Heimskringla - 24.12.1903, Page 2

2
HEIMSKllINGLA 24. DESEMBERBER 1903.
Einkennileg Jólagjöf.
SÉRSTAKLEGA RITAÐ FYRIR JÓLABLAÐ HEIMSKRINGLU
ÁRIÐ 1903.
Eftir O. A. DALMANN, Minneota, Minn.
Ferðinni var lokiö.
Ég var kominn til Winnipsg,
bæjarins, sem ég skoöaöi í huga
mínum sem þungamiðju hins ís-
lenzka þjóölífs hérmegin hafsins.
Ég stóð út við glugga, að mér
virtist á suðvesturhlið innflytj-
endahússins og horfði út á götuna.
Allt var á fleygiferð. Straumur
af prúðbúnu fólki; menn meb
hvítan hálsbúnað og konur með
hatta, sem skreyttir voru inndæl-
um blómum og fjöðrum, og hér
og þar voru smáfuglar innanum
blómskrúðið er líktust mest sól-
skríkjum; höfðu þessir saklausu
fuglar verið sviftir lífinu til að
þóknast hégómadýrð þessara
kvenna, er báru þá nú á höfði
sér? Auðvitað, því heimskan og
tízkan eru þau voðaöfl, sem hinn
mentaði heimur beygir kné fyrir.
En hvar eru allir íslendingarn-
ir ? kom mér í hug. Eða var
kvennfólkið búiö að slíta trygð
við skotthúfuna ? En var það nú
raunar ekki eðlilegt að íslenzkar
konur fleygðu frá sér eins ljótum
°g gagnslausum höfuðbúnaði; mér
fanst það undur eðlilegt og eng-
in ástæða aðsjá eftir því þó skott-
húfan hyrfi með öllu.
Á bak við mig var töluverður
hávaði, er líktist mest argaþrasi
í fjárrétt heima. Og ég get ekki
neitað því, að mér hálfvegis geðj-
aðist að þeirri hugmynd að skoða
innflytjendahúsið í Winnipeg
eingkonar Canadiska fjárrétt. Vinir
og vandamenn voru að leita að
vinum og skyldmennum í innflytj-
enda hópnum.og þegar þeir fundu
þá að bjóða þeim heim til sín og
leiðbeina þeim á allan mögulegan
hátt. En ég vissi að enginn var
þar að taka á móti mér, því ég
þekti engan og átti engin skyld-
menni í þessu landi nema rauð-
hærðan föðurbróðir einhversstað-
ar vestur í landi.
Ég hafði séð hann einusinni
það var eitthvað tveimur árum
á^ur en ég var fermdur. Hann
gaf mér nýan tveggja krónu pen-
ing og lagði hendina á kollinn á
mér og sagði ég mundi verða
gæfumaður. En hvað mér er
þessi frændi minn minnisstæður.
Skeggið var rautt og úfið eins og
hann hefði aldrei greitt það eða
stíft. Hárið var ekki alveg eins
rautt, en sítt og sneplótt svo það
náði alveg ofan á treyjukragann.
það sem óloðið var af andlitinu
var framúrskarandi freknótt, og
Sömuleiðis voru handarbökin; en
hendurnar báru vott um margra
ár þreytu og erfiði. Mér leist
ekki sem bezt á frænda minn, en
þegar hann gaf mér peninginn,
hinn fyrsta sem ég hafði eignast,
fór ég að leggja það niður í huga
mínum, gera einskonar mála-
miðlun, að gamla máltækið “oft
er dygð undir dökkurn hárum”
sannaðist á honum.
Ég horfði út um gluggann,
eins og áöur er sagt, í kvíðafullu
hugsunarleysis ástandi, enda bar
ekkert fyrir augun er gæti haft
lífgandi áhrif á sálina: Stöðugur
hringiðustraumur af fólki, upp-
lituð hússkrífli og alt annað enn
þrifalegar götur.
En svo kom fyrir atvik, sem
vakti mig til alvarlegra hugsana.
Ég sá stúlku vera að hverfa fyrir
götuhorn með ókendurn manni;
hún hafði orðið mér samferða alla
leið frá Akureyri. Ég segi mér
og meina það í mestu einlægni;
því það var eina manneskjan sern
ég hafði verulega kynst á leiðinni,
og nú var hún að hverfa út í hring-
iðu lífsins. Mér kom til hugar að
fara út og kalla til hennar og
komast fyrir hvert hún ætlaði, en
þá var spursmálið : hvað kom
mér það við? Og svo gat það
verið ókurteisi er brennimerkti
mig sem argasta dóna. Hvað var
hún mér viðkomandi ? Að eins
vinstúlka eftir fárra daga viðkynn-
ing. Mér hafði geðjast vel að
henni, þótt hún fögur og skemti-
leg. Hún var eins og stjörnu-
hrap í náttmyrkri, sem leiptrar
angurblítt en er horfið fyr en var-
ir,—hún var nú líka horfin, og alt
sem ég vissi var að hún hét Björg
og var Skagfirðingur.
Osjálfrátt rann gegnum huga
minn æfi mín, og hreinskilnislega
sagt gat ég ekki séð nokkra speki
eða ákvörðun í sambandi við mína
tilveru. Faðir minn fór í sjóinn
áður en ég fæddist og móðir mín
dó fáum stundmn eftir að ég sá
þessa heims ljós, eða misti lífið
fyrir mína tilveru. Ég hafði ver-
ið alla æfi hjá prestinum í Höfða-
hverfi, sem var án efa gæða mað-
ur ; ég kom til hans þriggja nátta.
Að vísu misti faðir minn lífið í
hans þjónustu, en alt um það mun
engin lagaleg skylda hafa hvílt á
honum að ala mig upp án sveitar-
styrks, eins og hann gerði. En
svo var ég svo lánsamur, eða öllu
heldur fóstri minn, að ég var nær
því fullvaxinn 16 ára, því þá var
ég látinn á þilskip fóstra míns við
hákarla og fiskiveiðar, og hann
fékk auðvitað fullan hlut eftir
mig.
Mér féll sjómannslífið svona í
meðallagi. Fyrst framan af var
ég sjóveikur og lingerður; for-
maðurinn og margir af hásetunum
höfðu horn í síðu minni og mundu
hafa gert mér lífið illþolandi, ef
það hefði ekki verið fyrir einn
mann á skipinu. Maður þessi hét
Grímur og var. í sannleika talað
gömul sjóhetja, en af því hann
var ólærður gat hann ekki fengið
þilskip til forráða, en var stýri-
maður sem alment er kallað á
sjómannamáli. Hann hafði verið
nærfelt þrjátíu ár á skipum fóstia
míns, og hafði oft komist í hann
krappann; hann sá föður minn
skolast útbyrðis, en fékk ekki að
gert. Grímur var kominn yfir
fimtugt og var ókvæntur, myrkur
í skapi og fárra vinur, en einlægni
hans og velvild til mín var svo á-
stúðleg og barnsleg, að ég virki-
lega elskaði gamla manninn.
Hann sagði líka sögur manna
bezt, þegar vel lá á honum og
einhver einn var hjá honum.
Árin sigu áfram með þungurn
hraða. Jeg hafði mörgum sinn-
um beðið fóstra minn að hjálpa
mér um fjárstyrk svo ég gæti
komist á sjómannaskólann og
orðið með tímanum formaður á
skipi hans, en hann eyddi því
æfinlega svo ekkert varð úr öllum
mínum loftbyggingum.
þegar ég var tuttugu og eins
árs segir fóstri minn: “Nú ert
þú kominn á lögaldur og sjálfs
þíns herra. Samt vona ég að þú
haldir áfrarn að vera á mínu
skipi, því ég álít að ég gefi þér
eins góð kjör og nokkur annar;
en hluturinn er þín eign og þú
getur varið fénu eins og þér bezt
Iíkar. ’’
Ég játaði öllu, og fór svo til
vinar míns Gríms og sagði honum
alt sainan. Gamli rnaðurinn lét
sér ekki mikið um finnast, en
svaraði þó: “Fóstri þinn aálast
til að þú kostir þig sjálfur á sjó-
mannaskólann; hann veit að laga-
lega getur hann ekki lengur haldið e
hluti þínurn; þessutan veit hann
vel, að þú ert með vinnu þinni
búinn að borga honuin uppeldið,
enda benti ég honum á það ekki
alls fyrir löngu. ”
um inikinn tíina að gera. ” Grím-
ur leit til mín spyrjandi og ég tók
eftir undarlegum glampa í tillitinu
er líktist biðjandi vonarbjarma.
Mér flaug þá í hug að ekkert
mundi fóstra líka miður, en að ég
færi til Ameríku, því honum var
undur illa við vesturferðir.
Svo yfirgaf Grímur mig. Ég
þekti hann svo vel, að ég vissi að
hann var búinn að segja alt, sem
hann ætlaði sér, og ég áleit því
réttara, að þakka honum ekki í
það skiftið fyrir þann góða hlut
sem hann hafði lagt að máli mínu
við fóstra minn.
Við léturr. í haf snemma í inarz
og öfluðum ágætlega. par við
bættist, að verð á afla vorum var
með langbezta móti. Oft og
mörgum sinnum var ég að velta
því fyrir mér, að ef ég hefði kom-
ist á sjómannaskólann, þegar ég
vildi, og verið nú formaður, þá
hefði kaup mitt verið álitleg upp-
hæð. Ég hugsaði svo oft um
þetta og snéri öllum hlutum mér
í vil, að mér fanst fóstri minn
alt of sérdrægur; mér skildist, að
hann vildi hafa alt það gagn af
mér, sem hann gat, en láta eins
lítið af mörkum við mig og fram-
ast mátti verðá. Upp af öllum
þessum hugsunum spratt óverð-
skulduð gremja í huga mínum til
fóstra mlns; ég fór að hugsa um
það vakandi og sofandi, hvað ég
gæti gert, sem fóstra mínum lík-
aði miður, en á öllu voru ein-
hverjir annmarkar. Ef ég réðist
á annað skip næsta ár mundi
fóstra mínum falla það illa, en þá
yrði ég að yfirgefa vin minn Grím,
og það gat ég ekki, og ekki var
heldur hugsandi að ná Grími úr
þjónustu fóstra míns. Nei það var
ómögulegt.
Við komum til Akureyrar fyrstu
vikuna í júlímánuði, sökkhlaðnir.
það mun hafa verið nálægt mið-
nætti þegar við lögðumst á höfn-
ina. Ég svaf vært um morgun-
inn þegar Grímur vakti mig og
sagðist ætla í land og fá sér góð-
an morgunverð og vildi að ég
færi rneð sér. Mér kom þetta
ókunnuglega fyrir, að Grímur
skyldi vilja gera þennan auka-
kostnað, því hann var maður
sparsamur, og átti því töluverðar
eigur, er hann hafði dregið saman
með löngu og erfiðu lífsstarfi þy|
eins og áður er getið hafði hann
einhverra orsaka vegna aldrei
gifst og var vanur að sneiða sig
hjá öllum samkomum, þar sem
líkur voru til að kvennfólk kæmi
til muna; en samt var hann svo
blíður og ástúðlegur við migfyrstu
árin, þegar ég var sjóveikur og
klaufalegur í verki, að viðkvæmni
hans líktist meir móðurást, eins
og ég hefi þekt hana á síðarr árum,
en velvild óviðkomandi karl-
manns. Ég hafði óljósa hugmynd
um það á þeim árum, en reynslu
og þekking fyrir því nú, að Grím-
ur var ástríkur maður.
“Markar þú það ?” spurði ég og
leit til Gríms hálf-feimnislega.
“Hvað áttu við ?” svaraði hann
og strauk skeggið brosandi.
“Að ég fari til Ameríku,” sagði
ég og var ég óstyrkur í málrómi j
af geðshræringu.
“því ekki ?” svaraði Grímur
brosandi, en svo bætti hann við í
alvarlegum róm : “þú ert óá-
nægður við fóstra þinn og kjör þín
þér finst hann hafa gert lítið fyrir
þig og það er satt. En hvað verð-
ur úr þér hér ? Má vera þú giít-
ist og farir á hreppinn, eða þá
verðir vinarlaus einstæðingur eins
og ég er, sem engin gæði hefi út
úr lífinu nerna stöku sinnum góða
máltíð.” Svo brosti hann og hélt
áfram í lægri róm og lagði sér-
staka áherzlu á hvert orð er hann
vildi ég tæki til mín, “Ameríka
er land framfaranna, land fyrir
hina ungu og hraustu; Island er
fyrir gainla og slitna menn, sem
enga sérstaka framtíðarvon hafa,
og svo er sjómannslífið; þú þekkir
það. Mér er að sönnu orðið vel
við sjóinn, og hann verður að öll-
um líkindum gröfin mín.”
þegar hér var komið var matur
á borð borinn og Grímur fór að
snæða með beztu lyst, en nú hafði
ég helzt enga lyst á að borða, því
hugrenningar mínar voru allar á
reyki. En því var ég að hugsa
um þetta ? Ég hafði um 30 kr. í
pen'ingum og svo hlut minn ó-
seldann og fáeinar kindur. þetta
var aleiga mín.
“það er ómögulegt; ég er pen-
ingalaus, ” sagði ég án þess að líta
upp.
“Hvað ertu aðfaranreð, dreng-
ur ! Ég skal kaupa af þér hlut
þinn og kindurnar svo hvorugur
tapi, og eftir allan minn þrældóm
ætti ég að hafa svo mikil skild-
ingaráð, að geta látið þig hafa það
í peningum nú þegar. það er þitt
að afráða hvað þú vilt gera; en
væri ég í þínum sporum, færi ég,
^ú hefir frá engu að fara.”
Svo tók hann upp gaffalinn
aftur, sem hann hafði lagt frá sér
meðan hann talaði, og lagði aftur
að réttunum með nýum dug,
hrauð hvern diskinn á fætur öðr-
um og talaði ekki orð.
Eftir langa þögn sagði ég: “En
ætti ég ekki að fara heim og
kveðja fóstra minn ? ”
“En hvaða barn þú ert! Held-
ur þú það taki fóstra þinn lengi að
telja úr þér kjarkinn; þú sætir
heima og færir hvergi. Reiddu
þig á dómgreind mína ( þessu til- j
felli.”
Ég sá að vinur minn var kom-
inn í sparifrakkann sinn og hafði
klipt skeggið og greitt hárið ; mér
kom því ekki til hugar að gera
nokkra athugasemd við landgöngu
Gríms, enda hafði hann á hand-
leggnum það bezta sem ég átti til
að vera í, því hann var ætíð fjár-
haldsmaður minn, geymdi fyiir
mig það sem ég hafði með mér.
Ég klæddi rnig í snatri því ég
hlakkaði til að fá að borða. —
Grímur fór á bezta veitingahúsið
í bænum, enda var á þeim árum
ekki um mörg að velja. Við sett-
umst við lítið borð og Grímur
sagði við greiðasölumanninn :
Morgunverð fyrir tvo, það bezta;
sem þér getið tilreitt.
Ég sá að Grímur hafði rétt að j
mæla, en samt var ég ekki alls-j
kostar ánægður með að fara af|
landi burt eins og hálfgerður,
flóttamaður. Á hina hliðina hafði j
fóstri minn.sagt, að ég væri minn j
eigin herra og að ég gæti varið fé j
mínu eins og mér bezt líkaði. Ég!
sá að Grímur var að enda við að j
borða og bjóst við, að hann ekki
mundi tefja lengi að aflokinni |
máltíð. Ég varð því að vera
fljótur að afráða hvaðgera skyldi,
því eftir að Grímur var staðinn j
upp frá borðum var óvíst, að ég [
gæti náð tali af honurn.
“Jæja. Ég fer, hvað sem við- j
tekur, ” sagði ég án þess að líta j
upp.
Við sátum pegjandi og biðum
rneð óþolinmæði eftir morgun-
verðinurn. Við annað borð skamt
frá okkur sátu tveir rnenn að
morgunverði og töluðu í vanaleg-
urn róm sín á rnilli ; annar peirra
sagði : “ Vesturfaraskipið kemur
eflaust á morgun, svo það er ekki
Grímur var að hreinsa diskinn j
sinn og fór framar venju hægt að
öllu. Mér kom til hugar, að hann
hefði ekki heyrt það sem ég sagði,
en bráðum gekk ég úr skugga um
Það. Gamli rnaðurinn tók rninnis-
bók sína og ritblý og fór að reikna.
Eftir litla stund segir hann :
“Hlutur þinn og kindurnar eru
svona mikils virði, ” og nefndi
upphæðiná.
Ég kiptist við, því ég bjóst ekki
við að vera svona ríkur, og lét ég
Grím skilja á mér, að hann hefði
reiknað af sjálfum sér. Hann
brosti góðmannlega og leit vand-
lega yfir allar tölurnar; að því
búnu segir hann:
“Láttu mig einan um það; en
ekki hefi ég fengið orð fyrir, að
reikna af mér, þegar mér hefir
verið gefið sjálfdæmi í viðskiftum.
En svo vildi ég ekki heldur skaða
þig. En bíddu hér litla stund.
Ég á kunningja hér í bænum sem
geymir fyrir mig nolckra skild-
inga. Svo stóð hann upp, galt
fyrir greiðann og fór út.
Nú var ég einn og hugsaði
nokkuð nánar um alt þetta brask
mitt, og satt að segja gat ég ekki
annað enn hlegið að sjálfum mér.
Hvað mundi fóstri hugsa, þegar
hann fréttir, að ég er farinn af
landi burt ? En svo stóð mér nú
raunar á sama; og það var þó ó-
neitanlega gaman að sjá heiminn,
og ekki var sjómannslífið svoddan
sælgæti, að eftir því væri sjáandi.
þessar og þvílíkar hugsanir
flugu mér í hug, og ég var að leit-
ast við að koma á þær skipulagi,
þegar Grímur kom. Hann taldi
peningana út í dönsku gulli, og
sagði um leið, og virtist mér vera
óstyrkur á máli gamla mannsins:
“þér er best að kaupa þér föt
á Englandi; þar færðu þau betri
og ódýrari en hér, eo samt verður
þú að kaupa þér smádót til ferðar-
innar, og það getur þú gert í dag.
Eitt ætla ég að biðja þig að gera
fyrir mín orð, og það er, að koma
ekki á skip okkar þó þér sýnisf þú
hafa nægan tíma til. Má vera,
þegar ég þoli ekki lengur kuldann
og vosbúðina, að ég leiti til þín
og hýrist í horninu hjá þér kring-
um sólsetur æfi rninnar. En nú
verð ég að flýta mér og sjá um
afhleðslu skipsins. Guð og lukk-
an veri með þér, vinur! ”
Svo faðmaði gamli maðurinn
mig að sér, kysti mig tvo kossa á
kinnina og snaraðist út í mesta
flýti, eins hann vildi ekki láta
mig sjá tárin, sem þegjandi hrutu
af augum hans.
Næsta kvöld var ég kominn um
borð í vesturfara skipið. Ég
þekti engan af vesturförunum.
Skipið brunaði út fjörðinn og
þegar það fór fram hjá sveit-
inni minni var miðnætursólin að
rísa í allri sinni dýrð og sveipaði
fjallatindana í guðdómlegu geisla-
skrúði er færðust smátt og smátt
niður eftir fjallahlíðunum svo hin
dimmbláa móða færðist ofan í
dalina og gilin.
Skyldi ég nokkurntíma sjá aft-
ur sveitina mína ? Var ég í raun
og veru ekki heimskingi ? Jú,
vissulega. Má vera ég sé deig-
lyndari enn aðrir íslandssynir, en
ég man það vel enn í dag hvað
tárin runnu viðstöðulaust, þegar!
sveitin mín var að hverfa, og þó
var mér raunar ekki vel við nokk-
urn mann í henni nema Grím;—
og það var hann og enginn annar,
sem var valdur að því, að ég var
nú að kveðja æskustöðvarnar og j
föðurlandið.
þegar skipið var kornið fyrir
Látrabjörg varð undiraldan þyngri
svo skipið reis og seig með þung-
urn hreyfingum; Skjálfanda flói
var ókyrr, það var eins og hann
væri næst hjarta föðurlandsins og
hjartaslögin endurhreyfðu sig í
voðaafli lognöldunnar.
Eg gekk aftureftir þilfarinu;
hingað og þangað voru vestur-
farar, ungir menn og konur, er að
öllurri líkindum hafa stjórnast af
hinni einu og sömu þrá; nefnilega,
að horfa á föðurlandið í dýrð
rnorgunsólarinnar í síðasta sinni
áður enn Fjallkonan hneigði sig
og gengi á bakvið hinn bungu-
vaxna hafflöt og hyrfi sjónum
vorum fyrir fult og alt.
Ég tók eftir stúlku, sem stóð
einmana út við borðstokkinn;
hún var ekki á peisufötum, eins
og hinar stúlkurnar, heldur nokk-
urskonar sambland af innlendum
og útlendum búningi, sem var
lítalaus og fór mætavel. Húrr
hafði á höfðinu laglegan dökkan
hatt. Hvort það hefir verið bún-
ingurinn eða einstæðingsskapur
hennar eða hvorttveggja, er kom
mér til að ganga til hennar og
yrða á hana, veit ég ekki, en ég
gerði það. Hún leit við; andlitið
var lýtalaust, augun stór og blá,
hárið ljósjarpt og hálsinn eins og
hann hefði verið högginn úr ó-
gölluðum marmara af listamann-
inum þorvaldsson. En svipurinn
lýsti því, að stúlkan var veik; hún
var sjóveik.
“þú ert sjóveik; enginn hlutur
betri en að hreyfa sig, ganga; við
skulum ganga frarn og aftur um
þilfarið.” Ég sá, að hún efaði
sig eins og hún væri feimin. Svo
sagði ég: “Ég veit hvað sjóveiki
er, hefi verið á þilskipum á hverju
ári síðan ég var fimtán ára. Ég
heiti Jón og er einstæðingur og
hefi verið alla æfi í Höfðahverfi.”
“Ég heiti Björg og er einstæð-
ingur úr Skagafirði.” Svro sagði
hún í lægri róm: “En ég held ég
geti ekki gengið. ” “Ef ég leiði
þig, ” svaraði ég og smeygði hand-
leggnum undir handlegg hennar.
Ég vissi, að sjóveikt fólk er laust
við allan mótþróa og hlýðið eins
og börn. Ég dróg hana frá borð-
stokknum að kalla mætti; hún
skalf á beinunum, en ég hélt
henni, svo hún gat ekki dottið;
en smásaman styrktist hún, svo
að eftir litla stund fór hún að geta
gengið stuðningslaust að kalla.
Ég fór að tala við hana um ljóða-
bækur, sem út höfðu komið á síð-
ustu árum, og komst fljótt að því,
að hún hafði tekið inn alla smá-
skamtana, sem bókmentir vorar
höfðu úthlutað hin síðustu missiri.
Líka komst ég að því, að hún
hafði dómgreind og skoðanir alveg
sérskildar frá almenningsálitinu.
Svona töluðum við á víð og
dreif en mintumst ekkert frekar á
okkar eigin hagi. Eftir hér um
bil klukkustundar göngu kvaðst
hún mundi ganga til hvíldar og
fylgdi ég henni að stiganum. Hún
þakkaði mér fyrir hjálpina og
brosti um leið ofur veiklega.
Næsta sólarhring sá ég hana
ekki. enda var ilt í sjó og mun
hún ekki hafa treyst sér upp á þil-
far. En eftir það vorum við meira
og minna saman á hverjurn degi
og töluðum um alla heima og
geirna. Mér er minnisstætt síðasta
kveldið er við vorum á sjónum.
Við fórum upp St Lawrence fljót-
ið ; sólin var að hníga bak við
dimtnbláa skýjabólstra, er risu
töluvert hærra en hið bunguvaxna
land. Við gengum saman og
vorum að tala um gildi ljóðakvers
er hún hafði keypt á Akureyri.
Hún léði mér kverið og ég las það
vandlega, en fanst það hafa frem-
ur lítið bókmentalegt gildi. En
henni þótti sum kvæðin ágæt og
færði fram sínar ástæður fyrir
gildi þeirra. Til hliðar við okkur
voru tveir ungir landar okkar sem
mér hafði líkað fremur illa við og
sneiddi mig því algjörlega hjá
þeim. þeir voru að mínu áliti illa
uppaldir ribbaldar, lögðu ölluin ilt
til og gleyindu aldrei að kridda
orð sín með blótsyrðum. þeir
voru að kalla mátti sinn af hvoru
landshorni, en fyrstu dagana á
skipinu urðu þeir strax samrýmdir
svo þeir skildu aldrei nótt eða dag.
Jregar við gengurn fram hjá þeim
segir annar þeirra : “Sýnist þér
annars ekki hjónasvipur með bölv-
uðurn skötuhjúunum sem labba
þarna ?” Eg heyrði ekki hverju
hinn svaraði og mér er nær að-
halda að Björg hafi ekki veitt
þeim neina eftirtekt, því hún var í