Heimskringla - 27.05.1909, Blaðsíða 2

bls 2 WINNIPEG, 27. MAÍ 1909.
HEIMSKRINGtA
Heimskringla
Pablished every Thursday by The
Beiniskringla News 4 PnblisbÍDg Co. Ltd
Verð blaðsins f Canada og Bandar
$2.00 nm Ariö (fyrir fram borarað),
Sent til Islands $240 (fyrir fram
borgað af kaupendnm blaðsins hér$1.50.)
B. L. BALDWINSON,
Editor k Manager
Office:
729 Sherbrooke Street, WiDDÍpeg
P. O, BOX 3083. Talsími 3512,
Orðbragðið.
Svo hét grein, sem Heimskringla
flutti íyrir nokkrum árum, í þeim
tilgangi, að benda Islendingum á
ósæmilegt oröbragS, sem alt of
margir af vorum þá uppvaxandi
ungu mönnum voru farnir aS
temja sér, og margir smádrengir
tóku eftir þeim. I.andar voru
voru þá varaSir viS þessum ósiS,
og þedm bent á, hvaö illar afleiö-
ingar hann hlyti aÖ hafa fyrir
framtíöar velferö þeirra, sem slíkt
oröbragS legSu í vana sinn. þaS
var tekiS fram, aS af því læröu
börnin máliö, aS þaS væri fyrir
þeim haft, meS því aö hin unga
kvnslóö mvndar hegSun sína eftir
þeim fyrirmynaum, sem henni eru ' oröbragöi
settar, og þaS er alt aí eldra fólk.
iS, sem setur þær fyrirmyndir, og
ber alla siSferSislegu ábyrgSina á
því, hvernig þœr eru.
SíSan hefir íslendingum fariS
mjög mikiS fram í þessu efni. þeir
hafa mannast í rétta átt, og mun
þaö aS miklu leyti aö þakka því,
hvernig börnin eru v.anin á alþýöu
skólunum, en þar er þeim aö sjálf-
sögSu kent aS vanda siÖgæSi sitt
og framkomu alla, svo sem eöli
þeirra frekast leyfir. Mest mun þó
bera á framför þessari i bæjunum
og í þeim sveitum, sem fjölmenn-
J lingar eiga hlut aS máli. Af öllum
í heimskulegum og ljótum siövenj-
um eru blótsyröi og ruddalegur
talsháttur þaö ljótasta og viö-
bjóSslegasta. SiSsamleg framsetn-
ing máls í viöræöum er miklu á-
hrifameiri, þegar fúkyröin er al-
gerlega útilokuS. 1 sannleika tal-
aö, þá hefir máliS miklu minna
gildi fyrir áheyrendur, ef þaS er
tvinnaö ljótum oröum, eöa meS
því, aS leggja guös nafn viS hé-
góma, — og þetta gildir jafnt,
hvort talaö er satt eöa ósatt. —
Viöbjóösleg orSatiltæki og samlík-
ingar eru aldrei sannfærandi, en
eru ætíö viöbjóösleg öllum, nema
ruddum þeim er beita þeim. Blóts-
}-röi og ljótt orSbragö meöal full-
orSinna manna eru aS fara mink-
andi, aö minsta kosti á öllum op-
inberum stöSum, og meðal allra
þeirra, sem gera kröfu til heiSar-
legs siöferSis og nokkurar mentun-
ar. En eftir þvi, sem þetta fer rén-
andi hjá fulloröna fólkinu, eftir
því viröist þaö aukast meöal
barna og unglinga, sem viröast á-
líta þaS mikilmenskuvott, aö hafa
sem ljótast oröbragS og.reykja
vindlinga (Cigarettur)”.
Af grein þessari er þaS ljóst, aS
þaS eru íleiri enn Ileimskringla,
sem finna hvaö aö er, og þykir
full þörf aö hafa orS á því.
Einn sérlega heiSvirSur bóndi
íslenzkur hefir kvartaS undan illu
meöal unglinga í sínu
bygöarlagi, og mælst til þess, aö
Heimskringla geröi þaö aö um-
talsefni, og þaS er meira enn vel-
komiö, aS blaSiS veröi viS tilmæl
um hans. En jafnframt vildum vér
benda á, aö blaSagreinar um efni
þetta eru ekki einhlýtt lækninga-
lyf. Hitt kvnni aS hafa meiri og
varanlegri áhrif, aS þeir af innan-
sveitabændnm, ásamt skólakennar-
anum og öSrum, sem finna til
þessa ósiðferSis, vildu stofna til
fnndahalda í sveit sinni til þess aS
ræöa um þetta mál. þaö mætti
vel hafa 2—3 slíka fundi, og einnig
mætti hafa samtök til þess aS
Hin nýja stefna heilsu-
frœðinnar.
Fyrirlestur fluttur á Menuiní?arfélagsfundi
þriöjudagskv. 11. Maí 1909, af
Dr. O. Stephensen.
Herra forseti, háttvirtu
endur, konur og
tilheyr-
menn !
MeS hinni ‘‘nýju stefnu heilsu-
fræSinnar
ar, sem á hafa oröiS í skoSun
manna á eöli og meöferS sjúkdóm-
höfðu jaínvel tiökast hjá Egypt-
um og í Móses lögum má sjá, að
geröar hafa veriö þýöingarmiklar
ráSstafanir í þá átt. Eins og orö-
takiö “heilbrigð sál í hraustum
líkama” — sem upprunalega er
grískt — bendir til, hafa Grikkir í
því, sem öðru fleiru, haft augun ^
j opin fyrir því, hvaö líkamsæfingar
[voru nauSsynlegar til aS viShalda |
IgóSri heilsu, enda voru þær í há-
vegum haföar hjá þeim. Einnig
Rómverjar voru til forna lengra
grafinn meö hugsjónum sín-
anna síöastliöin 35 ár.
meina ég þær breyting- jveg komnir, hvaS almennum böS-
um og vatnsleiSslu viSvék, en vér
erum vfirleitt enn þann dag í dag.
Nútíma heilsufræði hefir langt
um stærra verksviö en þá var,
sem eins mikiö er komið undir þvTí
aS komast fyrir af hverju sjúk-
dómarnir stafi, eins og hinu, undir
hvaöa kringumstæöum og einkenn-
um þeir koma í ljós.
En til þess fyllilega aS geta
sannfærst um, eSa skilið til fulls
eina þeirra, þá lang yfirgrips- og
þýSingarmestu, er alveg nauSsyn-
legt, aS rifja upp lítiS eitt íram í
tímanum atvik það, er knýr þessa
stefnu fram. það er eins í þessu
máli, eins og meS flesta aöra
merkisviSburöi í sögunni, að á-
stæðuna er ekki æfinlega aö finna
eingöngu í þeim tíma, er viSburð-
irnir fara fram á, heldur oft og
einatt í tíma undangenginna alda.
Eg vil því levfa mér meS örfáum
oröum, aS skýra ySur frá ástæö-
unum, sem næstar okkur liggja í
tímanum, og hafa mesta þýðingu.
I.
INNGANGUR.
ÁSur
orsakir
Dr. Jenner, sem fann aSferöina
til aö afstýra bólunni á 18. öldinni,
ber heiðurinn fyrir, aö hafa grund-
vallaö þá þekking meö bólusetn-
ingunni, og þeir Capt. Cook og Sir
Gilbert Blaun, hvernig komið var
í veg fyrir aö menn fengju skj-r-
bjúg.
En mikilvægustu tímamótin í
sögu heilsufræðinnar verða þegar
; frönskum vísindamanni tekst aö
kippa fótunum undan lífskviknun-
jar kenningunni (Generatio Equi-
jvoca, eöa Spontanous Generationj
j og öllum fyrri tíma getgátum um
eöli og orsakir sjúkdómanna, en
j opnar vísindunum jafnframt nýjan
heim til rannsóknar meS tilstilli
, vera
um. þessi smákvikindi hafa veriS
J köllnö einu nafni “Bakteríur” ;
en sóttkveikjur hafa þœr af þeim
verið kallaðar á voru máli, er
j sóttum eS sýki valda. Síðan Past-
eur gerði opinskáa kgnning sína,
sem var 1861, og kölluö er “bakt-
eríufræSi”, hefir hver ágætismaS-
| urinn í þeirri fræSi tekið viS af
öSrum. Og tiltölulega skömmu
eftir fundusb sóttkveikjur tauga-
veikinnar, holdsveikinnar og milt-
isbrandsins. En mest um vert var
þó, þegar Próf. Robert Koch í
Berlín áriö 1882 fann sóttkveikju
tæringarinnar og hennar fylgi-sjúk-
dóma, og árið 1884 sóttkveikjuna
fyrir Asíu kólerunni.
Síöan hafa ótal vísindamenn
starfaS óaílátanlega í þarfir bakt-
eríufræðinnar, og auSnast aS færa
heiminum heim sannanir fyrir or-
sökum lungnabólgu, illkynjaSri
hálsbólgu (Diptheria), stífkrampa,
kvefsótt (Influenza) og svarta-
dauöa (Bubonic Plague), fyrir utan
sjúkdóma í kindum, hestum og
öSrum dýrum.
II.
á dögum þektu menn ekki
sjúkdómanna, og því var _____
þaS, er sjúkdóma bar aö höndum, smásjárinnar (Microscop).
[ eða drepsóttir geysuöu yfir löndin
og strá-deyddu fólkiS, aS mönmtm
varS aö standa sem þrumu lostn-
um og spyrja, hvaö veldur þessu ?
En af því svariS gafst ekki greiS-
lega, fór eins og oft vill verða, er
sút og sorg ber aS höndum, að
Frá alda öðli hefir menn mjög
deilt á um þaS, hvort líf geti
kviknaS án frækorna eSa eggja. —
“Hver líkami sem vöknar og hver
votur sem þornar, framleiSir kvik-
indi”, segir Aristoteles, lærSasti
astar eru orönar o>g elztar, — þar ,
sem þjóöf'élagsskipulagiS er búið | undirbúa og hafa vísan ræöumann
ii v i/ti <tu nunuuiii, ciu j . ,
íleitað var hugfróunar í skauti trú- sf?k”?fur í°r«aldarinnar. Virgil,
jarinnar, og jafnvel komist á þá |skaldi5 latncska- sem lafnframt
j skoSun, aö sjúkdómar og drep-
sóttir væru sendar að vilja skap-
I arans til ógnunar og typtingar
aö ná nokkurnveginn
un og alþýöuskólar eru komnir á
traustan grundvöll, svo aÖ þeir
starfi þann lögákveðna 10 mánaða
tíma á hverju ári. I slíkum sveit-
um eru börnin aö miklu leyti und-
ir umsjón kenuaranna, þar sem
þau læra siöprýöi jafnhliSa menta-
greinum þeim hinum algengti, sem
•þar eru kendar. En þaS leiSir af
fullri mvnd- : eða konu til þess á hverri einustu
samkomu, sem haldin kann aS
j veröa innan sveitarinnar, að taka
■ mál þetta til ihugunar, þar til
: bót er ráöin á oröbragðinu.
1 þeim íhugunarræStim mætti
| benda blótseggjunum á
vekjandi, svo sem þáö, aÖ
j yrðin og ruddalegt mál sé bein af-
Íeiöing af vits og þekkingarskorti,
var náttúrufræðingur, haföi íundiS 1 alla jafna
aS býflugur kviknuSu í rotnum
innyflum ungneyta. Bezt þótti þó
segja til stuönings lifskviknuninni
Van Helmont nokkrum, frægum
gullgerSarmanni viö hirö Lúðvíks
BAKTERÍURNAR OG ÁHRIF
þEIRRA.
Vér höfum nú lítilsháttar athug-
aö tildrögin til, hvernig fræSi sú,
er bakteríufræöi nefnist, hefir smá-
þróast. | Nú liggur beinast viS, aS
taka til íhugunar, hvaS vér vitum
meS vissu viövíkjandi þessum smá
versningum, og er þá fyrsta spurn-
ingin, sem liggur fyrir sú : Hverj-
ar eru þær í raun og veru ? Frá
almennu sjónarmiiöi innibinda orS-
in “germs”, “microbes", “bac-
teria” og ‘‘bacilla” oftsinnis í sér
ei'tthvað líkt og þær væru ósýni-
leg, afskræmisleg, ormkend kvik-
indi, óvinir mannkynsins, og sem
sætu
mönnum fvrir misgerSir þeirra.
Engu síður verður sii skoSun, er
tímar framlíða, mannlegum anda I kommgs 14, Frakkakonungs, sem
ófullnægjandi eftir því sem hann jv.ar uppi nm miSja 18 öldina. -
þroskast, og því er næst leitaö á j IIann paf svofallandi ráS til þess,
_____ naöir heimspekinnar, sem upp frá ag veiða sem mest af músum, sem
ýmislegt | Þvl> eSa alt lra dögum heimspek- þa voru uppáhaldsdýr hirSarinnar
iS blóts- inganna fræguPIatons og Aristotei- | (skinnið var sem'sé haft til
esar, er hin ókrýnda drotning allra
sjálfu sér, að eftir þvTí sem ung- I skorti á sómatilfinningu og
mennið nær meiri mentalegum I sjaifSvirSingu þeirra, sem þannig
þroska, eftir því lærist því betur taja _ aS oröbragS þeirra sé
áS vanda alt siðferöi sitt, þar ! tnóSgandi fyrir velsæmistilfinning-
meö talið orðbragSið, enda er það ar }jins siSfágaSra hluta bygSar-
viöurkent aö vera hinn sanni speg-
ill sálarlífsins og siSfágunar ein-
staklingsins. Gamli málshátturinn
aö “oft megi af máli þekkja mann-
inn hver helzt hann er”, er sannur
búa ; — að það sé börnum og ung-
ingum til ills eftirdæmis ; — að
þeir setji blett á sveit sína í hug-
um manna út á viS, og aS þeir
séu til vansæmdar ekki aS eins
og áreiöanlegur. Allir, sem nokkra Sveitarfélagi sínu, heldur einnig
lífsreynslu hafa, hafa tekiS eítir j öllnrn vestur-íslenzka þjóöflokkn-
•þvi, aS á þeim heimilum þar sem um . — aS þ,eir SgU þeim bein van-
alment velsæmi og háttprýði er viröa, sem hafa aliS þá upp og
heilsufræSisskoðana, er framkomu
á tímabili fornaldarinnar og fram
á miöaldir. En beri maöur læknis-
| fræöina saman viS aSrar listir, er
j þaS auðsætt, aS henni hefir þokaS
j hægt fram, hægar en þeim ; enda
j er þaS von, þar sem hún er svo
fastbundin við reynslu-sannleikann,
í — og hann fer fet fyrir fet — og
er nú fvrir skömmu farinn aS j
j geta skýrt dálítiS lögmál náttúr-
j unnar og lífsins. Myndskurðir og
! málverkagerð komust í fornöld
j hæsta stig,en mannskurðir og lækn
[ ingar voru skamt á veg komnar,
I á öSru var ekki von, því að þótt
j fornöldin ætti skarpvitra lækna,
j eins og t. d. Hippocrates og Galen
j og fleiri, sem rendu grun í margt,
j var vísindunum svo lítiS vaxinn
j fiskur um hrygg, aS þau gátu
engu valdið, ekkert sannað, eöa
látiS sér að kenningu verða.
Allir mannskuröir voru hættu-
móti, aS þeir leggi 1 legir, jafnvel hroöalegir á þeim
dögum. UppskurSar berbergin líkt
(skinniS
hanskagerSar) : “Tak skitna
skyrtu og troS henni í kyrnu meö
korni í, eftir 21 dag koma svo
mýs”. Mýslur koma fullorSnar í
heiminn, sagSi Van Helmont
gamli, og þurfa ekki annaS en aS [ kVmiis' fr-
hafa aliS
þeir hafi sambúð við, og aS á þá
sé bent með fyrirlitningu, sem við-
bjóðsleg þrotaflök . AS ekki ein-
göngu sé þeirra eigin persónulegl
er
ríkjandi meöal eldra fólksins, þar
eru börnin siösöm, háttpréiS í lát-
bragði og framgangsmáta öllum,
og kurteis í viSræðu. þau varast |
aö hafa ljótt orðbragö um hönd, velsæmi i veöi, heldur sé framtíö
eöa aS gera nokkuS þaö annaS, j þceirra { vc5j með því að þeir geti
sem ekki er fyrir þeim haft, og vonast eftir, aS komast 1
sem þau vita, aS eldra fólkinu er . nokkrar heiöarlegar stöSur eða at-
til ama. En þetta áSurnefnda orð- viunuvegi í annara þjónustu, nema
tæki, að þekkja megi menn af meS því eina
máli þeirra, er ekki nægilega yúr~ blótsósiðinn algerlega niSur.
gripsmikiö, og segir ekki nema j ^ talaS vis unKling. j ust fremur sláturhúsum en sjúkra-
halfan sannleikann þvi aS þ g« ekki meS þykkju eöa fllind- hl'ls,im> a£ ÞV1 menn l>ektu ekkl
um born og unglinga er að ræöa, ’ , ■: , • ’ *í*-' ....> >»- — '
, . . _ ,■ , . *, • um, heldur meS vingjarnlegu við-
þa fær maSur heyrt a mali þeirra
ekki aÖ eins það, hver þau eru, 1 motl , en 1 fuHn alvoru, þa ætti
heldur einnig hvers kyns uppeldi ÞaSa tvepa td , ara
þau hafa fengið, og hvernig siö- f«st»'aö geta borið hefllarikan a-
fágun og heimilisbrag þau hafa al- j voxt> ekkl einungas a unghngana,
ist upp viö, Og sem hafa kent heldur einniS a Þa fullorSnn’
hlut kynnu aS eiga aS mah, og
sem verið hafa fyrirmyndir þeirra
yngri í þessu efni. því það er al-
blóSrás mannlegs líkama nógu vel,
j þá veitti oft öröugt aS stööva
[ hana, og stundum blæddi sjúklin.g-
unurn út í höndum læknanna ; svo
tekið var til þeirra ráða, aö skera
meS glóandi hnífum til að svíöa
koma saman til aS aukast og
margfaldast. þarna voru staðhæf-
ingar 3 merkra vísindamanna 6á
mismunandi tímabilum fornaldar-
og miSaldanna, sem áhangendur
lifskviknunarinnar báru fyrir sig,
en þrátt fyrir þaS, hafSi hún ald-
a rei verið fyllilega sönnuö, og sum-
ir efuSust og fóru vísindalega aS
blóta á laun. þannig fann Jesúíta
klerkurinn Kirker 1771, sem fyrst-
ur varö til aö rannsaka meö ofur-
ófullkominni smásjá (Microscop), j
“mjög smáa lifandi orma í keti, I
mjólk og osti”, en þeir höfSu nátt-
[ úrlega kviknaS af sjálfum sér, eöa
svo héldu menn þó í óvissu, sam-
kvæmt skoSun lifskviknunarinnaí.
En lítiS eftir miöja 19. öld þóttist
efnafræðingurinn mikli, Pouchet,
sanua frammi fyrir vísindafélaginu
franska í París, að lífskviknunin
væri enginn hugarburður, heldur
ætti sér staS í raun og veru, og
færöi' til sönnun, sem hér yrði
bæöi of strembin og torskilin í
fljótu bragöi aö til færa.
þetta var stórkostlegur sigur
fyrir lífskviknunina og áhangendur
þeim mál og siöi. BarnsmáliS er
sem bók, er lýsir uppeldi þess og
heimilisháttum. Af framkomu
barnanna fær maöur séö, hvort
þeir, sem þau hafa haft sambúö
við, eru siSfágaö fólk eSa mentun-
arlaus ruddamenni. Börnin eru
endurskin heimilislífsins út á viö, eröisabyrgöma af þessu
fyrir sárið' meS, og má geta nærri, j ]iennar og nafn pouchet
liver kvöl
sjúklinginn.
það hefir veriS fyrir
Að gerast sáralæknir
hvers manns vörum.
indin og framþróun
En fyrir vís-
þeirra hefði
gerlega áreiSanlegt, aS börn og ;a þe»m dögum, var ekki fýsilegt, þaS orSiS heljar und, ef ekki
unglingar laqra blótsyrSin frá þeim
eldri, og einmitt af þvi, aS eldra
eöa fulloröna fólkiÖ ber alla siö-
ástandi,
ber því aS hefjast
því einatt fvlgir þaS mentunar- , Þess veKna
að málið verður ófágaö ,handa 111 l>ess aS fa oslS • þennan
afmáöan.
leysinu,
og hrottalegt. þetta gildir ekki aÖ
eins um íslenzka hlutann af þessu
þjóðfélagi, heldur gildir það um
öll þjóSfélög um víða veröld, og
engu síSur um alþýðu þessa lands,
— hina “innfæddu” — en útlend-
ingana, sem hingað flytja til ból-
festu.
BlaöiS “Savannah News” í
Bandaríkjunum flutti nýlega svo-
látandi grein :
“ það er hryggilegur sannleiki,
að blótsvrði eru mjög að fara í
vöxt meSal drengja. þaS er ekkert
óvanalegt aS heyra þar sem hóp-
ur smásveina er saman kominn,
hvort heldur það er úti á götu,
eöa á opinberum skémtistöSum og
leikvöllum, — aS heyra þá bölva
og ragna og klæmast, eins og þeir
þaS má og ætla, að hver sá
maSur, hvort hann er ungur eSa
gamall, sem í einlægni og með al
vöru er bent á aS bæta ráS si-ti
í því, að vanda oröbragSið sem
bezt, muni taka þeim bendingum
vel og reyna af alefli að afmá ó-
siöinn úr fari sínu, svo framarlega
sem hann er gæddur nokkurri tfl-
finningu fyrir sóma sínum. þeir,
sem ekki hafa þá tilfinningu, geta
verið undanþegnir öllum átölum.
þeir geta ekki boriö ábyrgð gerö'a
sinna, — en vonandi eru Jjeir fáir
í hverju bygöarlagi.
— SkipiS “Mauretania” fór ný-
lega yfir Atlantshaf á 4 dögum 16
„ „ .. kl.stundum og 53 mínútum. það
væru al-harðnaðir og gegnumsýrð- j er fljótasta ferö, sem nokkru sinni
ir glæpa-ruddar. þetta ástand er ^ hefir farin verið milli Englands^ og
óþolandi. Frá hverjum, sem slíkt
orðbragð kemur, er þaö hrvllilegt,
en sérstaklega þegar börn og ung-
Ameríku, og
mílna hraða
jafnaöi.
jafngildir nálega 26
á klukkustund, að
því öll sárgræðsla var á mjog svo
[ lágu stigi, en það var aS tefla á
tvær hættur, ef skorið var í hör-
undið.
Nú er öldin önnur, nú geta
menn skoriS stór mein burtu, án
j þess að blóðdropi missist aS heita
j má, og án þess aS sjúklingurinn
i linni til minstui vitund (meS því
j aS deyfa), en jafnframt verið viss
um að geta grætt sáriö, — já,
jafnvel komið í veg fyrir sóttnæm
veikindi, aS minsta kosti dregiS
úr dauSamagni þeirra. En að svo
er, má þakka því, aÖ á meðan
þjóðmálagarparnir hrifu menn
hvellum rómi til kapphlaupa um
frelsi og framfarir, en hersnilling-
arnir skipa sem vígvænlegast fyrir
til manndrápa og láta setn ófriö-
legast, — haía nokkrir menn leit-
aö og leitaÖ, en jafnframt haft
lágt um sig, aö ráSi til að deyfa
eggjar dauöans í drepsóttum og
eiturmeinum, verja til þess öllum
stundum alla æfi og láta oft lífið í
baráttu fvrir lífi annara.
HeilbrigSisfræSin, eöa það, aö
afstýra' sjúkdómunum, má meS
sanni segja að slái fegurstum
bjarma á sögu nítjándu aldarinn-
ar. Almeunar heilbrigöisreglur
sama tíma hefði verið uppi í föö-
urlandi Pouchet sjálfs maöur, sem
ekki að eins græddi sáriS, meö því
aö rífa niöur og hrekja allár sann-
anir Pouchet, en jafnframt byggja
vísindunum upp aftur göfuga og
háleita fræði, sem ekki hafði náö
fram að ganga fyrir moöreik eldri
útjaskaSra skoðana. þessi maöur
var Louis Pasteur, fæddur á
Frakklandi 2J. des. 1822. þaö má
óhikaS kalla hann mesta velgerða-
mann lifandi og komandi kynslóöa
Hann opnar fyrstur augu manna
fyrir því, aS í sjúkdómum berjist
maSur viS óvin, sem ekki sjáist
meS berum augiim, en sem sjáist í
smásjá, sem stækki fleiri hundruö
a svikráöum meS I
aö komast inn i líkama vorn, og
koma þar til leiöar sjúkdómum
og dauða. En frá vísindalegu sjón-
armiöi, þá eru þær smærstar allra
lifandi versninga, sem enn eru
kunnar. ]>ær eru ekki dýr, heldur
heyra júrtaríkinu til, hafa ákveöna
myndun, en eru mismunandi í lag-
|inu. AS bvggingu samanstanda
þær af hlaupkendu efni, sem kall-
| ast “protoplasm”, en utan um
það er býsna stcrk, vel mynduS
himna, tiltölulega hörö, ekki ólík
viöartrefjum hjá trénu.
þótt lögtin bakteríunnar sé mjög
einföld, geta þó margar þeirra
im i ólíkum myndum. —
Sumar eru kúlumyndaSar, eða
því sem næst (á vísindamáli :
Cocci), aSrar eru líkar stuttum
kefltim (Bacteria), eöa eins og
prik, bein eöa dálitið bogin (Bacil-
le). Svo eru margar þráSmyndað-
ar og þá oft snúnar eins og gorm-
ur, meira eða minna teygður (spir-
. ill-a). Hinar styztu eru aS eins
jmyndaöar af einni frumlu (Celle),
j en hinar lengri af nokkrum fruml-
| um, sem eru áf tstar á endanum.
Kúlumynduðu bakeríurnar eru þær
minstti, og sumar hverjar ekki
meira enn einn 150,000 partur úr
þumlungi að þvermáli. Margar
þeirra hreyfast, eins og virSast
synda í vökvum og snúast oft
hart um sjálfa sig. Líkt og hjá
mörgum frumdýrum, hafa þær bif-
liár á endunum, en ekkj er auSvelt
aS skera úr, hvaS sé aftur eða
fram á þeim. þessar einkennilegtt
i hreyfingar h.já þeim gáfu í fyrstu
, tilefni til, aS menn héldu aS þær
I væru dýr. Sumar bakteríur gefa
| frá sér hlaupkent efni og hjúpa sig
þá margar saman í hlaup þetta
(Zooglon). Annars hafa þær engin
sérstök lí'ffæri, en taka fæSuna í
gegn um alt yfirborS sitt.
Tímgunin eða fjölgunin verSur
annaðhvort þannig : 1. með skift-
ingu, eöa frjókorn myndast. þaS
veröur á þennan hátt:
1. Skifting. — AS einstaklingur-
inn (einstök baktería) dettur í
legið len-gi líkt og fræ, án þess að
spíra, ef lífsskilyrðin eru erfiS, en
verði þau hentug, spíra þau, og
myndast þá af þeim nýjar bakterí-
ur, sem svo tímgast á ný eins og
áöur er sagt.
En sem betur fer, lætur náttúr-
an af einskærri umhyggju fyrir vel-
ferð mannanna, slíka æxlun aldrei
eiga sér staS, og beitir þá ýmsum
meötilum til aö afstýra því, — en
aSalorsökin mun þó vera sú, aö
bakteríurnar skortir nægileg nær-
ingarskilyrði.
Svo má heita, aS bakteríumar
séu dreifðar hvar sem er í allri
náttúrunni. þær lifa í loftinu, sera
viS öndum aS okkur, vatninu og
mjólkinni, sem viS drekkum, utan
og innan í mönnum og skepnum
og niöur í jörðunni alt aS níu fet-
um. En því hafa menn fengiS fulla
vissu fvrir, aS mjög hátt yfir
jörðu, eöa á jöklum uppi, haldast
þær ekki viö og mjög lítið i íshöf-
unum, eöa úti á reginhöfum.
SkilyrSin fyrir æxlun þeirra og
tilveru eru margvíslegum ástœö-
um bundin. AÖ eins fá af aöalskd-
yrðunum eru: raki, loft, fæ&a (þ.e.
næring), mátulegt gráSutal og
birta. Allar bakteríur veröa að lifa
í raka, -annars drepast þær fvr eða
síðar. Hvaö lengi þær geti lifað án
raka, kemur alt undir, hvaS lífseig
sú bakteríu tegund er, sem verður
aö lifa undir þessum skilyröum.
Án raka getur engin þeirra tímg-
ast. Aftur á móti virSist loftið
[ ekki vera bráSnauðsynlegt fyrir
allar þeirra. Fyrir sumar er það
allsendis nauSsynlegt, og þœr nefn-
|ast Arobes. Aftur fyrir aðrar er
j það beint skaðlegt, og þær nefnast
! Anerobes, en fyrir fleiri part þeirra.
hefir það svo sém enga þýSingu.
Margar þeirra, eða all-flestar,
lifa á dauSum dýraleifum og jurta-
efnum. þó eru nokkrar, sem a5
eins fá liíað af lifandi fæðti, og
nokkrum nægir aö eins málmsölt.
og köfnunarefniS úr loftinu. HiS
lægsta mælistig, er þær geta tímg-
ast á, er viS frystipunkt vatnsins,.
og hæSsta hitastig er 170 stig
Fahrenheit. En jafn þægilegastur
hiti fyrir þær all-flestar er á milli
60—104 stiga F. ViS 98 st.F. tímg-
ast þær bakeríur bezt, sem valda
sjúkdómum. Ljós eða dagsbirtan
virSist hafa litla þýSingu fyrir þær
all-flesta'r. En í sólargeislanum
drepast þær allar, hverrar tegund-
ar sem eru.
Ihugun á æfi og köllun þessara.
smáplantna, hlýtur að vekja undr-
un og aðdáun í huga sérhvers, er
athugar þær kostgæfilega. þaS er
vissulega undrunarfult til þess aS-
vita, að þessar smáu plöntuteg-
undir skuli á þeirra stutta æfi-
skeiöi, sem aS eins varir fáa kl.-
tíma eða dag, geta framkvæmt
þau afreksverk, sem hinn allra
fróSasti efnafræöingur nútimans
stæði yfir ráðalaus, þó hann fengi
[ svo og svo mörg ár til umhugs-
unar. þaS er á þeirra valdi, hvort
j bóndinn fær góSa eSa vonda upp-
j skeru. þaö eru þær, sem gefct
Tnjólkurbúunum bezta smjör og
ost, og það eru þær, sem aö miklu
leyti fríja vatniS í ám og stöSu-
vötnum viö skaöleg efni, svo það
verður drekkandi fyrir menn og
skepnur. Með öSrum oröutn, —
menn veröa vel að gæta þess, að
það erit aS eins fáar tegundir úr
öllum þeim mikla aragrúa, sem til
er af bakteríum, sem valda sjúk-
dómum. Allar aðrar vinna að vel-
ferö mannkynsins, á svo margvís-
legan hátt, að ekki verður tölu á-
komið.
i !
sinnum. það séu lifa’ndi smáverur, jum liSnum vera orSin 17 milíónir,
og héldi skiftingunni áfram aö
saina skapi til loka þriSja dags,
myndi talan vera orðin ótölulegar
billíónir, eSa sem svaraöi aS vigt
7 þúsund og 500 tonnum.
2. Að frjókorn myndast, einkum
þegar lífsskilyrSin veröa erfiS. —
þessi frjókorn eru mjög smá og
létt. (Mönnum hefir talist svo til,
að af sumntn tegundum fari eitt
sem sveimi um í loltinu ; ef þær
komist inn í líkama vorn og blóð,
geti sumar hvetjar þeirra v'aldið
sjúkdómum og jafnvel dauða. Lífs-
kviknanin \Tæri marklevsa, “þvi að
alt yröi til af sér líku", “ 1 i f -
a n d i”. MeS öSrum orðum, ekk-
ert líf gæti kviknaS eða komiS í
heiminn foreldralaust.
Veslings gamli Kirker, hver veit
nema eitthvaS í líka átt hafi vak- þúsund milíórfir í milligramiS). —
aö fyrir honum ; en hafi svo verið, Svo þau geta hæglega borist lang-
varö hann aö lata sér lynda, aö'ar leiðir í loftinu. Frjókornin geta
Engu síður er það undravert, að
innan í róthnúðnum hjá maís og
baunum skuli haldast viS baktería,
sem hefir þaö aðal hlutverk að
j leysa sundur málmsölt, er inni-
Jhalda köfnunarefni, og aðrar með
því, aS upptaka í síg sjálfar köfn-
j unarefnið úr loftinu, til þess að
I gefa það svo aftur jurtunum til
[ næringar, svo þær géti sprottið
jfrjósamlega, en án köfnunarefnis-
ins gætu þær ekki frjógast, hvað
sundur í tvo hluti, er báSir v'erða j vel sem aö jarðv'egnum heföi veriö
lflúð.
[það má vel vera, að ekki að
eins maís og baunir, heldur alt
jurtaríkið, plöntur og tré, eigi til-
verti sína þessum smá-vesningum
aö þakka, en úr því ríki aftur á
móti veitist mönnum og dýrum
j lífsuppeldi sitt.
Af ofangreindu má sannfærast
um, að ef gert væri út af víð bakt
eríur þær, sem gefa frá sér köfnun-
arefni, mttndi alt líf á hnetti vor-
um líða undir lok. Og v'erði manní
svo fyrir, aS líta aftur í tímann,
þá er ómögulegt annaö en verða
hrifinn af skoSun eins merks vís-
indamanns, sem sagSi, aö það
v'æri s:n skoSun, aS það allra
fyrsta líf, sem myndast heföi á
[jörðunni, væru þessar yndislegu
plöntu myndanir, sem aS eins
þörfnuöust köfnunarefnisins úr
loftinu eöur þá málmsölt til að
geta lifað og tímgast.
(Framhald),
að nýjum einstaklingum, er svo
aftur verStir að tveimur, og svo
koll af kolli. t Stundum geta þó
nokkrir hangið saman og myndað
keSjur. 1 þannig hefir oft einn ein-
staklingur framleitt á stuttum
tíma, einkum þegar öll lífsskilyröi
(næring, hiti o.s.frv.) eru í góSu
l’agi, svo ótölulegan grúa, aö tal-
ist hefir svo til, aö meö því aö
skiftast einusinni á klukkutíma,
mundi tala þeirra aS 24 kl.stund-