Heimskringla - 06.06.1918, Blaðsíða 7

WINNIPEG, 6. JÚNI 1918
HEIMSKRINGLA
7. BLAÐSIÐA
Lífið er dásamlegt.
(Framh. frá 3. íbls.)
eins og líka er daglegt mál. Meðvit-
undin er farin, og hið æðra sálarlíf
er farið vegna l>ess, að lífsstörf á-
kveðinna frumia í heila og mænu
hafa stöðvast. En J>ó dauði sé kom-
inn í frumur hinna æðstu stjórnar-
stöðva líkamans, geta aðrar líkams-
fruimur haldið enn áfram að lifa uin
stund. Lí'kamin deyr ekki allur f
einu lagi. Rannsóknir síðari ára
hafa sýnt og samnað, að ýmsir lík-
amshiutar geta rneira að segja hald-
ið áfram að lifa f þó nokkurn tíma,
þó hið æðra sálarlíf sé farið. Eins
og eg hefi áður ritað um (i Skírni
1914) hefir Carrel og öðrum líffræð-
ingum tekist með hugvitssömum
ráðum að geyma lifandi holdvefi úr
Ifkömum nýdáinna manna, svo vik-
um iskiftir, t. d. frumur úr hjartanu
og mænuinni. Eruanurnar héldu á-
fram efnaskiftum sínum, uxu og
fjölguðu sér á venjulegan hátt. Og
Carrel hefir enn fremur tekist að
taka innýflin út úr dýri og halda
þeim lifandi og starfandi f rnargar
kiukkustundir án nokkurs sam-
bands við heilann og mæ-una. En
þetta gat átt sér stað fyriy það, að
hann dældi stöðugt lofti inn í lung-
un og gætti þess, að innýflataugarn-
ar og taugalmoðin, sein að mestu
leyti og af eigin rammleik stjórna
innýiflunum, væru óskemd.
Líkamanum má líkja við þjóðfé-
lag, þar sem ákveðin frumkerfi hafa
visst sjálfstæði innan heildarinnar.
Butmar frumur hafa smám saman
fengið meiri vöid en aðrar. Lff æðri
dýranna má*þvf segja að sé í raun-
inni marg-þáttað eða að minsta
kosti megi þar greina þrjú lífsstig
eða lífkerfi mismunandi fullkomin.
Eyrst er fruimulíifið. Erumurnar
hvarvetna í liíkamianum geta að
vissu leyti lifað frábreyttu, en sjálf-
stæðu lífi án tilhlutunar taugakerf-
iisims.
Loks fininum við í hryggdýrunum
samsbonar þrískift lifkerfi og vort
en í engu dýri verður heilinn nánd-
ar nærri eins margbrotinn og vand-
aður að gerð og f manniinum.
Og lftum við yfir framiþróunar-
sögu dýranna sjáum við, að tauga-
kerfið 'hefir verið smám saman að
þroskast stig af stigi, unz það náði
inestri fullkomnun í manninum.
Fyr.st koma fram taugakerfislausir
einfrumungar, siðan fjölfruinungar,
og sfðan dýr með taugahnoðakerfi,
en seinast dýr, sem þar að auki hafa
mænu og heiila, eins og maðurinn.
Og enn má geta iþess, að fóstur-
saga mannsins sýinir okkur hina
sönnu stigbreytingu í framþróun
liífsins. 1 fyrstu er fóistrið tauga-
kerfislaust, síðan þmskast ihið með-
vitundarlausa innýiflalíf ti.l starfa,
og loks eftir fæðinguna vaknar sál-
arlífið til meðvitundar.
Við dauða mannsins líður lífið
burt úr líkamanum í öfugri röð við
fraimkomu þess. bá hverfur sálar-
lífið ifyrst síðan innýfilalífið og sein-
ast frumulífið. Þegar maður t. d.
verður fyrir banvænu skoti gogn
um heilann þá missist meðvitundin
um leið, en ihjartað getur enn hald-
ið áfram að stanfa í nokkrar mín-
útur, og sé líkið varið rotnun, geta
frumur haldist lifandi víðsvegar í
líkamanum enn um nokkurn tfma.
En jafnskjótt og rotnun fer að
koma í ljós (og ]>á ér hún í rauninni
komin langt á veg), þá hverfur alt
lítf úr líkamanum. En hvað verður
af lífinu?
IV.
Þegar lífið hverfur og Mflaus lík-
aminn liggur eftir tfölur og kaldur,
]>á furðar okkur á þeim feikilega
muni sem orðinn er, því munurinn
er meiri en því verði með orðum
lýst. Það er meira en lítilræði, sem
líkaminn hefir mist, þó efnishyggju
inenn fu'Hyrði, að líkaminn .vegi
jafnmikið eftir sem áður.
Þvd næst er innýflalífið, er stjórn-
ast atf taugahnoðum, flækjutaug-
inni (n. sympaticus) og flakktaug-
inni (n. vagus). En æðst og full-
komnast er sálarlífið, sem bundið er
við heilann og hefir á hendi yfir-
stjórn líkamans, meðvitund, skyn,
tilfinning og vilja.
Þessi þrennskonar lífsstig eða líf-
kerfi finnum við f dýraríkiau og sjá-
um þar sjálfstæði þeirra hvers um
sig 'greiniillegar en hjá okkur sjálfum.
Pjöldinn allur af iægstu verum
(þar með má telja plöntur líka)
hafa ekkert taugakerfi. Sumar eru
frumuhópar, samvaxinar og sam-
starfandi frumur, en án taugakerfis.
Þó lifa þær sjálfstæðu lífi, ihreyfast,
nserast, anda og æxilast líkt og dýr,
að eins ein fruma, en önnur eru
sem hafa taugakertfi, er standa þeim
í flestu framar. En stigi ofar
standa ormarnir og lindýrin o. fl.
Þau hafa taugakerfi, en það er að
eins taugahnoðakerfi, þ. e. tauga-
hnoð á vfð og dreif um líkamanint,
og út frá þeim taugagreinar titf
hinna mismunandi líffæra. Með
öðruin orðuin: svipað taugakerfi og
innýfiataugakerfi æðri dýranna og
okkar mannanna.
Til skamms tíma hafa ýmsir fræði-.
menn sagt: liffið or afleiðing af efna-
breytingum í frumum líkamans.
Þegar frumurnar veikjast svo, að
efnaskiftin ihætta, kemur dauðinn.
. Á seinni áruin hefir þekking vorri
á efnafræði og eðlisfræði fleygt
fram hröðum fetum. Áður óþekt
efni tftatfa funðist með aðdáunar-
verðum eiginleikum (eins og t. d.
radium, mesothorium o. fl.); en jafn-
framt haifa ný sannindi opinberast,
sem fáa dreymdi um áður, eins og t.
d. að eíni geti breyzt úr einu í ann-
að, og sennitfega séu þau öll af sömu
rót runnin, út frá einu allsherjar-
efni 'Og einni orkulind, en mismunur
lieirra sé að kenna mksmunandi
hröðum hreyfimgum efniseimianna.
Þessi þekkingaraukning hefir auk-
ið andlegt víðsýni vort, en jafnframt
sýnt oss, hve skitfning vorum er enn
ábótavant. Þrátt fyrir þekkingu
vora á rafmagni og geislamagni og
öðru samspili efnis og orku, erum
við engu nær til að skilja uppruna
hinna markvcrðustu einkenna lffs-
ins, sem er meðvitund vor og vitið,
sem hver lítfsvera hefir titf að bera,
þó á mismumandi stigi sé. Engin
handahófs samruni efnLs og orku-
BIÐJIÐ KAUPMANNINN UM
PURITY FLOUR
( GOVERNMENT STANDARD)
Ekki “StriSs-Hveiti”
AtSeins Canada “StrííSs-tíma” Hveiti
Baeklingur í hverjum poka til leið-
beiningar konunum.
ti^i
PURITV FLOUR
More Bread and Better Bread
VANTAR: STÚLKUR og DRENGI
Nú er tíminn fyrir hundruíS af drengjum og stúlkum
að undirbúa sig fyrir Verzlunarstörf. Innritist í
Success Business College nú strax. Dag og kvöld
skólar í Bókhaldi, Reikningsfærslu, HratSritun (Pit-
man eða Gregg), Vélritun, Ensku, Reikningi, Skrift,
• ’Comptometer’ og ‘Burrough’s Calculator.’ — Ein-
staklings tilsögn veitt af 30 æfðum kennurum. Stöð-
ur útvegaðar að afloknu námi. Skólinn opinn alt
árið. Innritist hvenær sem er. Árleg tala stúdenta
vorra (þrisvar sinnum fleiri en á öllum öðrum verzl-
unarskólum í Winniþeg til samans) er næg sönnun
um yfirburði og vinsældir Success skólans. —
Phone Main 1664-1665.
The Success Business Goliege,
Portage og Edmonton. LIMITED Gegnt Boyd Block
strauma getur gert grein fyrir upp-
tökum skynseminnar, sem hvar-
veína birtist í náttúrunni kring um
okkur. Væri þetta ærið efni í aðra
hugleiðingu. En hér skal nú látið
staðar nema. — Iðunn.
Fundnar gulltöflur
“Hittask Æsir á Iðaveltfi---
þar munu eptir undrsamligar
gullnar töflur í grasi finnask
þærs í árdaga áttar höfðu
fólkvaldr goða ok Fjölnis
kind.” —Völuspá.
Þessa fornu líkingu má heimfæra
til bókmenta þjóðar vorrar, þeirra
er hiin á að erfðum frá “gutflöld-
inni”, sem svo er kölluð. Þær eru
sem endurfundnar gulltöflur.
Fyrsta skeið þjóðar vorrar var
“fjögurra alda frelsis glæstar braut-
ir”, eins og eitt af skáldum vorum
orðar það. Það var gullöld tf>ók-
menta vorra að fornu. Þá tók við
“sex humdruð ára þrældómur, smán
og þrautir,” og síðast ‘þrok og lán
til saint að rísa á fætur.”
Þegar tforntfræða áhugi lærðra
manna tók að vakna á 17. öldinni,
þá fundust einsog að nýju þær gull-
töflur bókmentanna, sem þjóðin
hafði átt í árdaga. Það voru forn-
sögurnar og lög og kveðskapur for-
feðra vorra.
Þegar fræðimennirnir tóku að
lesa sögurnar, tfögin og kvæðin, þá
fundu þeir fjölda af sérstökum gull-
töflum, en það voru fáorðar og gagn-
orðar setningar óg að því skapi
spaktfegar.
ÞessaT setningar eru einu natfni
kailaðar málshættir. Þeir eru nokk-
urs ikonar alþýðu heimspeki, bygðir
á reynslunni, helst trúarlegs, sið-
fræðilegs eða hagfræðilegs efnis.
Þessar setningar urðu tfræðimönm-
um tiltækar í ræðu og riti, og marg-
ar samskonar setningar lifðu á vör-
um atþýðunnar.
Atflur þorri máishátta eru reynslu-
sannmæli sem eigi merkja annað
en það, sem mælt er, t. d.: ‘það er
spáð, seim spakir mæla,’ eða ‘spá er
siiaks geta’. Aðrir eru líkingar, er
merkja annað en l>að, sem mælt er,
og eru þá kallaðir orðskviðir, t. d.:
‘þá eik skal fága, sem undir skal
búa’, eða ‘hefir eik^lroð, er af annari
skefúr’.
Óiafur hvítaskáld, bróðursonur
Snorra Sturlusonar, minnist á þessa
líkingarmálshætti í Máiskrðsfræði
sinni á þessa leið: '
“Allegoria (iíking) er trópr (við-
kenningariháttur sá, er annat merk-
ir en mælt er, sem Sveinn kvað:
“Þar kemr á-------til sævar.”
Þat er úeiginleg líking miltfi árinnar
og kvæðisims. Þat er at skilja: tfiann
lyktir svá því efni, er hann vildi i
kvæðinu liafa, isom áin kemr til sæv-
ar. ------Þessar líkingar eru mjök
se‘tar í sjíátfdskap ok í spakmæli
þau, er vitrir raenn hafa forðum
saman sett: greindu spekingar með
þ>4 orð sín frá alþýðtfegu orðtaki.”
Málshættirnir eru, eins og nú var
sagt, lijóðtfegar gulltöflur, er geymst
hafa innan hókmeutflnina og utan
þeirra, á vörum al.þýðu, alt frá ]iví
er Norðurlönd voru bygð og síðan
gengið að erfðum frá kyni til kyns
og aukist eftir því sem aldir liðu.
Fornsögur vorar eru margar auð-
ugar af málsháttum, einkum Grettia
og Njála. Þeir eru og mjög íléttaðir
inn f fornar vísur, þó að eigi sé það
af ásettu ráði gert, eins og í ‘Forn-
yrðadrápu’ eða ‘Orðsikviðahættir’ (f
Háttatali). Hávamál er að mestu
leytfi fornt málshátta safn í ljóðum.
í fornum lögum má og finna stutt
og spak leg orðtæki, t. d. ‘með lög-
um skal land byggja’.
Það hefir jafnan verið venja, að
menn tfiafa haft málshætti f ræðu
og riti til styrkingar mátfi sínu, sam-
kvæmt ]>ví, að ‘opt er gott þat, er
gamlir kveða’ og ‘flest eru fornmæl
in sönn’.
A 17. og 18. öld tóku fræðimenn
að tína saman þó mátfshætti, er þeir
fundu f fornum ritum og auka þau
söfn svo með málsháttum, sem lifðu
á vörum manna eða fundust í ritum
seinni tíðar manna.
Þessi söfn gaf Bókmentafélagið út
í einni heild: Safn af íslenzkuin
orðskviðum o.s.frv. Kmh. 1830. Hall-
grfmur Sdheving kennari við Bessa-
staðaskóla, samdi viðauka og tfeið-
réttingar við það satfn og var ]>að
gefið út í Boðsriti skótfans 1843 og
1847.
Ekki koma öll kurl til grafar í
þessum söfnum. Margt er ótínt enm,
einkum úr hinium nýrri bókment-
um. En hins vegar eru þar líka
tíndur fjöldinn atflur af ómerkileg-
um orðtöikum, sem mættu detta úr
sögunni.
En hvað er nú frumlegt, þ. e. nor-
rænt eða íslenzkt af þessum mótfs-
háttum? Því er ekki auðsvarað.
Sumir latnestfdr málshættir eru
orðnir svo saingrómtfr tungu vorri,
að þeir verða eigi greindir frá ís-
lenzkum málsháttum. t.d.: ‘hver er
sinnar ha/mingju smiður’. Latínan
er auðug af stuttum og spaklegum
setninigum og lærðir menn hafa
snemma haft þær að orðtaki í ís-
lenzkri þýðingu. Hugsvinnsmál eru
latneskt spakmælisniatfn.
Hér verður eikki lengra farið út í
það mád. En það er annað, sem
rétt er að vekja máls á í fám orðum
og það er: íslenzkir málshættir í
dönskum málsháttasöfnum.
Danir eiga ágætt miálsháttasafn,
er nefnist: “Dansk Ordsprogs skat”
(Kmh. 1879).
f þessu safni má finna málshætti,
svo hundruðum skiftir, sem vér vit-
um eigi annað en að sé íslenzkir,
þar á meðal eru margir hinna allra
algengus'u, og sumir standa í forn-
sögum vorum.
Manni getur ekki annað til hugar
komið, en að hér sé um forna sam-
eign tveggja þjóða að ræða eða forn-
norrænain ábhætti í döiiskum bún-
tfnigi.
laust verið hér fyrir áður en aðrir
hatfa 'svo ílenzt hér í þýðingum, sem
voru norrænir eða danskir að upp-
runa. í fsl. orðskviðum eru þeir
margir meira eða minna rangt
þýddir eða úr tfagi færðir. Hallgrím-
ur Scheving leiðréttir suma og bæt-
ir öðrum við f þýðingu.
Lfklega hafa margir þessir mátfs-
hættir verið sameign Norðurlanda-
þjóða, meðan ein tunga var töluð á
Norðurlöinidum. Sumir hafa þó bor-
ist hingað og þess vegna finnast
]>eir í lornsögunum og öðrum forn-
ritum.
Plestir munu kannast við eftirfar-
andi mólshætti, sem allir standa í
safni Laatfes:
1. Þeir fó byr sem bíða.
2. Brent barn forðast eldinn.
3. Ekki tjáir að deila við dómar-
ann.
4. Svo bjargast bý sem binntfr.
5. Þröngt mega sá tir sitja.
6. Syngur hver iheð sínu nefi.
7. Glög: er ges saugað.
8. Voðinn nærri einatt er.
9. Grísir gjalda, gömul svín valda.
10. Ekki er alt gull sem glóir.
11. Garður er granna sættir.
12. Falls er von af fornu tré.
13. Dýrt er Drottins orð.
1. Hver skarar eld að sinni köku.
15. Ilt er við namman reipi að draga.
16. Sjón er sögu ríkari.
17. Fár hyggur þegjanda iþörf.
18. Fræindr eru frændum verstir.
19. Móðir er sú, sem matinin gefur.
20. Svo eru tfö-g sem hafa tog.
Allir þessir málstfiættir eru tilfærð-
ir í “fsl. roólshætíir” í íslenzkum
búningi og margir margir fleiri.
Hve nær fáum vér nýtt og full-
komnara málsháttasafn?
Bjarni Jónsson.
—Heimilisblaðið.
NÝIR kaupendur geta fengið
Heimskringlu til ársloka fyrir
aðeins EINN DOLLAR.
Elzta málshát asafn Dana er frá
síðari hluta 14. aldar. Það er kentj
við lftt kunman höfund, Peder
Laale. Menn vita eigi víst, hvorti
hann var Jögmaður í Haltfandi í Svtf-
þjóð eða prestur í Hróarskeldu. En
vfst er það, að eftir itfiann liggja 1200
latneskar setntfn-gar í hendingum og
víða rímaðar, og tilsvarandi danskir
málshættir. Mátfshættir þessir voru
gefnir út í Kmh. i tfyrstá" sinmi 1506
að tilhlutun ]>áverandi kennara við
Hafnarháskóla. Bókin var höfð að
lesbók f lattfnu handa byrjendum íl
dönsku skólunum á 16. öld; kvað þó
latíma Laales vera æði bágborin.
Eins og kunnugt er, þá voru lat-
fnuskótfar stofnaðir hér á tfandi efciri
siðbótina, annar í Skálholti, hinn á1
Hólum. Fyrstu kennararnir við þá|
skóla voru danskir og þá er senni-j
iegt, að málshættr, P. Laales hafi^
verið liafðir við latí'nukensluna,j
eins og í dönsku skólunum.
Eitt er víst, að lærðir menn hér á’
landi þektu þessa máishætti ái
seinni hluta 16. aldar. í einkar-j
merkitfegu handriii, er Sópdyngja
heitir eða Dægradvöl, sem séra Gott-
skálk Jónsson í Glaumhæ (1524—
1593) rituð á árunum 1543—1578, eru
tilfærðir nokkrir málshættir úr
safni Laales, t. d.:
“Þá góz gengr á grunn
gjörist vináttan þunm”
(ísl. orðskv. bls. 389).
“Sá fiigl, sem lengi sefr í sinni sæng,
fær lítið fyrir sitt nef.” (í. okv., 284).
“Dyggt hjú skapar hóndans bú”
(M. orðskv. bls. 63.)
Þessir mólshættir munu svo smám
saman hafa borist með skólamöinn-
um út um tfandið. Margir hafa ef-
99 Out of 100 men say:
IF Kor-Ker will do what you
claim you have a wonder-
ful product.’’
Kor-Ker does more then we
claim—and we truly have a
wonderful product.
We want to demonstrate the value of Kor-Ker to you
—we want to drivö nails into our tires and show you that
Kor-Ker seals the punctures instantly.
But most important of all Kor-Ker
stops the s/ow leaks that gradually de-
flate everv tire.
fHAl>E MABC
KOH KER PRISAR
No. 1—fyrlr 3 x llron...............912.50 fyrlr fjórar
ATo. 2—fyrlr 4 x 4Ví* llreM.........915.00 fyrlr f j6rnr
No. 8—fyrlr 5 x 5>/2 tlrea..........fyrlr fjórnr
Ef þinn næsti kaupmaSur verzlar ekki meí KOR-KER, þá skrifiS oss
eftir sýnishorni og nefnitS þetta blatS. Dept. H.
AIITO ACCESSORIES, LTD. 002 Confederatlon Iilfe BldK. AVInnlpes:
Verið reiðu-
búnir að gefa
Gefið til Rauða Krossins
Þörfin er brýn. Þitt er tæki- Þitt tillag getur orÖið til að bjarga
færið að taka nú þátt í hinu einhverjum fanganum á Þýzkalandi
mikla miskunarverki til handa — getur bjargað og gefið líf sár-
drengjunum okkar, hvar sem þjáðum hermanni úr skotgröfunum,
þeir eru. eða hlúð að einhverjum er með þarf.
Manitoba hefir gefið syni sína óspart í herinn—margir hafa særst
—sumir eru fangar. Þetta eru mennirnir, er RauÖikrossinn annast
Lát samviskuna vera dómara þinn, þá þú