Heimskringla - 31.10.1918, Síða 6

•6. BLAÐSIÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 31. OKTÓBER 1918
Hetju-Sögur
Norðurlanda.
EFTIR
JACOB A. RIIS.
II.
HANS FRA EGÐU.
GRÆNLANDS POSTULI.
Þegar um haustiíS 1909 þau tíðindi spurðust,
að loks hefði verið náð til norðurheimskautsins,
flaug nafn um varir manna, frá einni heimsálfu til
annarar, er löngu hafði gleymt verið, ásamt nafni
manns þess, er þóttist þangað hafa komist. Dr.
Cook var væntanlegur til Kaupmannahafnar, með
stjórnarskipinu danska, Hans Egede, eftir því sem
símafréttirnar sögðu. Heill hópur fregnrita beið
á Jótlandskaga og vaktaði um komu skipsins, er á
svipstundu var frægt orðið um allan heim; en fáir
eða engir, er með tilhjálp sjónaukanna lesið gátu
nafnið á framstafni þess, gáfu því frekari gaum, af
ákefðinni að bjóða velkominn til baka aftur mann-
inn, sem með því var og kominn var úr mannraunum
og ófærum Ishafanna. Og þó hafði skipsnafnið
stærri þýðingu í sér fólgna fyrir mannfélagið, en
þó unnist hefði það frægðarverk að komast að því
takmarki, er kept hafði verið að í ótal aldir og
mönnum reynzt ofvaxið.
Engum þvíiíkum mótfagnaði var slegið upp við
komu Heuis frá Egðu undrað tsjötíu og tveimur árum
áður, er hann sigldi heim aftur, vonsvikinn og sorg-
um hlaðinn, og flutti eigi annað með sér en öskuna
af líki hinnar ástkæru eiginkonu sinnar, svo að hún
skyldi geymast og grafin vera í þeirra ástkæru móð-
urmold. Engir gullpeningar voru slegnir í heiðurs-
skyni við hann, og eigi fagnaði fólk afturkomu hans
með háværð og glaumi. Konungurinn og hirðin
gáfu honum lítinn gaum, og við örbirgð og fátækt
var hann látinn búa það sem eftir var æfinnar. En
meiri heiðúr hefir hann öðlast, en í hlut getur fallið
nokkurs norðurfara. Hinir einföldu íbúar Græn-
lands miðuðu tímatalið um langan aldur við komu
hans til þeirra, svo að þeir töldu ár hvert frá þangað
komu hans, til þeirra viðburða, er hjá þeim gjörð-
ust. Hann var þeim hinn sami bjargvættur í hin-
um óblíðu, ísi þöktu heimkynnum þeirra, og Faðir
Damien var hinum voluðu, líkþráu píslarvottum á
Suðurhafseyjum.
Hans Pálsson, frá Egðu, er fyrstur kristnaði
Gænland að nýju, var kominn af dönskum
ættum, en hann var fæddur í Hálogalandi í
Noregi, í Þrándarnes-sókn, hinn síðasta dag
janúarmánaðar 1686. Afi hans og faðir höfðu
verið prestar í Danmörku, og hinn fyrtaldi í þorp-
inu Vestur-Egðu, og var ættamafn þeirra feðga
þaðan. Á einu ári útskrifaðist Hans frá háskólan-
um í KaupmannEbhöfn; “en á því þarf engan að
furða," hljóðar vitnisburður kennara hans, “er
manninn þekkja.” Tuttugu og tveggja ára gamall
vígðist hann til Vága-sóknar, í Lófótseyjum, á Há-
logalandi, þar sem Malarstraumurinn gnýr við mar-
arbotn, samkvæmt gamalli þjóðtrú. I ellefu ár
prédikaði hann þar á helgum dögum, yfir fiski-
mönnunum og fólki þeirra, en á rúmhelgum dögum
vann hann með sóknarbændum sínum að því að
reisa kyrkjuna að nýju, er var orðin óvistleg og
gömul. Þegar að lokum að smíðinni var lokið og
biskup kom norður að vígja, ávítaði hann Hans
fyrir að alt of miklu hefði kostað verið til altaris-
ins, og meira en fólkið hefði mátt missa. “Það var
engu kostað til þess,” svaraði Hans, “því eg bjó
það til sjálfur.”
Það var því eigi að furða, þó orðstýr hans bær-
ist út. Á sunnudögum, þegar hringt var í Vága-
kyrkju, komu róðrarbátar að úr öllum áttum og
stefndu til eyjarinnar, en í þeim sátu fiskimenn,
sunnudagabúnir, með heimafólki sínu. Fólk þyrpt-
ist til kyrkjunnar í stór-hópum, svo stórum, að ná-
granna prestarnrr, er eigi áttu sömu vinsældum að
fagna, urðu brátt öfundssjúkir og sáu ofsjónum yfir
velgengni hans, og bjuggu svo við hann, að kona
hans þreyttist að eíðustu á því. En ekki kom þeim
til hugar, að með því byggju þeir undir hið meira
æfistarf hans, er halda skyldi nafni hans uppi um
aldur og æfi.
Hafið, sem brýtur þar við ströndina, hefir jafn-
an vakið faraiþrá hjá öllum, sem þar búa. Það
hefir kallað til þeirra að koma út. Nokkrir, er
lögðu út á það fyrir níu hundruð árum síðan, fundu !
land, fjarst í norðvestri, ísum girt; en er þeir kom-
ust inn fyrir ísbreiðurnar, blöstu þar við fríðir firðir
og upp af þeim, hægt líðandi, risu hrikafjöll, með
grænum 'og grasivöxnum heiðum, alveg eins og
heima. Á engjum og í dölum voru fagurhyrndir
hirtir á beit; í ám og lækjum lék lax í straumi, en
fuglar heiðruðu sig um útsker og annes. En ofar
öllu og inn til landsins risu jöklar upp til himins. |
Þeir sáu að eins sumardýrðina og vissu eigi hvað
hún var skammvinn, né hvað vetrar-nóttin væri ið fram og aftur og tautaði eitthvað fyrir munni sér,
löng. Og svo nefndu þeir landið Grænland. Svo er enginn skildi. Þetta var “Angekok”, en svo
bygðu þeir sér þar bæi, og brátt komu fleiri og nefndust spámenn eða seiðmenn þeirra, er Hans
settust þar að líka. En það voru hraustir menn og átti eftir að komast í kynni við. Nú sem hann stóð
harðgjörir og vanir vetrarhörkum, og sátu því kyrr-! þar á þilfarinu og virti fyrir sér þessa fáráðlinga, og
ir; acS síðustu varð þar fjölmenn bygð. Kyrkjur! hafði lagt aleigu sína og líf í sölur, fyrir sálarvelferð
reistu þeir, og tóku sér presta og biskupa, því þá ’ þeirra, lág við að honum féllist hugur. Þeir voru
var Noregur orðinn kristinn. Og þeim búnaðist vel ekki hinir gjörfilegu Norðmenn, sem hann hafði
Þeir guldu aukheldur Péturs-peninga| gjört sér vonir með að finna, og eigi líktist garg
þeÍTra nokkru mannamáli. En þá var eins og hann
yrði snortinn af djúpri meðaumkvun, og frá hjarta
hans sté upp heitt bænarandvarp, og hann bað um
a sina visu.
til Róm. Til eru sagnir um það, að páfa-tíund
þeirra, er öll var goldin í tanna-vöru, hafi seld verið
af umboðsmönnum páfa , árið 1 386, til kaupmanna
á Flandri fyrir 12 “lívra" og 40 “sous." Óslitnu j kraft til þess að sér mætti auðnast að verða vinur
sambandi héldu þeir uppi við ættingja sína fyrir; þeirra og leiðtogi, til ljóssins.
austan haf, þangað til svartidauði geysaði um1 En það var eigi opin leið til vináttu við þá.
Norðurálfuna við lok fjórtándu aldar. En lengi Fyrsta sprettinn, meðan þer héldu að aðkomumenn
þar á eftir var Noregur eins og dauðra manna gröf. I hefði komið eingöngu til að verzla, voru þeir vina-
Tveir þriðju þjóðarinnar lágu dauðir eftir pláguna; | legir, en þegar þeir sáu þá fara að byggja sér hús,
þriðjungurinn, sem eftir lifði, hafði nóg að sýslajmeð þeim ásetningi að nema þar staðar, breyttist
þetta skjótt. Gjörðu þeir þeim nú merki til að þeir
skyldu fara burtu. Bentu þeir á sólina, er lækkaði
á lofti með hverjum degi, hristu sig jafnframt og
skóku eins og skilfu þeir af kulda. Þá bentu þeir
inni að lokum. Óljósar sagnir hafa þeir geymt sín | þeim á ísjakana og svo á snjóinn, eins og til að gefa
á meðal, svo öldum skiftir, um síðasta bardagann.' þeim til kynna, að innan lítils tíma myndi hann
heima fyrir, og Grænland féll í gleymsku.
Svo liðu ár og aldir. Skrælingjarnir, sem Græn-
lendingar höfðu smám saman átt í höggi við, fjöl-
mentu æ meir og meir að norðan, og eyddu bygð-
En það voru Ragnarök Norðmanna og engir þeirra breiða sig yfir alt, og húsin líka. En er allar þessar
eftir skildir til að segja þá sögu. — Mörgum árum tilraunir voru til ónýtis, og vetraði að, drógu þeir
seinna komu fiskiskip upp að hinum auðu ströndum' sig algjörlega í hlé í kofa sína og höfðu engar sam-
göngur við þá . Óttuðust þeir nú, að þessir ókunn-
ugu menn myndu komnir vera til að hefna fyrir níð-
ingsverk þau, er þeÍT unnu á frændum þeirra til
forna. Ef nú Hans ætlaði að hafa nokkur k.ynni af
og fyrirhittu herskátt og framandi fólk, er þar réði
landi. Eftir það hætti sér enginn þangað, og sízt
til að setjast þar að.
Um þetta síðasta hafði Hans heyrt talað, en
þekti þar þó eigi meira til. Hann trúði því, að enn! þeim, varð hann að koma til þeirra. Um annað var
héldist bygð við hinar lendingarlausu austurstrend-
ur Grænlands og að þar byggju afkomendur hinna
fornu Norðmanna, útilokaðir frá öllum heimi,
sokknir niður í vanþekkingu og heiðindóm, —
menn og konur, er áður hefði þekt hið sanna ljós—
og af öllu hjarta þráði hann nú að komast til þeirra,
þeim til viðreisnar. I vöku og blundi fékk hann
ekki að ræða.
Þeir þrifu til spjótanna, þegar þeir sáu hann
koma, en hann gjörði þeim merki um, að hann
kæmi til þeirra sem vinur. Þegar hann hafði ekk-
ert sem hann gat gefið þeim, annað, leyfði hann
þeim að skera hnappana úr treyjunni sinni. 1 öll
fimtán árin, sem hann dvaldi á Gænlandi, klæddisa
nú ekki um annað hugsað. Ljósið frá lampanum í hann aldrei í selskinnsfatnað, eins og siður var til
hinum þögula lestrarsal hans, lagði um nætur út meðal Skrælingja. Olli það honum oft stórra ó-
yfir hafið, er safnaðarfólk hans var löngu heim þæginda, er kuldar voru hvað mestir. Fanst hon-
róið og itl hvílu gengið. Sat nú prestur þess og um hempu-búningurinn svarti sá eini tilhlýðilegi
rýndi ofan í forn handrit og ferðabækur hvalfang- búningur presti, og gekk því jafnan í honum. 1
ara, er snertu Grænland. Frá Björgvin safnaði dagbók sinni og bréfum segir hann frá því, að oft-
hann að sér ftásögnum eftir ýmsum sjómönnum. sinnis þegar hann kom heim úr ferðalögum á vetrin
En enginn þeirra hafði séð nokkrar leifar né spurt og fór úr hempunni, var hún þá svo frosin, að hún
neitt til hinna fornu Norðmanna. stóð á pallinum eins og væri hún úr járni.
Að lokum fór Hans til biskups með þessa fyrir-1 Þegar fram liðu tímar, komst hann brátt í vin-
ætlan sína. Sífelt kvað við röddin hið innra: áttu við Skrælingja, en ef nokkuð, varð það honum
“Guð hefir útvalið þig til að leiða þá til baka til til enn meira óhagræðis en áður. Hélt hann þá oft
Ijóssins.” Biskup hlustaði og varð. þess strax hvetj- til um nætursakir í kofum þeirra, en þar var ó-
andi. Já, þetta var landið, er farmaður nokkur þrifnaðurinn og fýlan svo megn, að heita mátti
hafði einhverju sinni siglt til í tíð eins hinna eldri óbærilegt. Sýndu þeir vináttu sína einkum með
konunga og kom þaðan aftur hlaðinn með gull- því, að áður en þeir settu fyrir hann selakjöt, sleiktu
sandl Og sjálfsagt var þar meira til eftir. Það þeir hvern bita vandlega, og vildi hann þá ekki eta.
gat ekki verið langt frá Kúba eða Hispaniola til Þyktust þeir við, og fanst sér vera stórkostlega mis-
þessara gullstranda. Það gæti verið gróðafyrir- ; boðið með því. Hið sama var og með heimilis
tæki að fara þangað í verzlunarerindum. Þannig siðina, er hann fór að kynnast þeim, að eigi bætti
skildu þeir, hinn háæruverðugi herra Krókur biskup þeir úr, þó eigi væri þeir margbrotnir. Matar-ílát
og Hans frá Egðu, að báðir voru vonsviknir hver í j settu þeir fyrir hundana og létu þá hafa fyrir þvotti
öðrum. j á þeirn. “Hrein er 'hundstungan”. Og þrásinnis
Heima fyrir gjörðu vinir hans gabb að honum, kom það fyrir, að ef hann hafði gist í kofum þeirra
og kváðu hann vera óðan, að ætla að segja upp eina eða tvær nætur, þar sem saman ægði fimm eða
brauðinu og fara að elta annað eins mýra-ljós.! sex fjölskyldum, að hann varð að fara úr hverri
Kona hans bað hann innilega, að fara hvergi, og
hefði Hans, þó þungt félli, orðið við þeirri bæn
hennar, ef út af afbrýðissemi, að nágrannaprestar
hans — vegna þess að sóknarbörn þeirra höfðu
hlýtt prédikunum hjá honum — hefðu þá ekki vak-
ið þann ófrið gegn honum, að nú vildi kona hans
eigi að þau dveldi þar lengur. Bað hún hann nú,
að þau færu, og var það auðsótt. Fluttust þau þá
fyrst til Björgvinar, en þaðan við fertugasta og
flík, og það oft úti í snjónum eða fram á opnum
báti. En um annað var ekki að velja, eða liggja
úti að öðrum kosti, í kulda, er var svo mikill, að
oft bar það við heima hjá honum, að koddarnir
frusu við rúmgaflinn og bollarnir við borðið, þar
sem þeir stóðu. En hvað sem öðru leið, hlaut hann
að læra mál þeirra, ef honum átti nokkuð að verða
framgengt.
En það var þrautin þyngri, því mál Skrælingja
sjötta mann sigldu þau tvískipa, þann 3. maí árið er hvorttveggja, mjög einfalt og afar margbrotið.
1721 norður til ókunna landsins, og hét skipið, sem I öllu því, sem áhrærði þeirra hversdagslíf, var
þau voru á, “Vonin”. Danakonungur hafði út- það mjög margbrotið. Til dæmis, að veiða eina
nefnt hann til trúboða meðal Grænlendinga, með legund fiskjar, var táknað með sérstöku orði, en að
þrjú hundruð dala launum á ári. Var það viðlíka j veiða aðra tegund, með alveg ólíku orði. Sérstakt
stór upphæð og Hans hafði sjálfur lagt til fararinn-| orð höfðu þeir yfir að drepa ungan sel, annað yfir
ar. Tillögur biskups höfðu orðið ofan á, og var! að drepa fullorðinn sel. En þegar til þeirra hluta
öllu hagað eftir hans ráðagjörð. Trúboðið átti hin! kom, er litu að andlegum efnum, skorti þá bæði
tilvonandi verzlun að kosta, en það átti að verða
vísir til varanlegs Iandnáms, er tímar liðu fram.
Snemma í júní sást til lands, en þangað varð
eigi komist sökum ísa. I heilan mánuð sigldu þeir
svo fram og aftur með ísspönginni, en árangurs-
laust, þvi hvarvetna voru allar víkur lokaðar. Að
síðustu opnaðist örmjótt sund milli fjalljakanna og
lögðu þeir þar inn. En eigi var það fyr en svo, að
það lokaðist aftur, og voru þeir nú inniluktir, en
borgarís himingnæfandi á allar hliðar. Og sem
þeir horfðu óttaslegnir út fyrir borðstokkana, var
orð og hugmyndir, svo að til vandræða horfði.
Hið fyrsta, sem hann nam, var orðið “Kine”—-
hvað táknaði það? Eftir það jók hann við þekk-
ingu sína á hverjum degi. Þó reyndist framburð-
urinn engu auðveldari en orða aðgreiningin. Það
var torsótt verk að verða talandi á Skrælingja
tungu.
En hindrunarlaust fékk hann eigi að halda á-
fram við námið, því “Angekókar” lögðu ýmsan
tálma í veginn. Reyndu þeir hvað eftÍT annað að
gjöra honum gjörninga, en gáfust 'þó upp við það
til merkja gefið frá fylgiskipinu, að það hefði að lokum, fullvissir um, að hann væi meiri “Ange-
brotið. Hrópaði þá kafteinninn á "Voninni”, að kók” en þeir og myndi því enginn seiður á hann
þeir mundu allir farast. I æðinu og ofboðinu, sem bíta. En til þess að láta einskis ófreistað, vöktu
þessu fylgdi, var Hans einn stiltur. Mintist hann nú þeir nú uppþot gegn ný-byggjurum, og neyddist
hundraðasta og sjöunda Sálmsins, er hann bað um Hans þá til að láta handtaka fyrirliðana og refsa
hjálp, þar sem enga virtist að fá: “Hann leiddi þá þeim. En sem auðvitað var fylgdu Skrælingjar
úr myrkrinu og dauðans skugga, og sundur sleit foringjum sínum og kenningum þeirra. Þegar
þeirra fjötra." Um morguninn var bjart veður og Hans hafði svo numið tungu þeirra, að hann gæti
komið skrið á ísinn, og vökin rýmkaði, og þeir talað við þá, og vildi gjöra þeim skiljanlegt, að
sloppnir úr þessari prísund. Þriðja júlí komst Angekókar þeirra færi með svik, er þeir létust fara
“Vonin” inn fyrir síðustu ísspengurnar og var þá til annars heims til að leita frétta, urðu þeir æfir
opinn sj.ór til strandar.
Komu nú Skrælingjar á húðkeipum út að skip-
inu og klifruðu hinir djörfustu þeirra strax um borð.
Á einum bátnum var aldraður maður og vildi hann
við. “Hafið þér þá nokkuru sinni séð þá fara
þangað?” spurði hann. “Nei, en hafið þér nokk-
uru sinni séð þenna Guð yðar, sem þér kunnið svo
margt frá að segja?” spurðu þeir aftur á móti.
“■’gi þiggja að koma upp. Réri hann umhverfis skip- Þegar hann talaði við þá um andlegar gjafir, báðu
þeir hann um góða heilsu og nóg af selspiki.
"Angekókar okkar veita okkur þetta,” sögðu
þeir.
Guðfræði þeirra tíma lagði mikla áherzlu á
kenninguna um eilífa útskúfun og eldinn, sem aldrei
slokknar, en út á meðal Skrælingja varð sú kenn-
ing að engum varnaði. Þeir hlustuðu á sögumar
um helvíti og höfðu mikla skemtun af og kviðu alls
eigi hlýindum hinum megin. Þegar þeir að lokum
þóttust þess fullskynja, að Hans væri fróðari en
Angekókar þeirra, komu þeir til hans og báðu hann
nú að afnema veturinn. Hefir þeim vafalaust hug-
kvæmst, að sá, sem jafn-fróður væri um þenna
varma verustað, ætti að geta öðru eins smáræði til
leiðar komið, við höfðingja þann, sem þar réði
ríkjum.
En verkið, sem hann hafði á hendur tekið að
gjöra, var ekki auðimnið, hvernig sem það var
skoðað. Nú, sem fyrsti veturinn leið hjá, dimmur
og drungalegur og aftur tók að vora, glaðnaði eigi
mikið yfir ný-bygðinni, þó sól hækkaði á lofti, er
engin skip komu frá Danmörku. Þangað komu
hollenzkir kaupmenn um sumarið, og urðu meÍT en
undrandi, er þeir fundu Hans þar og félaga hans
heila á hófi, í fullri friðsemi við Skrælingja. “Pel-
esse”—en svo nefndu þeir hann, og var það hið
næsta sem þeir fengu komist því að nefna “prest-
ur”—, Pelesse var ekki þangað kominn til þess að
hafa út úr þeim selspik, sögðu þeir Hollendingum,
heldur til þess að fræða þá um himininn og þann,
sem byggi þar uppi, er þá hefði skapað og kalla
vildi þá alla 'heim til sín aftur. Hann hafði þá ekki
erviðað til einskis. En svo leið út hið skammvinna
sumar, að engin skip komu að heiman. Vildu nú
skipverjar hverfa heim aftur um haustið og dróg
Hans úr því eins lengi og hann mátti, en að lokum
varð hann að játa því, ef þá yrði ekkert skip kom-
ið að tveggja vikna fresti. Kona hans ein dróg úr
þessari ráðagjörð og afsagði að gjöra nokkuð til
þess að þau hreyfðu sig þaðan sem þau voru.
“Skipið kemur,” sagði hún, og svo varð, að það
kom, á síðustu stundu. Bátur lenti eftir dagsetur
og flutt fagnaðartíðindin. I landi heyrði fólk
mannamál frammi á höfninni og að talað var á
dönsku. Rendi það strax grun í hvað tíðinda væri,
og flaug með fréttina til Hans, er þá var genginn til
rekkju. Skipið færði þeim góðar fréttir. Stjórnin
var sama hugar og áður. Verzlun og kristniboði
skyldi haldið áfram með sama hætti og upphaflega
var ákveðið. Með fögnuði miklum var nú byrjað
að reisa nýtt hús, meira og vandaðra en árinu áður,
og kölluðu þeir nýbygðina “Góð-von" (Godt-
haab).
Starfinu var nú vel af stað komið. En hvað
mikla erviðleika og áreynslu það útheimti, fá engir
gjört sér hugmynd um nú, þrátt fyrir alt það, sem
ritað er um heimskautaferðir, nú á dögum og þær
þrautÍT, sem heimskautafarar verða að líða. Úti-
lokaðir frá öllum heimi á eyðiströnd yztu myrkra,
endalausra ísa og eilífrar þagnar, — þagnar, er
aldrei var rofin, nema að sumrinu til, þegar fjalla-
kýmar — jöklarnir — voru að bera, og buldi við
brestur eftir brest, er skriðjökullinn þokaðist áfram
til sjávar og ísborgirnar féllu fram fyrir hamraklett-
ana,—töldu nú nýlendubúar dagana, frá því skipið
þeirra hvarf þeim um haustið, þangað til aftur sæist
til þess á næstkomandi sumri, og það færði þeim
hinar langþáðu fréttir að heiman.
Að sumrinu var oft steikjandi hiti um daga, en
ávalt sárkalt um nætur. Getur Hans þess, að um
veturinn, þó helst hefði niður á borðið sjóðandi
vatn, var það óðara frosið, og á ■'engum tíma leið
frá því steikin var sett þar, að hún væri frosin inn
að beini. Alla rúmhelga daga var hann einatt á
ferðalagi á meðal þessa fólks,, jafnt sumar og vetur.
Fór hann stundum á verzlunarbátunum inn og út
með ströndinni, en langoftast fór hann fótgangandi,
eða að með honum voru einn eða tveir Skrælingjar
til fylgdar. Þegar náttaði, væri engin Skrælingja-
bygð þar í nánd, lét hann fyrir berast þar sem hann
var kominn, dróg skipið upp í fjöruna og hvolfdi
því, fól önd sína Guði og hvíldist svo undir því til
morguns. í einu skifti var sonur hans með honum
á ferð, og þegar myrkt var orðið fundu þeir fyrir
sér eyðikofa og lögðust þar fyrir um nóttina. En
það var eigi fyr en dagaði um morguninn, að þeir
urðu þess vísir, að þeir hefði hvílt þarna um nóttina
ofan á helfrosnum mönnum, er þar höfðu einhvern
tíma átt heima, en látist svo að enginn vissi
hvemig. ( Frh.)
HF.TIMSKRINGLA þart að
fá fleiri góða kaupendur:
Allir sannir íslendingar, sem
ant er um að viðhalda ís-
Ienzku þjóðemi og íslenzkri
menning — eettu að kaupa
Heimskringlu.