Heimskringla - 15.02.1895, Blaðsíða 2

9
HEIMSKRINGLA 15. FEBRÚAR 1895.
lieimskrlngla
korni út á Laugardðgum.
Tíie Heiinskringla Ptg. & Publ.Co
útgefendr. [Publishers.]
Verfi blaðsins í Canada og Banda-
ríkjunum er :
1 árgangur 12 mánuðir 82.00.
i ------- 6 --------- $1.00.
Ritstjórinn geymir ekki greinar, sem
eigi verða uppteknar, og endrsendir
þær eigi nema frímerki fyrir endr
sending fylgi. Ritstjórinn svarar eng
um brófuin ritstjórn viðkomandi, nema
í blaðinu. Nafnluusnm bréfuin er
enginn gaumr gefinD. En ritstj. svar
ar Uöfundi uudir rnerki eða bókstof-
mn, ef höf. tiltek. «líkt merki.
Uppsögnógiid að lögam, uemakaup
andi s6 alveg skuldlaus við blatiið.
ítitsjóri (Editor):
EGGER.T JÓHANNSSON.
Ráðsmaðr (Busin. Manager):
EINAR ÓLAFSSON.
Peuingar sendist í P. O. Money Or-
der, Registered Letter eða Express
Money Order. Banka-ávísanir á aðra
banka, en í Winnipeg, eru að eins
teknar með afföllum.
OFFICE :
Cor. Ross Ave. & Nena Str.
l'. O. BOX 3«5.
V erzlunarfrelsinu
á Englandi er óstinnt haldið uppi um
þessar mundir sem ákjósanlegastri fyr-
irmynd fyrir Canadamenn. Burt með
allan vörutoll ! Reynum að komast á
sama stig og Englendingar, þessir
voldugu, auðsælu verzlunarfrelsismenn.
Burt með hinn banvæna toll! Þetta
er herópið, þetta eru orðin sem menn
hvervetna heju-a hljóma nú í seinni
tíð, altaf siðan Laurier datt í hug að
beita nafni Englendinga. Og það er
ekki að efa að þau láta vel í eyrum
Öll gjöld eru byrði, eru höl, sem all-
ir menn yrðu fegnir að losast vib, ef
unt væri. Allar uppástungur um að
létta þau gjöld láta þess vegna vel í
eyrum. Hvað afnám tolla í Canada
snertir, þá er sú skoðun vor óbreytt
enn, að þeir menn, sem nokkurn snefil
hafa áf Canadiskri þegnhylli, geti ekki
með góðri samvizk^ mælt moð tollaaf-
námi,á meðan aðfiutningstollur erí gild
í Bandarikjunum. Það er allsendis ónóg
fyrir þá “liberölu” að segja {>etta
lieimsku eina. Fyrst og fremst hafa
“liberal”-gæðingarnir sjálfir, meðal
l>eirra Laurier, fullyrt það á opinber
um fundum í Bandaríkjunum, að kæm-
ist hans flokkur að völdum í Canada,
græddist þeim (Bandaríkjamönnum)
markaður með 5 milj. íbúa, fjTÍr all
an þeirra verkstæðisvarning. Það er
lika óhætt að segja, að meðal Banda-
ríkjamanna finst ekki einn einasti. sem
annars hefir minnst á það mál, sem
ekk/ kennir það Canadatollinum, að
Bandaríkja verzlunarmenn ekki hafa
alla verzlun Canada í sinni hendi.
Því er ekki að leyna, að meðal “lib-
erala” hér eru það margir, sem segja
þetta, eins og svo margt annað, arg-
asta rugl og slúður, en með allri virð-
ing fyrir þeim, dettur oss í hug að
segja, að þeirra eigin foringjar og þeir
Bandaríkjamenn, sem um málið liafa
rætt, hafi öldungis eins mikið vit á,
hvað er rugl og hvað er ekki rugl í
þessu efni.
Það dettur líklega engum í hug að
segja Hon. Edward Blake heimsliingja
og að hann þess vegna láti ginnast
til að trúa marklausum slúðursögum
um það hvernig færi, ef Canada kipti
burtu tollinum, á meðan hann er í gildi
í Bandaríkjunum. Það dettur líklega
heldur engum í hug að Edward Blake
sé verndartollamaður, þó liann, þegar
hann neitaði að taka þingkosningu,
veturinn 1891, segðist ekki geta fylt
flokk hinna “liberölu,” af þvi “liann
vildi ekki sigla undir fölsku flaggi og
félli illa að miða fjandmánns byssum
á íyrri daga samverkamenn.* Og það
dettur líklega heldur engum í hug að
segja Edward Blake hlyntan þvi, að
Canada gangi á hönd Bandaríkjunum
__gangi í það ríkjasamband, þó hann
í sama bréfinu scgði, að ef það ætti
fyrir Canada að liggja, að hverfa inn
í það ríkjasafn, væri nær að semja um
það strax, en bíða ekki með það þang-
að til úr Canada væri dreginn allur
þróttur, (með þá fyrirhugaðri tollein.
iug Bandarikja og Canada), svo að
*) “Hating to sail under false colors,
and averse to train hostile guns upon
the comrades of a former day’ ein nið-
niðurlagssetningin í hréfi Blakes, er
hann reit sköm.nu fyrir árslokin 1890.
Bandaríkjastjórn gæti kúgað hina hiðj
andi Canadamenn til að ganga
hvaða helzt kostum sem væri.
Það gildir alveg það sama nú eins
og þegar Blake skrifaöi þetta, hvað
snertir aíieiðingarnar af afnámi tolls
í Canada á meðan to'dur er á aðflutt
um varningi í Bandaríkjunum. Þess
vegna liefir Canada um tvo kosti og
um tvo einungis að velja : afi viðhalda
nauðsynlegum tolli til að verja iðnað
arstofnanir, sem eru að komast eða
eru rétt komnar á legg, eða, afi hag
nýta tækifærið, sem einn Bandarikja
þingmaðurinn nýlega bauð, og semja
um inngöngu Canada í Bandaríkin nú
Canada á sem hagfeldastan hátt, þó
þarmeðfylgi þriðjungi hærri tollur að
meðaltali, en sá sem í gildi er í Canada
nú. Samningurinn verður ekki eins
einhliða á meðan menn eru ekki alveg
ósjálfbjarga.
Stefna vor er óbindruð verzlun eins
og á Englandi, eins og viðgengst á Bret
landi hinu mikia”, Svo sagði Laurier
hér í Winnipeg í haust er leið, og hið
sama segir hann hvervetna annarsstaðar
Ogþað er fyrir löngu komið inn í menn
að á Englandi hvíli alls enginn tollur á
verzlunarvöru, enginn tollur só þar til
nokkurri inynd. En þetta, eins og
sumt annað, er misskilningi undir orp
ið. í síðastl. Júlimán. hað einn þing
maður á þingi Breta um skýrslu, sem
sýndi upphæð allra tolla, tolla á aðflutt
um varningi og tolla sem *tjórnin
heimtaði af landsmönnum sjálfum og
som einu nafni eru nefndir (eins og hér
í Canada, þó tekjugreinarnar hér séu
ekki allar þær sömu)“Inland Revenue”
Sú skýrsla. sem þá var framvísuð
sýndi. að alls nam tollurínn á Englandi
89,50 á hvern mann. I Canada nema
tollgjöldin öll samlögð 85,80 á mann
hvern, og eru þess vegna sem næst
helmingi minni en á Englandi. Af þess
ari upphæð á Englandi var nærri þriðj
ungurinn tollur á aðfluttum vörum, eða
83,12 cents á hvern mann. A sömu
vörutegundum í Canada nemur aðflutn
ings-tollurinn 81,52 á hvern mann.
Þetta sýnir, að England er ekki eins
gjörsnautt af tollum, eins og Laurier og
hans fylgismenn hafa komið mörgum
til að trúa.
öss dettur ekki.í hug að halda því
fram^ að tollinum hér í Canada sé eins
heppilega niðurjafnað eins og framast
má verða. Þvert á móti er það skoðun
vor, að það megi gera margar brevting
ar til bóta, leggja miklu meira en gert
er á vínföng öll, tóbak, einkaleyfismeð-
ul o. fl. o. fl., en nema hann alveg af
þeim mun fleiri vörutegundum, sem
nauðsynjavörur má kalla, en sem ekki
verða framleiddar í [landinu, svo sem
suðræna ávexti o. fl. En víst mundi
mönnum hér þykja hart ef 8 cents væru
lögð á hvert pund af te og 3 cents á
hvert kaffi-pund, því hvorttveggja er
fyrir löngu tollfrítt í Canada og hvort-
tveggja er óneitanlega nauðsynjavara
En á Englandi, verzlunarfrelsislandinu
sjálfu, hvílir ofangreindur tollur á
hverju pundi af kaffi og tei, sem flutt er
inn í landið til nautnar. Þetta sýnir að
Englendingar. ekki síður en aðrar þjóð-
ir, kunna að “haga seglum eftir vindi”,
og heimta gjöldin á þann hátt, sem
pjóðarheildinni allri er hagkvæmast í
það og það skiftið.
Handverk og; iðnaður.
Sú skoðum er óneitanlega óðum
að ryðja sór til rúms hér í landi, að
bóknámið útaf fyrir sig só ónóg, ef
ekki mörgum hverjum skaðleg ment-
um. Bóknámið eitt leiðir alla nokk-
urnveginn eina og sömu braut, enda
til þess ætlast. En nú eru menn óðum
og betur að sjá og viðurkenna að öt-
uh'r, mentaðir vegvísendur eru nauð-
synlegir ekki síður en bóknámsmenn, á
hinu margvíslega starfsviði manna. Því
eru iðnaðarskólar tilorðnir, að þeir eiga
að'útbúa vegvísendur á starfsviði fjöld-
ans og gera þá á sinn hátt eins vel úr
garði eins og háskólarnir gera þá úr garði,
sem vegvísendur eiga að verða á starf s viði
visindanna, lækninganna, laganna, rit-
listarinnar. Enn sem komið er eru
þessir iðnaðarskólar helst til fáir. Iðn-
aðarskóli alls fjöldans af unglingum
eru verksmiðjurnar, þar sem hver einn
lærir eitthvað eitt, knúður til þess
undir harðstjórnarsvipunni almennu —
hræðslu við verkstjórann. Uridir þeim
kringumstæðum lærir unglingurinn
handverknað, eða hvað það er, á sama
hátt og vinnuvélin, lærir að beita sér
þannig og framleiða á þann hátt ein-
hverja ákveðna smíð, en hvernig því
er varið, það veit hann ekki. Undir-
stöðu atriðin eru honum ekki kend
og þessvegna lærir hann ekki að skilja
verkið, nema ef til vill einn af hundr-
aði eða þúsundi. Iðnaðarinentunin
undir þeim kringumstæðum er þess-
vegna hjá fjöldanum ekki nema lítil-
fjörlegt hrot af þeirri menta grein
Úr þessu þyrfti að bæta, en til þess
nú nýlega hefir engin séð ráð til að
gera það svo, að gagn yrði að fyrir
allan fjölda uppkominna handverks-
manna.
Nú rétt nýlega hefir félag eitt í
Montreal — Y. M. C. A. — kristilegt fé-
lag ungra manna — stungið upp á að
verja vetrarkvöldunum og enda iðju-
lausum vetrardögum til uppfræðslu í
þessum efnum. Til liessa hefir það
félag í heild sinni einkum og sér í
lagi boðið menn á hæna og sálma-
söngsfundi og hefir því ekki verið
metið á marga fiska á hinu verald-
lega starfsviði. En þessi tillaga bend-
ir á, að þar ætli það einnig að fara
að láta til sín taka. Þessi uppástunga
er svo falleg og svo mikilvæg, að það
er líklegt að deildir félagsins og helzt
að öll félagsheildin taki hana sem á-
ríðandi atriðri í stefnuskrá sína. Með
því mundi það koma miklu meira
góðu til leiðar, en með eilífum sálma-
söng og bænagerð. í fljótu bragði
má virðast að verkefnið sé alt of stórt
til þess nokkurt gagn verði að svona
lagaðri tilsögn. F.n það er aðgætandi
að þetta félag á uú orðið deild í nærri
hverju einasta smáþorpi í allri Ame-
ríku og enda í öllum hinum svokall-
aða mentaða heimi, og tala félags.
manna orðin um eða yfir 2. milj. I
flestum hinum stærri hæjum á það
sína sérstöku byggingu, þar sem er
líkamsæfinga salur, auk lestrarsals.
fundarsals o. s. frv. í smáhæjunum og
þar sem það á ekki byggingu leigir
það samt stærri eða smærri hluta af
byggingum og viðheldur þeim heitum
og upplýstum allan veturinn. Útgjöld
fyrir samkomustad eru þessvegna alls-
endis engin. Fyrst um sinn, að
minnsta kosti, mundi tilsögnin aðal-
lega munnleg — fyrirlestrar og útskýr-
ingar, og þeim, er vildu, gefin dæmi
til að leysa og lexíur til að læra
heimahúsum. Þegar á alc þetta er
litið og á það ennfremur, að í fleat-
um byggingunum, ef ekki öllum, er
raeir en nóg pláz til að útbúa al-
buna verkstotu i smáum stíl, *virð-
ist ekki ástæða til að segja veruleg-
ar framkvæmdir í þessu óhugsandi og
ómögulegur.
Fyrirlestrar og útskýringar um
þetta efni mundu brátt fjölsóttir í öll-
um bæjum, ekki sizt í þeim hluta
landsins þar sem vetrarríki er og kuldi.
Þar sem svo er ástatt er efalaust að
margur efnismikill handverksmaður
eyðir efnum og heilsu í vinkjöllurun-
um, af því hann á ekkert fast heimili
en má til að vera einhversstaðar inn-
an veggja. Væri um slíka stofnun
að gera og hér er stungið upp á, rnundi
margur maður sitja þar dag eftir dag
og læra altaf eitthvað nýtt í sambandi
við sína sórstöku iðn.
Rafmagns dráttvél
gufu-
með áþekku fyrirkomulagi og
vagn og ætluð til að vinna
verk — draga vagnlestir á járnbraut-
um. er nú fullgerð í þorpinu Schenec-
tady i New York ríki, og er fyrsta
drátt-vélin scm smiðuð hefir verið með
því fyrirkomulagi á þessari stærð.
Samkynja dráttvélar, en smærri miklu
og ófullkomnari, hafa um nokkurn-
tíma verið notaðar niðri í kolanámum
til kola-dráttar, en fyrr en þetta hefir
engin tilraun verið gerð að byggja
vél svo stóra, að hún geti þre.ytt'kapp-
hlaup við venjulega gufuvagna á al-
mcnnri járnbraut. Vélastjórar á gufu-
vögnum hafa til þessa gert gis að
öllum uppástungum um gjörvalla bylt-
ingu og útbolun allra gufu-vagna af
brautunum. Þrátt fyrir það virðist
reynslan, sem fengin er, henda á að
dagar gufuvagnsins sóu taldir. Ekki
einungis eru nú rafmagns brautir á
komnar í öllum helztu hæjum í land-
inu og altaf að aukast, heldur er nú
svo viða byrjað að samtengja tvo og
fleiri hæji með rafmegnsbrautum og
enda hyrjað að leggja þær út um
sveitir eins og almenna gufuvagna
braut, Við kolanámur eru rafmagns-
drátt-vélar óðum að útbola gufuvagn-
inum — þykja kostnaðarminni, hrein-
legri og handhægari. A hringbraut
umliverfis bæinn Baltimore er jarð-
gangur mikill, sem lengi hefir þótt
erfiður viðeignar, en nú hefir félagið,
sem á brautina (Baltimore & Ohio fél.)
leyst hnútinn, hefir fengið smíðaðar
tvær miklar rafmagns drátt-vélar, som
eiga að taka við við jarðgöngin og draga
lestir allar gegn um þau. Að síðustu
er þessi ofangreinda drátt-vél um það
fullgerð og ætluð til að ganga eftir
hvaða járnbraut sem er og draga
þyngstu lestir, sem fyrir koma. Alt
þetta bendir óneitanlega til þess, að
bylting só í nánd, svo framarloga, sem
vélin reynist eins vel og vonast er
eftir.
Drátt-vél þessi hin nýja er á stærð
við stærstu gufuvagnana og vegur
þegar hún er fullgerð 95 tons, álíka
og stærstu “mogul”-gufuvagnar, enda
er hún ætluð til að draga þyngstu
vagnlestir. Mesta ferð hennar verður
50 mílur á kl. stund, en minnst 15
og ætlast til að meðal-ferð hennar
með þyngstu lest aftan í sér verði
um 30 mílur á kl. st. Undir vélinn
eru 8 hjól, hvert rúmlega 5 fet (62J
þuml.) að þvermáli og er hvert hjól
tengt sérstökum aflvaka (motor). Véla
stjóra króin, uppi yfir öftustu hjól
unum, er tengd við vélina með gormi
og verður sæti vélastjórans þ\Tí ekki
eins hast eins og í almennum gufu
vögnum. Inni í krónni er loft-pumpa
er framleiðir alt þrýstiloft er þarf til
þess bæði að stöðva lestina og hlása
til burtferðar eða ferð-rýrnunar, eftir
því sem á stendur, og er hún tengd
litlum, sórstökum aflvaka, er sór um
að hún vinni sitt áætlaða verk.
Milli síðustu jóla og nýárs var
að eins helmingur vélarinnar fullgerð-
ur og var hann þá látinn þreyta afl
sitt gegn einum stóra 6 hjólaða gufu-
vagninum á New York Central-braut
inni. Vélarnar voru tongslaðar saman
sem venja er til og báðum síðan hleypt
á fulla ferð, annari austur, en hinni
vestur. Ekki er þess getið að þær
hafi vaðið jörðina að hnjám, eins og
sumir æruverðir forfeður Islendinga
þegar þeir glimdu, en ósvikin átök
gerðu báðar. Varð sú raunin á, að
rafmagnsvélin dró gufuvélina öfuga,
nauðuga eftir sér um leikvöllinn. Við
þessa rann kom það greinilega fram
að rafmagnsvélin vinnur sér miklu
lóttara að kippa lest af stað — setja
hana í hreyfingu, enda þótt jafnmikil
þyngd hvíli á drif-hjólum heggja.
þetta skifti stóð rafmagnsvélin hetur
að vígi að því leyti, að meiri þungi
hvíldi á drifhjólum hennar og er því
þakkað hve lótt henni veitti að yfir
buga gufuvélina og teyma nauðuga
aftur og fram.
Eigendunum þykir þessi raun ó-
hrekjandi sönnun fyrir ágæti véiar-
innar, en aftur þykir öðrum það ekki
fullreynt fyrri en hún er búin að fara
langa leið með þunga lest.
Vísindi og trú.
Eftir Þoiist. Gíslason.
(í Sunnanfara.)
Lesi menn heimsspekis-athuganir
séra Matth. Jðchumsonarí bréfi til
Sunnanfara og grein séra Er. Berg-
manns, “Úr heimi vísindanna”, í Sam.
frá Okt. ’91. Þeir tala um saina efni,
en líta á þaö hvor úr sinni átt. Hér er
það skoðað frá enn einni hlið.
Hvað eru vísindi? Tilraun til að
sama lífsgátuna, leitun eftir sannleika.
Þegar sannanir þeirra eða rökfærsla
þrýtur segja þau : lengra komumst við
ekki aðsinni. Hvaðertrú? Tilraun
til hins sama, og við skulum segja, þrá
eftir ;sannleika. En hún spyr livorki
um sannanir né rök, kerast þvi alla
leið, hún býr sér til lausnina. Vísindin
játa að þau geti ekki skynjað alla leynd-
ardóma tilverunnar. Hún er gáta.sem
þau berjast við að leysa, en geta ekki
fengið fullkomna lausn á. Og þau játa
að mannsandinn geti eftir eðli sínu ald-
rei leyst hama, aldrei lagt fram nokkra
sönnun er segi : svona er það, öðruvísi
getur það ekki verið. En þau geta
oft sagt: svona er það ekki, svona get-
ur það ekki verið Og sönnun þeirra
er jafngild, hvort hún er játandi eða
neitandi. Af neitandi sönnunum vís-
indanna hefir risið stríðið milli þeirra
og trúarinnar. Sönnunin fer hægt.hún
þrammar með jörðinni, þungstíg og
seinfær, aðgætin og alvarleg, með brodd
staf í hendi og pjakkar fyrir sér í hverju
spori og skimar alt í kring við hvert
fótmál. Hugmyndirnar fljúga yfir láð
°S lög, yfir heiðar og hnjúka, stjörnu af
stjörnu, sól af sól,—langar leiðir á und-
an henni. Þær eru síungar og gáska-
fullar. Hún er reynd og roskin, hygg-
in og hás í máli eins og gömul bústýra.
Og þó þær sóu henni stundum óþægar
gagna þær lienni altaf seintog um siðir.
Hugmyndir okkar um eðli t.ilverunnar,
upphaf og afdrif lífsins, köllum vér lífs-
skoðanir. Þær geta tekið sér stefnu
eftir vegi sönnunarinnar, og þær geta
líka farið í þveröfuga átt, lengri eða
skemri tíma. Eins og lífsskoðanir hvers
manns þroskast nokkuð með aldri og
árum, eins fer og grundvallar-lífsskoð-
unum kynslóðanna fram með aldri og
öldum. Þaðer reynslan. sem breytir
lífsskoðun mannsins; það er líka reynsla
an, þ. e. vísindin, sem breyta grund
vallar-lífsskoðunum kynslóðanna. Og
sá eini, sem ekki trúir að þessi reynsla
þessi vaxandi liekking, þessi leitun eft
ir sannleikanum leiði nær og nær því
rétta og sanna, miði til fullkoinnunar
og framfara, sé því góð og eftirsókn
arverð,—hann einn ætti að kallast
vantrúarmnfiur. Vísindin eiga að leiða
trúna, ekki hoppa til hennar á öðru
hvoru leiti (shr. séra Matth).
Ekki skyldu menn gylla guðstrima
okkar með því, að helztu vísindamenn
nútimans sé guðsdýrkendur. Tökum
nú H. Sponcer og gáum að, hvaðhann
segir um öll þessi boðorð. Hann, segir
svo : "Hvorki vísindi nc trii getaleyst
lífsgátuna; þegar hæði játa að hún sé
óleysanlog, geta þau komið sér saman
fyr ekki”. Hann liefir víst hvorki líst
yfir, að hann væri guðsneitandi né
heldur að hann tryði á guð. Og enn
segir hann : “Vísindin hafa góð áhrif
á trúna, fá hana til að kasta hurt lág
um hugmyndum fyrir hærri og fegurri
h igsjónir, vísindin hreinsa trúna”.
Hugsjónirnar eru léttfleygur og ó
rór fuglaskari, sem dreymir um fögur
lönd og flýgur til þcss ókunna. Þær
láta aldroi handsamast. En þær tylla
sér stundumniðurístórhópum á hnjúka
og hóla og ætla að sjá þaðan alla heima
Þær sátu lengi á OJymp og Gimli, og nú
hafa þær setið öldum sarnan áGolgatha
hafa stungið höfðum undir vængi og
dreymir bæði fagra og hryllilega
drauina. Enn þá nær sönnunin þeim
og þegar hún finnur þær allar sofandi
stingur hún stafnum í fjallsræturnar og
segir : Getið þið ekki vakað með mér
Hér fáið þið ekki að sofa, við förum
miklu, miklu lengra! Og hugsjónirnur
fi júga upp lengra og hærra út í hið ó-
skiljanlega, eilífa, víða og bláa. Svona
gengur leikurinn upp aftur og aftur.
Þetta er lííið. Það er eilíf ferð, og á að
vera skemtiferð yfir græna og grösuga
dali, háar og viðsýnar lilíðar, hlá og
blikandihöf, en ekki þröngur “þyrni
stígur” eftir þokufullum “eymdadal”
með torfærum og tárastraumum.
Nú skulum við kikja aftur í vísind-
in og halda okkur við kcnningar Spen-
cers. Það, sem getur legið íyrir rann-
sókninni er heimsefnið (materian), sem
bústaður verkandi krafts, sem þá eins
má kalla heimsafl. Rannsóknin þekkir
ekki efni án afls, ekki afl án efnis. Svo
langt sem ransóknir ná verður ekkort
efni að engu, það hreytist, en eyðíst
ekki, það skiftir mynd, skiftir ham ; en
í einhverri mynd, verðum við að hugsa
okkur það. Sama er að segja um aflið ;
það eyðist ekki, heldur breytist, skiftir
ham. Einn hamur aflsins er hiti, logi
ljós, annað er kraftur, aðdráttar—eða
hrindingar—afi. Aðdráttaraflið kallast
í ilaglegu tali þyngd og er þá miðað við
þann líkama, sem það verkar á. Ham-
skiftin eru hér þannig: krafturinn
breytist í hita, hitinn í kraft, en í öðr-
um hvorum þessum ham hugsum vér
okkur heimsaflið. Tökum dæmi til
skýringar : Hvað er það sem gengur
fyrir sig þegar við kveikjum á eldspítu?
Byrjum þar sem við núum henni við
kassahliðina : Núningskrafturinn breyt
ist í hita, aflíð fer í logans ham og held-
ur lionum meðan spítan brennur. Svo
sloknar hann. En varð hann þá að
engu? Nú gáum við að efninu, sem
um er að ræða, kveikispítunni. Efni
hennar aðskildust, hún er orðin að ösku
og reyk, og hvort um sig liverfa til
srærri heilda. Það sem gekk fyrir sig
er dauði. Varð eldurinn að engu ? Nei.
Hann er til í þeim krafti, sem heldur
efnum spítunnnr hvoru frá öðru, eða
sem dregur þau nær öðrum efnum.
Þegar eldurinu kviknaði fæddist ekkert
nýtt afl, þegar hann sloknaði dó ekk-
ert nýtt afl. Þegar spítan brann eydd.
ist ekkert efni, þegar hún myndaðist í
trjágreininni íæddist ekkert nýtt' efni.
Nú vitum við að spítan var hluti í tré
og að tréð óx af því það dró að sér nær-
ing úr jörðunni, loftinu o. s. frv.—að við
brúkuðum kraft til að taka spítuna
og núa honni við kassann o. s. frv. En
spurningin er : Hvernig leit efnið fyrst
út, hvaða liam hafði aflið í byrjun alls
Hér vantar svar, þ. e. orsakir þær sem
bakvið okkur liggja, eru óteljandi, eða
efnið er eilíft, aflið er eilíft. Segi menn
heldur: Guð skapaði hvorttveggja af
engu, þá liggur næst þetta barnalega
spursmál, sem enginn heldur svarar :
Hver skapaði guð ? Setningin : “Ekk-
ert verður til af engu, ekkert verður að
engu”, eða : “Efnið og aflið eru eilíf”
er engin kredda (sbr. séra Fr. Bergmann
jví hún er í sjálfu sér engin trúarjátn-
ing. Sem vísindaleg setning verður hún
að þýðast : Þó ég haldi svo langt sem
þekkingin getur lýst mér, sé ég ekki
að efnið aukist og eyðist, aflið vaxi né
þverri í heiminum. Hitt er annað, að
samkvæmt þessari setning vísindanna
geta þeii>sem það vilja, sagt: Enginn
yíirnáttúrlegur guð getur hjálpað mér
til að ráða lífsgátuna, ég þarf þeirra
ekki við, trúi ekki á neinn þeirra. Ég
hefi sýnt að fyrir rannsóknum vísind-
anna liggur heimsefnið sem hústaður
aflsins. Þær finna sífelda hreyting, sí-
felda hreyfing. Það er þá ciginlega lög-
mál hreyfingarinnar sem vísindin fást
við. Orsökin til hennar fyrstu hroyfíng
ar liggur fyrir utan svið þekkingar okk
ar, því segjum við eins og áður : Hreyf-
ingin er eilíf. Lífið þá : innhyrðis af-
staða efnanml við kraftana eða hreyf-
inguna. Við hreyfinguna blandast efn-
in á ýmsan hátt og nýjar samsetningar
fá nýja eiginlegleika. Sköpunin er : frá-
skilnaður vissra efna frá því sem í kring
er, samdráttur í heild. Þannig verða
til sólkerfin t. d. í þinum ómælanlega
heimslikama. Dauðinn er uppleysing
heildarinnar og sameining hinna ein-
stöku efna hennar við hina stærri hoild,
sem hún myndaðist í. Nú skiftist nátt-
uran í dauða og lifandi náttúru. Hin
lifandi er dýr og jurtir, og er hver ein-
staklingur bygður af óteljandi smálík-
ömum, sem heita frumlur (cellur) og
innan í hverri þeirra er frumgervið (pro-
loplasma), sem er hin einfaldasta sam-
setning í hinni lifandi náttúru. Nú
verður enn fyrir óleysanleg gáta:
Hvernig var fyrsta frumefnið til ? Það
veit enginn. Þá liggur fyrir rannsókn-
inni hin lifandi náttúra út af fyrir sig.
Darwin og H. Spencer henda til sam-
ræmis í allri hinni lifandi náttúru, sýna
að þær hinar sömu verkanir sem ganga
fyrir sig á lægsta stigi lífsins, gangi fyr
ir sig hjá manninum á hæsta stigi. Þeir
segja að ein oslitin braut gangi gegn
um alt hið lifandi frá hinu óhreytta og
ósamsetta til hins margbrotna og sam-
setta. Þaðan er dregið : Maðurinn er
æðsta dýr jarðarinnar.
En sálin ? Munurinn á hinu lif-
andi og hinu dauða er sá, að hið lifandi
hefir hæíilegleika til að vaxa, en það er
að taka upp í sig ný efni til viðhalds
lieildinni. Þetta er næring dýra og
jurta. Og enn liæfilegleika til að kveikja
líf, æxlast. Hvernig hún hefir fengið
þessa eiginlegleika, eða hvað só orsök
þeirra veit engjnn. En afleiðingin sést
°g hun er framhald til fullkomnunar ;
liffærin verða fjölbreyttari og næmari.
Maðurinn er meistarastykkið. En þá
er það augljóst, að samskonar afi og
það, sem við köllum sál hjá manninum,
finst hjá öllu lifandi, öllum dýrum og
jurturn. Og t. d. Höffding sýnir að
næsta tilgátan só þá, að hin dauða nátt-
úra sé einnig bústaður þessa afls, en
þar sé það því ófullkomnara sem efna
samsetningin só frábreyttari. Ey }x:tta
er að slá einu stryki yfiralla náttúruna:
Frumgervið er ekki annað en viss sam-
setning hinna dauðu efna, sem flytur
þeim þá hæíilegleika, sem lifinu fylgja.
Þessir hæfilegleikar eru þá : sáliu. H.
Spencer segir um sálina : “Það er ó-
hugsanlegt hvaðan hún hefði átt að
koma í líkamann og livert hún ætti að
fara”, þ. e. hjá honum kemur hún
hvergi fyrir sem sjálfstæð vera. Sálina
rannsakar hann sem verknað líffæra
mannsins. Þau áhrif. sem við verðum
fyrir utan að, svo sem þegar Ijósöldurn-
ar brotna í auganu og hljóðbylgjurnar
niða í eyranu o. s. frv., berast "gognum
taugarnar til heilans, og í sífellu ný og
ný og mörg samtímis. Hugsunin er
rannsöknð sem innbyrðis verkanir þess-
ara ahrifa í heilanum, samanburður á
einu ástandi heilans við annað, eða einn
ar verkanar við aðra. Hér verða rann-
sóknirnar að hætta. Sálin verður gAta. .
Þetta er skýring þeirrar vísinda-
stefnu, sem nú er ríkjandi A tilverunni.
Og ljós þekkingarinnar skín alt af
skærra og skærra, og hver nýr geisli,
i það sendir frá sér út yfir djúpið,
uppyfir tindana og inn á milli skógar-
laufanna á að vekja nýja gleði og nýja
von. Mennirnir eiga að fagna sann-
leikanum, en ekki að hræðast hann.
Honum fylgja allar nýjar uppgötvanir,
allar nýjar framfarir. í staðinn fyrir
fornaldarinnar opinherun trúum við á
eilífa opinberun; hefir hún altaf unga
og nýja geisla, hinir eru orðnir fölir og
daufir. En lífsgátan verður altaf óráð-
in. þvi hun er liinn cilífi, fngri draumur
tilverunnar. sem hvert nývaknað auga
skoðar í morgunroðanum, en sem aftur
felur sig bakvið kvöldroðann þegar sól-
in sígur í hafið. Vísindin láta gátuna
vera óleysta. Þó einhver vísindamað-
gefi ímyndunarafli sínu lausan
tauminn og setji fram hugmyndir sínar
um eðli og lög allrar tilverunnar, skýri
hvernig hann ímyndar sér að alt hafi
orðið til og hvernig það muni ganga um
eilífð, er rangt að ímynda sér að það
rýri gildi vísindanna. Af rannsóknum
vísindanna geta menn í þessu efni leitt
ályktanir hverja annari gagnstæða, en
að eins álykfanir, ekki sannanir. Því
geta vísindamennirnir skifst í guðsneit-
ara og guðsdýrkara. Hinir fyrri segja,
Hið eilífa efni og afl er í sjálfu sér nóg ;
engin vera getur hugsast þar fyrir ut-
an, sem hafin sé yfirlögmál náttúrunn-
ar, *engin guð. Náttúrulögmálið er
okkar guð. Þetta er “materialismus-
sem kvað hafa verið bannfærðui’
af einhverjum á Chicago-sýningunni í
fyrra. Aðrir geta sagt, að guð só verk-
andi í öllu, hann só hin fyrstaog síðasta
orsök. “í honum erum, lifum og hrær-
umst vér”. Enn segja aðrir : Líkam-
legi heimurínn er að eins til fyrir skynj-
un vorri. Alt er andi. En opinberun-
artrú kristindómsins getur enginn ját-
að.
Nú geta vísindin farið aðra loið og
rannsakað hvernig þær trúarhugmynd-
ir, sem við nú liöfum, séufram komnar.
Og þar hafa þau komið þvert á móti
kyrkjunni og klerkunum. Við skulum
nú líta á gerðir þeirra þar og fylgja
enn Herbert Spencer. Guðsliugmynd-
okkar segir hann eigi rót sína í
draumnum; hann er orsök hugmynd-
anna um tvöfalda tilveru, um sálina, er
búi í líkamanum, um annað líf en hið
jarðncska, um guð. í fyrstu greindi
maöurinn ekki draum frávöku. Draum-
urinn flutti liann á svipstundu til fjar-
lægra staða, sýndi honum menn, sem
voru langt burt frá honum. í svefnin-
um umgekzthann dána vini sína. Þeg-
ar hann vaknaði lá hann þar sem hann
sofnaði óhreifður. Af þessu skapaðist
trúin á, að liinir dauðu lifðu annari til-
veru, og að maðurinn sjálfur hefði tvær