1 jarðeplunum
®r mjolefni eða sterkja, og pegar vér
miunumst pess, að allar vorar inn-
lendu fæðutegundir eru af dýraríkinu
(að undanskildum fáeinum villtum
jartum, svo sem fjallagrösum) og eru
hví ríkar af egqjáhvítuefni og feiti,
en liafa að tiltölu lítið af koJhydrötum,
pá sjáum vér að jarðeplin eiga einkar
vel við vorar innlendu fæðutegundir.
Efnasambönd jarðeplanna geta verið
mjög mismunandi, eptir ýmsum kring-
umstæðum; pau jarðepli, sem hafa
mest af mjölefni, eru bezt, pau hafa
mest af [lurrum efnuin yfir höfuð, og
eru auk pess síður móttækileg fyrir
sjúkdóma. pegar jarðeplin eru mjöl-
eínissnauð, eru pau mjög vatnsborin,
geymast ver, og eru verri átu, og
einkum er peim pá hætt við að sýkj-
ast. Hin rétta jarðeplarækt er pví í
pvi falin, að rækta injölefnisrík og
heilbrigð jarðepli, enda fylgist petta
vanalega að, og Liebig segir að jarð-
eplaveikin komi einungis af rangri
ræktunaraðferð. Ef jarðeplin eru ekki
heilbrigð, geta pau ekki verið góð nær-
ing, og ef veikin nær að brjótast út í
þeim til muua, verða pau með öllu ó-
ætileg, og öll fyrirhöfn vor við jarð-
eplaræktina verður árangurslaus, og
vér skerum eigi upp annað en skaða.
Til pess að jarðeplaræktin komi oss
að fullu gagni, verðum vér umfram
allt að leitast við, að rækta heilbrigð
jarðepli, og pað iná líka telja víst, að
par sem jarðepli eru ræktuð heilbrigð
ár eptir ár, par séu pau einnig góð
í öðru tilliti.
Oss mun ekki finnast pessi kenn-
ing undarleg, ef vér tökum vel eptir
öðru sem vér sjáum og reynum. Gæt-
um t. d. að húsdýrunum; ef vér við
ræktun þeirra forðumst allt, er getur
valdið sjúkdómum hjá peim, og leit-
umst við að gjöra pau sem ómóttæki-
legust fyrir alla sjúkdóma, pá mun
pau heldur eigi skorta annan vænleika.
Sú kunnátta að ala upp væn og arð-
söm húsdýr, er pví sama kunnáttan
og að ala pau upp heilbrigð. J>egar
vér nú höfum reynt petta hjá dýrun-
um, mun oss ekki finnast óskiljanlegt
að hið sama eigi sér stað hjá jurtun-
um, með pví pær einnig hafa líf og
líffæri. Að kunna að rækta góð og
mjölefnisrík jarðepli, eða að kunna
rétta jarðeplarækt, er pví hið sama
og að kunna að rækta heilbrigð jarð-
epli. Eg ætla pví að taka hér stutt-
lega fram hinar helztu orsakir jarð-
eplaveikinnar, og hvernig helzt verður
komizt í veg fyrir hana.
Um jarðeplaveikina hefur verið rit-
að svo mikið í ýmsum löndum, að ef
5
pað væri allt komið saman í eina
heild, mundi pað verða stórt bókasafn,
en á voru máli hefur ekkert verið rit-
að um hana, og hefur hún þó gjört
hér talsverðan skaða. Lengi gátu
menn ekkiskilið réttilega, hvernigstóð
á jarðeplaveikinni, og pað er stutt
síðan að vísindin gátu leitt í ljós
hið rétta eðli og orsakir hennar.
J>að er sannað að jarðeplaveikin
orsakast af óbersýnilegum (mikro-
skopisk) ölmususvepp (parasitsvamp).
Stundum byrjar jarðeplaveikin sem
rotnun eða fúi í sjálfum eplunum, án
pess nokkur sýnileg veiki sjáist á blöð-
unum, og pannig kemur veikin vana-
lega fram hér á landi, en yfir höfuð
að tala byrjar veikin venjulegast í
blöðunum, og sýnir sig par fyrst sem
smáir, svartir eða mórauðir blettir,
sem vaxa með mjög miklum hraða,
bæði að stærð og tölu, einkum þegar
votviðri ganga; liinn mórauði litur
breiðir sig innan skamms út um allt
blaðið, og allan yfirvöxt jurtarinnar;
líf hennar er þrotið og eplin vaxa ekki
lengur, jafnvel pótt veikin nái ekki
til þeirra, sem pó er hið venjulegasta,
og sýnir hún sig fyrst í þeim sem
mórauðir blettir, sem verða stærri og
stærri, og prengja sér dýpra og dýpra
inn í eplið. J>etta er nú í stuttu
máli lýsingin á því, hvernig hin eyði-
leggjandi jarðeplaveiki hagar sér, sem
eins og áður er sagt á rót sína í afar
smáum ölmususvepp (Peronospora in-
festans).
Undir eins og hinir mórauðu blett-
ir fara að koma í ljós á blaðinu, get-
um vér séð með berum augum, hvern-
ig hvítur myggluhringur myndast um-
hverfis hvern blett á neðra borði blaðs-
ins. Bráðum hverfur nú mygglan af
pessum hring, og hann verður mó-
rauður að lit, en annar myggluhring-
urinn myndast fyrir utan hann. Mó-
rauði bletturinn heldur nú pannig á-
fram að vaxa út frá miðdepli sínum,
og um leið myggluhringurinn um-
hverfis hann, uns hann mætir öðrum
blettum, og pegar þeir koma saman,
hverfur myggluhringurinn, og blaðið
verður pannig smámsaman almórautt
og visið.
Ef vér nú tökum blað og skerum
pað pvert í sundur, par sem inygglu-
hringurinn er, pá getum vér í góðnm
sjónauka séð allt byggingarlag svepps-