Heimskringla - 29.01.1919, Blaðsíða 6

6. BLAÐSIÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 29. JANÚAR 1919
nmsson
Eftir Guðmund Finnbogason
(“Skírnir” 1905.)
Eflaust er víkingaöldin eitt með
hinum einkennilegustu tímabilum
sögunnar. Hún er öld hins ram-
eflda kraftar, er losnar úr læðingi
og leitar sér viðfangsefnis. Og
hún er öld hins óbundna einveldis
hnefaréttarins. ''
Goethe segir einhversstaðar:
“Þú verður að hækka eða lækka,
þú verður að drotna og vinna eða
þjóna og tapa, líða eða hrósa sigri,
vera steðji eða hamjar.”
Á öllum öldum hefir einstakling-
urinn átt þessa úrkosti í einhverri
mynd, en aldrei hafa þeir verið á-
þreifanlegri en á víkingaöldinni.
Lífsbaráttan er þar háð með
brugðnum sverðum. Yfir einstak-
lingnum hvílir ekki verndandi hönd
ríkis né kirkju, líf hans og eignir
heyra honum ekki ti 1 lengur en
hann megnar að verja það, af
sjálfs sín ramleik eða með aðstoð
ættar sinnar og vina:
“Sálin er svo sem að láni
samtengd við líkanyinn”,
og lánardrottinn er á þeim tímum
hver sá, er bolmagn hefir til þess
að svifta annan lífi og eignum. Slík
öld skapar harðsnúna sókn og
vörn. Lífið verður baráttan um
það að vera eða vera ekki, tilver-
an vígvöllur, þar sem hverjum
manni er frjálst að berjast hlífðar-
laust til sigurs og valda, einstak-
Iingnum engin önnur takmörk sett,
en líkamlegur og andlegur þróttur
sjálfs hans og þeirra, sem með hon-
um vilja ganga í bardagann. Aflið
er æðsti dómari allra mála.
Eina hlífin, sem einstaklingurinn
veit að baki sér á þessum vígvelli,
er “frændgarðurinn”, ættin. Hver
ætt er sem lifandi heild, lifandi lík-
ami. Hver meðlimur ættarinnar
veitir öðrum “slíkt sem hönd hendi
og fótur fæti.” Sjálfstraust hvers
einstaks manns nærist á meðvit-
undinni um það, af hvaða bergi
hann er brotinn, hve mikið ættin
á undir sér. Utan ættarinnar er
vináttan eina bandið, og í full-
komnustu mynd sinni, fóstbræðra-
l^ginu er hún skoðuð sem einskon-
ar sjálfkjörið ættarband. Ætt-
ræknin og vinfestan er því rík og
djúp í víkiogaöldinni.
Steðji eða hamar? Það voru úr-
kostirnir, og'nú verður sálarlíf vík-
ingsins skiljanlegt. Hann finnur
aflið vaka í hverri taug. Frásögur
um hreystiverk forfeðranna eru
neistinn, sem tendrar æfintýra-
þrána, farfýsina, löngunina til að
fá sig fullreyndan. I bardaganum
er um tvent að velja: sigur, fé og
frægð eða dauðann, alt eða ekk-
ert. Slíkt skapar sálarþrótt og
harðfylgi. Undir sverðseggjum er
tíminn naumur til umhugsunar;
þar er snarræðið lífsskilyrði. Hver
ásetningur víkingsins steypist eins
og fosS af bergi í hverja taug og
stælir hvern vöðva. Þrótturinn
vex við hverja raun, og vax-
andi afl heimtar því vaxandi
raun. Þannig vex ofurhugur
og kapp víkingsins við hvern
unnirfn sigur. Því rammari sem
sjálfsvörnin er, því betur þró-
ast hefnigirnin. Ai^ga fyrir auga
og tönn fyrir tönn verður óhjá-
kvæmileg viðskiftaregla fyrir hvern
þann, sem vill halda virðingu
sinni óskertri og bægja ágangi ann-
ara á braut. Þá eins og nú var
auðurinn afl þeirra hluta er gera
skyldi. Að hafa auð fjár, var
nauðsynlegt hverjum þeim er halda
vildi marga menn til fylgdar við sig
og halda sig ríkmannlega. Þaðan
renna stoðir undir fégirni víkings-
ins. En þessir víkiugár, sem fóru
“blóðgum brandi” um höf og.Iönd,
hjuggu strandhögg og námu nes-(
nám hvar sem þeir komu — þeir
voru og víkingar í öðrum skilningi;
andi þeirra heggur og strancfliögg
og nemur nesnám. Augað er
hvast, ekki síður en sverðið, það
er þróttur í hugsun og ímyndunar-
afli, ekki síður en í handleggnum.
Andi þeirra var áhrifum umheims-
ins vaxinn, hann átti sér þann
æskuþrótt er megnaði að skapa
athugunum og lífsreynslu búning í
orðum, sem aldiranr hafa engu
ryði slegið á. Þeir voru skáld.
Egill Skalla^rímsson er óskason
víkingaaldarinnar. Hjá honum
koma fram í fulium þroska öll þau
einkenni er nú voru talin: ramm-
efldur þróttur líkams og sálar, æf-
intýraþráin og farfýsin, ofurhug-
urinn, kappið og snarræðið, harð-
leiknin og hefnigirnin, fégirnin og
harðfylgið í fjárkröfum, ættrækn-
in og vinfestan og síðast en ekki
síit skáldið, ástin á skáldskap og
lotning fyrir honum. Alt þetta
sýnir saga Egils svo greinilega, að
ekki þarf skýringa við. Egill er ein-
raénn andi og harðsnúinn. Hann
stendur fastur sem bjarg á óbifan-
legri vissu um gildi og rétt sjálfs
sín og ættar sinnar gegn öðrum
mönnum. Hann er hamar með lífi
og sál og fyrirlítur steðjann. Hann
er sjálfsvörnin klædd holdi og
blóði. Að auka veg sjálfs sín og
ættar sinnar og halda hlut sínum
við hvern sem er að skifta, að vera
bjarg, sem allar öldur brotna á,
hvort sem þær eru runnar frá ríkri
konungsætt eða annarsstaðar að—
það er æðsta boðorð sálar hans.
Þess vegna er sókn hans og vörn
hiklaus og vægðarlaus. Hann þekk-
ir engar efasemdir samvizkunnar.
Hann þaff ekki að kvarta með
Hamlet:
“Samvizkan gerir gungur úr oss
öllum og áræðisins hrausti heilsu-
litur smábreytist svo í fölleitt
hugarhik og athöfn hver, sem
heimtar móð og merg, nær eigi
framrás fyrir þeirri viðsjá.”
Egill sér ekkert út fyrir “frænd-
garðinn”. Hjá honum vakir eng-
in félagsleg hugsjón. “Almenn
hagsæld” er hugtak, sem ónáðar
hann aldrei. Gildi iífsins er í hans
augum fólgið í viðureign kraft-
anna, í sókn þeirra og vörn, og
þegar hann er sjálfur úr leik, fyrir
elli sakir, og “hvarfar blindr of
branda”, þá vill hann gefa silfur-
kistur sínar báðar til þess að etja
mönnum saman á alþingi: “Ætla
ek at láta bera kisturnar til Lög-
bergs, þá er þar er fjölmennast.
Síðan ætla ek at sá silfrinu, ók þyki
mér undajligt, ef allir skifta vel
sín í milli. Ætla ek at þar mundi
vera þá hrundingar eða pústrar,
eða bærist at um síðir, at allr þing-
heimrinn berðist.” Hann telur fé
sínu bezt varið, er það fær að vera
“rógmálmur”, eins og það heitir í
kenningum skáldanna.
Um fégirni Egils hefir mikið ver-
ið talað, en hún er að nokkru leyti
að eins ein hlið á hinni ríku með-
vitund hans um rétt og gildi sjálfs
sín og ættarinnar. Að missa þess
fjár, er maður á tilkall til að lög-
um, er að bera Iægra hlut í við-
skiftum við aðra menn, en það er
synd á móti æðsta boðorði Egils.
þess vegna f verður Egill “all-
ófrýnn’” er Arinbjörn segir hon-
um, að hann geti eigi náð fé því er
hann þóttist eiga tilkall til eftir
Ljót enn bleika: “Þóttist þar
mikils fjár missa, og eigi at réttu.”
En á hverju hugmynd Egils um rétt
hans byggist, þegar öll kurl koma
til grafar, það gægist fram í orð-
um þeim er hann segir við Hákon
konung, er hann beiðist fulltingis
konungs til þess að ná arfi konu
sinnar: “£k hefi spurt, at þér
setið lög hé» í Iandi ok rétt hverj-
um manni. Nú veit ek, at þér mun-
uð mik láta þeim ná sem aðra
Þykjumst ek hafa til þess burði ok
frændastyrk hér í landi at hafa við
Atla enn skamma.” Hann telur sig
meiri mann en Atla enn skamma og
ættgöfgari, þess vegna á hann að
ná arfinum. Sami ættar-þóttinn
kemur fram, er Egiil dæmir á milli
Þorsteins sonar síns og Steinars,
þar andar fyrirlitningu að mót-
stöðumönnunum, “—því at þú
Steinarr ok þit Önundur megut þat
vita, at Áni þá land at Grími feðr
mínum—”. Og þegar Önundur
sjóni hallmælir Agli fyrir gjörðina,
segir Egill: “Hugða ek, Önundr,
at þú mundir þat vita, at ek hefi
haldit hlut mínum fyrir þvílíkum
svá mönnum, sem þit erut feðgar.”
Réttlætistilfinning Egils er ekki
margbrotin. Hún er meðvitundin
um vald hnefans. Hamarinn er
hamar, í því er fólginn réttur hans
til að berja á steðjanum.
En þessi rammi víkmgur var
skáld. I kvæðum Egils finnúm vér
afltök anda hans og heyrum hjarta
hans slá. Fyrsta vísan, sem ætla
má að Agli sé rétt eignuð, sýnir
oss víkingseðlið, sem móðir hans
kannast fljótt við. Sú vísa er sem
forspil hins dáðríka lífs hans:
“Þat mælti mín móðir,
at mér skyldi kaupa
fley ok fagrar árar,
fara á brott með víkingum,
«tanda upp í stafni,
stýra dýrum knerri,
halda svá til hafnar,
höggva mann ok annan.”
Það er auðséð, hvernjg hugsjónin
hrífur drenginn, og þegar hann
segir: “höggva mann ok annan’V
finnur maður að kraftarnir eru að
losna úr böndum í þessu eldfjalli
atorkunnar. Vísan er eins og
jarðskjálftakviða undan eldgosi.
Margar af vísum Egils eru, svo sem
vænta mátti, um orustur og víg,
eins konar vígahlakk, ósjálfráðar
athugasemdir um unninn sigur, or-
ustu endurminningar eða þá glymj-
ándi herhvöt, t. d.:
“Leiti upp til Lundar
lýða hverr sem bráðast.
Gerum þar fyr setr sólar
^eið ófagran vigra.”
Þegar hann minnist fornra afreks-
verka sinna, er sem röddin titri af
vígamóði, t.d. í vísunni:
“Farið hefk blóðgum brandi”
eða þessu:
“Skiftumk hart af heiftum
hlífar skelfiknífum”.
Hvergi koma þó brak og brestir or-
ustunnar betur fram en í “Höfuð-
lausn”, orustu málverkinu, sem
Egill þá höfuð sitt fyrir í Jórvík,
því annað en almenn orustumynd
er kvæðið ekki. Að Eiríkur kon-
ungur er á myndinni, er aukaatriði.
Egill hefði getað látið hvern ann-
an 'hraustan herkonung er vera
skyldi “sitja fyrir”, og myndin
hefði þó í aðalatriðunum orðið sú
sama. Vopnabrakið, vopnaflugið,
blóðstrautnarnir, hrædýrin verður
heyranlegt og sýnilogt. Hergnýr-
inn er leikinn á alla hljóðstafi máls-
ins. Þar er “oddaat ok eggjagnat”,
“hjörva hlam við hlífar þrcim” o.s.
frv. Vopnin fljúga: “Báru hörvar
af bogum örvar”; “flugu dreyrug
spjör”; “flugu undabý”. Skáldið
heyrir blóðið duna eins og straum-
harða á: “Þaut mækis á . . . . sús
mest of lá.” Svo koma hrafnar og
úlfar:
“Flugu hjaldrtranar
á hræs lanar.
Várut blóðs vanar
benmás granar,
þás oddbreki,
sleit und freki,
gnúði hrafni
á hSfuðstafni.”
Slík vísa sýnir fullvel, hve blóði
drifið ímyndunaraflið er. Skáld-
ið sér blóðstraumana gnýja á goggi
hrafnsins eins og öldur á skips-
stafni. Það et mikil mannétandi
grimd fólgin í hinni föðurlegu um-
hyggju, er skáld þeirra tíma bera
fyrir líkamlegri velferð úlfa og
hrafna. Sá er konungurinn mest-
ur, sem beztur er matreizlumaður
þessara dýra, og æðsta óskin virð-
ist vera sú, að heyra alla úlfa ver-
aldarinnar rymja af offylli — af
holdi og blóði náungans.
Ættræk,ni Egils of föðursorg
hefir fengið ódauðlegan búning í
Sonatorrek, og skal eg víkja að
því síðar, vináttan í Arinbjarnar-
kviðu, hatrið í vísunni, er hann
biður Eiríki konungi bölbæna.
Sumstaðar bregður fyrir hjá Agli
skemtilegri kímni og sjálfhæðni.
Kímni er í þessu orðalagi:
“Glapstígu lét gnóga
Goðrekr á mó troðna”
og í vísunni, sem hann kveður yfir
drykknum, er Gunnhildur og Bárð-
ur blönduðu ólyfjani:
“Drekkum veig seha viljum
vel glýjaðra þýja,
vita hvé oss of eiri
öl, þats Báröðr signdi.”
Þar er hann glotti í kampinn að
signingu Bárðar og um leið rennir
hann hýru auga til stúlknanna,
“vel glýjaðra þýja”. Að Egill hafi
kunnað tökin á kvenfólkinu, sýnir
líka sagan um þau dóttur Arnfiðrs
jarls.,
Egill ^veit vel, að hann er ekki
smáfríðdr og hendir stundum gam-
an að því:
“Erumk Ieitt,
þótt ljótr sé,
hjalma klett,
hilmir, þiggja”.
Hann drepur á hið saiha í Arin-
bjarnarkviðu:
“Né hamfagrt
höldum þótti
skaldfé mitt
at skata húsum,
þás úlfgrátt
við Yggjar miði
hattar staup
at hilmi þák.”
I viðureigninni við Ljót enn bleika
kveður han:
“Vábeiðan ferr víðann
vail fyr rotnum skalla”
og kemur þar vel fram á aðra hlið
fyrirlitning fyrir Ljóti og sjálf-
kímnin á hina, er hann kallar sig
“rotinn skatla”. Egill vissi vel
hvers virði hausinn var, og gat því
einkar-vel staðið sig við að henda
gaman að ytra útliti hans.
Einkenni hvers skálds koma
skýrast fram í meðferð efnisins, í
búningi hugsananna, forminu.
“Þat berk út
ór orðhofi
mærðar timbr
máli laufgat”
segir EgiII, og þessi mynd einkenn-
ir vel skáldskap hans. Yrkisefnið,
“mærðartimbrið” skapar sér sjálft
málbúning, eins og lifandi tréð
laufgast og ber blóm. Gróðrar-
magn hugsunarinnar færir líf í
hvern frjóanga málsins, og víða
finst mér orðin bera það með sér,
að þau séu nýsprottin, mér finst eg
heyra þau vaxa af hugsun skálds-
ins. Svo er t.d. byrjunin á Arin-
bjarnarkviðu. Annað sem ein-
kennir mál Egils er hinn sterki
hljómur, hreimur hins skíra máls.
Höfuðlausn er gott dæmi þess.
Athugun Egils er skörp, hann
sér hlutina arnhvössu auga og sýnir
oss aðal drættina eins og höggna
í steininn:
“Digr fló, beint meðal bjúgra
bifþorn Ketils rifja.”
Hér standa allar línur skýrt, og
orðið “bifþorn” lýsir spjótinu bet-
ur en mörg orð. Hugsun Egils er
skýr og rökföst. Kemur það ekki
sízt fram í vali og meðferð kenn-
inganna, í samræmi orðanna, er
Hkingu mynda. Lýsingar Egils eru
ekki spéspeglar, hlutirnir halda öll-
um hiutföllum sínum óbrjáluðum í
skuggsjá málsins:
“Vasa tunglskin
trygt at líta,
né ógnlaust
E i r í k s b r á a,
þás ormfránn
e n n i máni
skein a 1 1 v a 1 d s
ægigeislum.”
Séu orðin, sem auðkend eru, tekin
burt, þá er að eins eftir náttúrulýs-
ing, lýsing á tunglskini, en þegar
þau eru með, fær lýsingin alt ann-
að gildi. Tunglskinið verður
ægilegt, því nú er það “bráatungl-
ið”, “ennimáninn”, sem stafar ógn-
um og hatri frá sál til sálar. Hér
er gott dætni þess hvernig skáldið
getur notað kenningarnar til að
hefja í æðra veldi það sem hann
lýsir, stækka það eða setja í stór-
felda umgjörð. Augnaráð Eiríks
verður tröllslegra í þessu tun^l-
skinsgervi, andihn sem í því spegl-
ast ferlegur og dularfullur svo sem
náttúruöflin sjálf.
Þegar Égill segir:
“Atgeira lætk úrar
ýring of grön skýra”
(eg læt hornaregnið — ölið —
streyma í skúrum um varir mér),
þa verður drykkjan stórfengilegri.
Að Egill drekkur, það er í rauninni
eins og þegar gróðrarskúr kemur
yfir þyrsta jörðina, og sjálfsagt
hefði honum þótt góð gríska vís-
an:
“Drekkur jörð,
drekkur eik hana,
drekkur vatnsföll
hinn voti sær,
sól drekkur sjó /
en sólu máni.
Hví mér þá vinir v
varna drykkju?”
En eins og skáldið getur, svo sem
nú Var sýnt, brugðið sjónauka
kenninganna yfir hlutina.i þannig
á hann sér og smækkunargler. I
því verður jörðin að “vjndkers
víðum botni”, eins og dálítill kvar-
tilsbotn, sem Egill hampar á Jófa
sínum og rennir augum yfir. Sjór-
inn verður “eynegld jarðargjörð”.
Skáldið, sér eyjarnar eins og nagla
hausa í belti jarðarinnar. I þessari
óviðjafnalegu líkingu virðist mér
koma fram “smiðsaugað”, sem
Egill hefir eflaust haft frá ætt
sinni; því bregður oft fyrir í lík-
ingum hans, t. d.:
t “Erumk auðskæf
ómunlokri
magar Þóris
mærðarefni.”
(mér veitir létt að hefla yrkisefni
Þórissonar með raddheflinum). Og
í vísunni: “Þel höggr stórt fyrir
stáli”, verður vindurinn jötunn
(“andrær jötunn vandar ), sem
heggur hafið “út með éla meitli”
og hamast að sverfa “með gust-
um” stál (stefni” og brand skips-
ins.
Skarpleiki hugsunarinnar og
þróttur kemur og fram í því
hvernig Egill notar andstæður til
þess að auka áhrifin. Þetta kem-
ur vel fram í Arinbjarnarkviðu:
“Emk hraðkveðr
hilmi at mæra,
en glapmáU
of gleggvinga,
opinspjallr
of jöfurs dáðum,
en þagmælskr
of þjóðlygi.
Skaupi gnægðr
skrökberöndum,
emk vilkveðr
of vini mína.”
Og þegar hann hefir lýst Arinbirni,
sýnt hvernig hann reyndist “tryggr
vinr , heiþroaör hverju raói ,
“knía fremstr”, “vinr þjóðans es
vætki tó” (laug ekki), þá bætir
hann við:
“Munk vinþjófr
verða heitinn
ok váljúgr
at Viðars fulli, ,
hróðrs örveðr
ok heiftrofi,
nema þess gagns
gjöld of vinnak”,
og tekur þannig upp í réttri röð
þá eiginleika, sem gagnstæðir eru
þeim sem hann hefif taíið Arin-
birni til hróss.
Á því hvernig Egrll lýsir Arin-
birni, sjáum vér hverjir þeir eigin-
leikar eru, sem hann dáist að.
Þeir eru: vinfesta, ráðsnild, sann-
leiksást, vald og ættgöfgi, auð-
legð og örlæti á fé, án þess þó að
þola þjófum ágang (“sökunautr
of sona hvinna)),, hylli guðanna
(“goðum ávarðr”). Þar sem hann
segir að enginn hafi farið tóm-
hentr frá Arinbirni “háði leiddr né
heiftkviðum”, bregður snöggvast
fyrir næmri mannúð.
Eitt einkenni Egils er það, að
hann getur látið lítið atvik, hálft
orð, sýna það sem annars þyrfti
langt mál til að lýsa. Orðið er sem
elding, er bregður snöggvast birtu
yfir atburðina, t.d.:
“Drótt djarfhött *
of dökkva skör.”
Að vísu fæst “djarfhöttr” ekki í
búðunum, að^ vísu er orðið erfitt
að útlista, sem kemur af því hve
djarftæk hugsun Egils er, og þó er
það aðdáanlegt. Með því sýnir
skáldið í einni svipan hvernig á
stóð, eins og góður leikari getur
sýnt skap sitt og ástancf alt með
því hvernig. hann setjir upp höfuð-
fatið. Af sama bergi er það brot-
ið, þegar Egill segir að raenn
“munu þreifa bragarfingrum” um
skáldskap hans, eða talar um
“L '*£ ”
hroör
“of bratt stiginn
bragarfótum”.
Víða er sem Egill tali í spakmæl-
um. Orð hans hafa sama svip og
beztu spakmælin: þau taka atvik,
sem liggur fyrir hvers manns aug-
um og enginn sér neitt merkilegt
við, og láta þetta atvik sýna ein-
hvern víðtækan sannleik. Spak-
Tngeli eins og t. d.: “Sjaldan er ein
bára stök”, “Tveir harðir steinar
mala sjaldan smátt”, “Á þvengjum
læra hvolparnir að éta” o. s. frv.
hafa það sarrteiginlegt, að þau
gafa í skyn miklu víðtækari sann-
leik en orðin sjálf hljóða um. Þáu
eru eins og sjónarhóll með útsýn
yfir miklu stærra svæði en þau
sjálf ná yfir. Af þessu tagi eru orð
orð Egils, þar sem hann lýsir ör-
læti Arinbjarnar svo:
“Þat hann viðr
es þrjóta mun
flesta menn,
þótt fé eigi.
Kveðka skamt
meðal skata húsa,
né auðskeft
almanna spjör.”
Að Arinbjörn lætur engan synj-
andi frá sér fara, það verður enn
aðdáunarverðara, þegar skáldið
sýnir oss örðugleikana í mynd, sem
tekin er beint út úr hversdagslíf-
inu: Það er langt milli bæja öðl—
inganna og það er ekki auðskeft
hvers manns spjót. — Sem dæmi
þess, hvernig Egill getur lýst and-
legum athöfnum með líkingu úr ís-
lenzku sveitalífi, skal eg taka nið-
urlag Arinbjarnarkviðu, sem oft er
vitnað til:
“Vásk árvakr, %
bark orð saman
með málþjóns
morginverkum
hlóð lofköst,
þanns lengi stendr
óbrotgjarn
í bragartúni.”
Hér er í rauninni mynd af bóndan-
um, sem fer snemima á fætur og
hamast að taka saman, bera í
stakka o.s.frv. En gegn um blæju
líkingarinnar eygjum vér annað óg
æðra starf, vér sjáum skáldið
yrkja ódauðlegt kvæði um vin
sinn. Og er ekki þetta traustasta
einkenni hins sanna skálds, að geta
notað hið hversdagslega og al-
genga sem lifandi tákn og boðbera
nýrra og óvæntra hugsana?
(Niðurl. >nsest.)

Mórauða Másin
►e» U(i cr bráðan
feagh of settn þeir, m riljo
eifttst békhu, að aeaái e»
pietM síu kh fyrot Keat-
■r Sf ewt. Seaá páatfrCtt.