Heimskringla - 05.01.1921, Page 4

WINMPEG. 5. JANÚAR, 1921.
4.
HEIMSKRINGLA
UMJ
(M * brrrwtmm aaM-vfkMi
\ma*G
VmrZ bltMu *c *L»0 arg»«H'irtnn, U
hABB borftftr fjrlrfruB, ttitn W.M
Allttr borg«Kir icBáltt riltmtatl WtM*
In. Pámt- «*t bulotvltulr llSttt tU
Ttn Vlkin* Premt, Ltd
WINNIPEG, MANITOBA, 5. JANÚAR, 1921.
Árið 1920.
Stutt yfirlit.
i.
Árið 1920 mun skráð í annála sögunnar
sem umbrota- og byltinga-ár. Heimurinn
kefir leikið sem á reiðiskjálfi af umbrotum og
byltingum svo að segja á öllum sviðum, og
því fer fjarri a fyrir endann sé séð.
Friður hafði verið saminn milli stríðsþjóð-
anna árið á undan, nema við Tyrki; við þá
voru ekki friðarsamningar gerðir fyr á áliðnu
sumri, og ennþá hefir engin tyrknesk stjórn
þorað að undirskrifa þá, sv® þykja þeir harð-
drægir. Má svo heita að þeir geri út af við
hið tyrkneska ríki, því þó Tyrkir fái að halda
fótfestu í Evrópu, þá er ríki þeirra sundurbút-
að, bæði þar og í Asíu, og sá hluti ríkisins,
sem fær að vera’ tyrkneskur, er það naumast
nema að nafninu, því þríveldin, Frakkland,
Bretland og Ítalía, eiga að hafa þar ítök og
umsjá á ýmsum sviðum. Vegna þessara
hörðu samninga gripu tyrkneskir þjóðvinir til
vopna að nýju, og hafa gert bandamönnum
mikið ógagn, sérstaklega í hinum fyrverandi
tyrknesku nýlendum, sem nú eru eign eða
undir vernd bandamanna.
En það er víðar en hjá Tyrkjum, sem frið-
arengililinn hefir verið rekinn á dyr. MilJi
Pólverja og Bölshevika á Rússlandi hefir ver-
ið ófriður svo að segja alt árið, og þess utan
hafa innanlands-stríð verið mjög tíð á Rúss-
landi, þó nú í árslokin virðist sem Bolshevikar
séu þar orðnir einváldir. Á Þýzkalandi var
og uppreisn síðla vetrar; reyndu keisara-
sinnar að brjótast til valda, en sú tilraun mis-
tókst. Innbyrðisóeirðir hafa átt sér stað í
ýmsum öðrum Evrópulöndunum, svo sem
Ungverjalandi, Austurrík’, Italíu og Bret-
landi. Hefir mikill hluti hins síðast talda
stórveldis verið í einu ófriðarbáli, bæði í Ev-
rópu og í öðrum álfum, og fer fjarri því að
horfurnar séu batnandi.
Hernaðarandinn hefir þrósat og þroskast á
árinu, í stað þess að menn höfðu búist við
hinu gagnstæða. Friðarhugsjónin, sem margir
héldu að væri að verða að virkileika, þegar
stríðinu létti, virðist nú óðum að fjarlægjast
aftur, þrátt fyrir alþjóðasambandið svokall-
aða og hið göfuga ætlunarverk þess. Her-
valdið þýzka er úr sögunni í bráðina, en hvað
stoðar það? Sigurvegararnir virðast ætla að
sigla í sama kjölfarið og þýzku junkararnir.
Blóðfórn stríðsins sýnist því ekki líkleg til að
þoka mannkyninu nema lítið skref á-
fram eftir vegum siðlegrar framþróunar.
Ágirnd til fjár og valda er ennþá undrrót allra
atgerða eða flestra, harkan gagnvart þeýn,
sem eru minnimáttar, tilfinningarleysið og
skilningsleysið fyrir þörfum og rétti annara,
sé3t glögglega, hvert sem htið er. Heimur-
inn h°fir því ekki farið batnandi á árinu.
Leiðtogar stórveldanna höfðu heitið heim-
friði cg fui'sælu, er stríðinu létti og
stærstu sárin væru grædd. Ef marka má
þessi loforð að nokkru, þá er það víst vopn-
aði friourinn svonefndi, sem fyrir þeim hefir
vakað. Því vér sjáum: Bandaríkin vilja
koma sér upp stærsta herskipaflota í heimi og
auka lancher sinn til stórra muna; Bretar
halda áfram með sína stórkostlegu herskipa-
gerð, og Frakkar eru ennþá einu sinni mesta
herþjóð Norðurálfunnar. Sigurinn hefir því
endurvakið hernaðarandann í stað þess að
stinga honum svefnþorn fyrir fult og alt.
n.
Stórvægileg umbrot hafa orðið í verka-
mannaheimimnn á árinu. Bolshevikahreyf-
ingin hefir náð talsverðri útbreiðslu meðal
tiitlM&LmUCuA
------*** -----■
verkamanna víða um lönd, sérstaklega á It-
alíu, Frakkiandi og Þýzkalandi. Á Ungverja-
landi varð hún svo mögnuð árið á undan, að
landsstjórnin lenti í höndum Bolshevika undir
forustu Bela Kun; en honum var síðar steypt
af stóli og Bolshevisminn brotinn á bak aftur
áf grimd mikilli, af herváldsmönnum, sem
völdum náðu, og á hinu nýliðna ári tókst
þeim að halda hreyfingunni í skefjum. Á
Rússlandi, föðurlandi hreyfingarinnar, eru
Bolshevikar því nær einvaldir.
Hvaða áiirif Bolshevikahreyfingin kann að
hafa á verkamannasamtök í framtíðinni, er
enníþá ekki 'ljóst, en ætlun hennar er að koma
á alheims verkarnannasambandi, er kallast
“þriðja alheimssambandið” (The Third
Internationale); hafa franskir og þýzkir
jafnaðarmenn samiþykt að aðhyllast hana, en
á Englandi hefir hún fengið fremur 'h'tinn byr
ennþá, og í Bandarrkjunum og Canada gætir
hennar lítið.
Verkamannaóeirðir voru mikJar á árinu og
víða um lönd. Mest kvað að þeim á Italíu
og Bretlandi. Á Italíu gerðu verkamenn í
sumum helztu borgunum uppreisn gegn at-
vinnurekendum, og tóku í sínar hendur bæði
verksmiðjur og önnur átvinnu-fyrirtæki og
fóru að starfrækja upp á eigin spítur; en eft-
ir nokkurra vikna reynslu gáfu verkamenn
upp tilraunina; þeir höfðu fengið sig full-
sadda á henni og voru fúsir til að skila verk-
smiðjunum aftur í hendur eigendanna. Á
Bretlandi hefir megn óánægja ríkt meðal
verkamanna og verkföll hafa verið tíð. Sér-
staklega hefir kölanámadeilan verið löng og
hörð, og er henni ennþá ekki lokið. Kröfur
námumanan eru að ríkið kaupi námurnar og
þær verði starfræktar sem þjóðeign, en enska
stjórnin hefir verið öllum slíkum kröfum frá-
hverf. En þessi kolanámudeila er ekki nema j
byrjun annarar stærri. Aðalbaráttan, sem
stendur fyrir dyrum, verður um yfirráðin yfir
auðsuppsprettum ríkisins. Nú sem stendur
er megnið af auð Bretaveldis í höndum til-
tölulega fárra manna, aðalsmanna, kaup-
manna og verksmiðjueigenda. Alþýðan hef-1
ir alt fram að þessu sætt sig við hlutskifti sitt j
að fara alls á mis. Bn styrjöldin, með sínum
víðtæku afleiðingum, hefir breytt þessu.
Kröfur almennings hafa vaxið, og hann unir
ekki sínum fyrri lífskjörum. En þetta á sér
ekki einungis stað á Bretlandi, heldur og í
flestu möðrum löndum hins mentaða heims.
Alþýðan er að vakna, ef hún er ekki þegar
glaðvakandi, og vill nú neyta krafta sinna
sjálfri sér í hag. Af þessu stafa hin tíðu
verkföll og byltingarhugur, sem svo mjög
hefir borið á nýliðið ár.
III.
I verzlunar- og viðskiftalífinu 'hafa engar
tröllauknar s byltingar orðið á ár-nu. Að
sönnu hefir peningakreppa gert vart við sig
í mörgum löndum, og eins er fjárhagur
margra landa næsta bágborinn og liggur
sumum við gjaldþrotum. Bandaríkin eru nú
orðin heimsveldið á peningamarkaðnum, og
geta að miklu leyti ráðið honum. Og kemúr
það af því, að alllar þjóðir skulda þeim, en
Bandaríkin engum.
Dýrtíðin, sem lá eins og mara yfir heimin-
um á árinu 1919 og í byrjun hins nýliðna árs,
er nú í rénun í flestum löndum, þó hægt farj.
Hafa bæði stjórnir landanna og félagsskap-
ur einstaklinga unnið að því, að knýja dýr-
tíðina niður, og hefir góður árangur orðið að
þeirri viðleitni, þó mikið vanti á að hún sé
sigruð.
Atvinnudeyfð var víða orðin tilfinnanleg
tvo síðustu mánuði ársins, og fer hún daglega
versnandi. Á Bretlandi voru í árslok um 6
mi'ljónir manna atvinnulausir, og horfði þar
til stór vandræða og hungursneyðar. Ennþá
verra var þó ástandið í sumum Mið-Evrópu-
rfkjunum.
I Kína er hungursneyð svo mikil, að fjöldi
manna hafa dáið og miljónir manna eru
dauðvona, komi eklri hjálp utan að frá.
Hungursneyðin stafar af uppskerubresti á
hrísgrjónum, sem er aðalfæða Kínverja.
Ári& 1920 kvaddi því enganveginn glæsi- j
lega.
%
IV.
Á stjórnmálasviðinu hafa aðallega orðið
tvær stórbreytingar, sem þýðingu hafa fyrir
heiminn. Önnur er fall Venizelos á Grikk-
landi, samherja bandamanna, og köllun óvin-
ar þeirra, Konstantíns koungs, aftur til ríkis.
Ennþá er ekki víst hvaða hvaða afleiðingu
þetta tiltæki Grikkja kann að hafa á heims-
málin, en enganveginn er vonlaust um að
Konstantín kunni svo að haga seglum eftir
vindi, að bandamenn fyrirgefi það, sem á
undan er gengið, einkum og sér í lagi þar sem
annað kæmi í bága við sjálfsákvörðunarrétt
þjóðanna, sem þeir hafa mest gumað af, og
svo getur það komið sér illa að fá Grikkland
upp á móti sér.
Aftur er forsetakosningin í Bandaríkjunum
miklu líklegri til þess að hafa víðtæka þýð-
mgu fyrir heiminn. Við þá kosningu var
kveðinn upp dauðadómur yfir stjórnmála-
stefnu Wilsons forseta í utanríkismálum, og
sá maður kosinn forseti, sem talinn er vera
andstæðingur aiþjóðasambandsins og allri ut-
anríkispólitúk núverandi stjórnar. Breyti
Harding eins og hann hefir talað, þá eru ó-
mögulegt að spá, hversu víðtæk áhrif það
kann að hafa á heimsmálin.
Stjórnarskifti hafa orðið í ýmsum löndum,
t. d. Frakklandi, Italíu, Noregi, Svíþjóð og
Danmörku; en af þeim stafar engin veruleg
breyting á heimspólitíkinni.
V.
Canada á ekki viðburðaríka sögu á hinu
nýliðna ári. Canadamenn óftóku sig á verk-
föllum árið á undan og héldu sér að mestu
í skefjum á þeim sviðum þeta liðna ár. Að
sönnu gerðu kolanámumenn verkfall, bæði í
Nova Scotia og Alberta, en það stóð skamma
stund og varð lítt að baga. Verkamanna-
hreyfingin hefir verið miklu friðsamlegri en
undangengin ár. Lítið borið á æsingum og
yfirieitt meiri gætni og fyrirhyggja sýnd í öllu
ráði verkamanna en áður var. Er það góðs
viti og vonandi að það háldist.
Á hinum pólitíska himni háfa stjörnur fall-
ið og risið. Hinn mikilsvirti stjórnarformað-
ur landsins, Sir Robert L. Borden, lagði niður
emlbætti í júnímánuði sökum vanheilsu, og
var valinn til eftirmanns hans Hon. Arthur
Meighen, hinn mikilhæfasti og átorkusamasti
allra Borden-ráðherranna, og sá yngsti. Tveir
af gömlu ráðherrunum urðu Borden samferða
úr stjórninni og tveir nýir bættust við; að
öðru leyti er samsteypustjórnin gamla ó-
breytt. Skömmu fyrir þessa breytingu var
stjórnarflökkurinn endurskapaður. Áður
höfðu conservativar og mikitl hiuti liberala
fylgt stjórninni, án þess að vera samstæður
flokkur. Nú var úr því bætt og bundist
flokksböndu mog trygðum, og flokknum gef-
ið þríeflt nafn: “The National-Liberal-Con-
servative Party”, og undir þessu geigvænlega
nafni óx flokknum svo ásmegin að hann vann
fjórar au'kakosningar til samlbandsþingsins.
Bændaflokkurinn, sem blómgast hefir vel á
síðustu tímum, fór þá einnig á stúfana og
vildi vera þjóðlegur eins og stjórnarflokkur-
inn, og breytti því um nafn og kallar sig nú
“Hinn þjóðlega framsóknarflokk”, eða á
ensku máli: “The Nationai Progressive
Party”, og fyrir leiðtoga sinn valdi flokkur-
inn fyrv. Iandbúnaðarráðherra samsteypu-
stjórnarinnar, Hon. Thos. A. Crerar.
Fylkiskosningar hafa farið fram í 4 fýlkj-
um á árinu, Nova Scotia, New Brunswick,
Manitoba og British Columbia. En það, sem
einkennilegast er við þessar kosningar, er
það, að í þremur fylkjunum háfa stjórnirnar
ekkí starfandi meirihluta í þinginu, og enginn
flokkur nógu sterkur til að mynda stjórn upp
á eigin spítur.
Verzlun landsins hefir aukist til stórra
muna á árinu, en er ekki eins hagstæð og á
undanförnum árum; gerir það bæði gengis-
munurinn á canadiska og Bandaríkja dollarn-
um, og svo hitt að innflutta varan er meiri en
sú útflutta.
íðnaði hefir förlað á árinu, og uppskera,
þó í góðu meðallagi væri, selst illa. Sama
hefir átt sér stað um flestar aðrar bænda-af-
urðir, sérstaklega síðari hluta ársins.
Dýrtíðin héfir rénað að nokkru. Atvlnnu
deyfð hefir farið vaxandi, en kaupgjald aíar
hátt og sporna verkamannasamböndin af al-
efli á móti hinni minstu lækkun.
Engin veruleg stórslys eða mannskaðar
hafa komið fyrir á árinu.
VI.
Sjötta og síðasta kaflann helgum vér Is-
landi.
Árið 1920 hefir ekki verið neitt happaár
fyrir ísland. Peningakreppa og dýrtíð hafa
þjakað landi og lýð. Framleiðsla öll hefir
svo að segja sligast undir ofurþunga dýrtíð-
arinnar, og þó að sjávarútvegurinn hafi bor-
ið mikið á land, bæði af fiski og síld, þá héfir
það ekki staðið straum af kostnaðinum,
vegna þess að útlendi markaðurinn hefir ekki
boði ðþað í þessar afurðir, sem þær kostuðu
'þangað komnar, og í sumu mtilféllum hafa
þessar afurðir verið óseljanlegar. aLndbún-
aðarafurðirnar hafa gefist engu betur, þegar
til útlanda kom. Eftirspurn lítil og verðið
lágt. Geta menn því nokkurnveginn gert sér
í hugarlund ástandið á Fróni, og framtíðar-
hor'furnar.. Enginn má halda að vér séum
að ófrægja gamla Frón með því að lýsa á-
standinu þannig. Vér byggjum fróðfeik
vorn mest á blöðum að heiman, og því til
sönnunar tökum ver hér greinarpart úr blað-
inu Tíminn, sem lýsir ástandinu með svofeld-
um orðum:
“Hér á landi er dýrtíðin orðin sú heldýpis-
gjá, sem alt ætlar að gleypa. Framleiðsla
til lands og sjávar er lömuð á alla veguu, af
því fæði og laun hafa stigið. Is-
lendingar eru að hætta að geta
kept við aðrar þjóðir á nokkru
sviði, af því hvað dýrtíðin er af-
skapleg. Meðan “blessað stríðið”
skapaði verðhækkunina söfnuðu
einstöku menn talsverðum efnum.
En víðasthvar mun það nú vera
horfið í mishepnuðu kaupsýsli með
síld og fleira. Nú er svo komið,
að dýrtíðin er orðin snara um háls
öílum, framleiðendum, verkamönn
um og jafnvel bröskurunum sjálf-
um.
íslenzkar vörur, síld og fiskur,
kjöt, gærur og ull, faÍa á erlenda
markaðinum, en útlend vara hækk-
ar. Gengi danskríslenzkrar krónu
lækkar, og gerir vöruverðið enn
óhagstæðara Islendingum. Aðal-
banki landsins lendir í vandræð-
um, getur ekki innleyst gjaldmiðil
sinn erlendis, og ástandið versnar
um allan helming við álitsmissi
þann, sem landið bíður við það til-
tæki. Fyr en varir kemur að því,
ef sama dýrtíð og eyðsla helzt í
landinu, að þjóðin sekkur í botn-
lausar skuldir við útlönd fyrir dag-
legar þarfir, hvað þá éf óþófsvarn-
ingur er keyptur. Að lokum hætta
flutningar tfl landsins og hrunið er
fullkomnað.
Á stjórnarfari Iandsins urðu þær
breytingar á árinu, að stjórn Jóns
Magnússonar breytti um áhöfn.
Ráðherrarnir Sigurður Eggerz og
Sigurður Jónsson fóru úr stjórn-
inni, en í þeirra stað komu Magnús
Guðmundsson, 1. þm. Skagfirð-
inga og Pétur Jónsson frá Gaut-
löndum þm. Suður-Þingeyinga.
Enginn sérstakur flokkur hefir
meirihluta á Alþingi, og er það því
bræðingsstjórn, sem situr að völd-
um.
Sendiherra tvo hafa Islendingar
sent út af örkinni á árinu. Er ann-
ar í Danmörku, Sveinn Björnsson,
hinn á Italíu, Gunnar Egilson; mun
1 hann frekar vera verzlunarerind-
reki en sendiherra. Fullveðja
danskur sendiherra er nú á Islandi.
Islandsbanki hefir verið í krögg
um síðari hluta ársins.
Heilsufar manna hefir verið gott
á árinu. Engar skæðar landfars-
sóttir gengið. Engir stór-mann-
skaðar eða slys.
Allmargir merkir menn hafa dá-
ið á árinu, þar á meðal dr. Jón
Jónsson Aðils sagnfræðingur, séra
Jón Jónsson á Stafafelli, Pálmi
Pálsson ýfirkennari og núna síðast
skáldjöfurinn aldni, Matthías Joch-
umsson.
Arbók heimsins
1920.
Helztu viðburSir hvaðanæfa.
Janúar:
1. Hon. S. C. Mewfcurn, 'her-
málaráÖherra Canada stjórnar,
leggur niSur em'bætti. RáSherr-
arnir A. L. Sifton, Charles Do-
herty og Sir Thomas Wlhite, gerðir
af Georg konungi meSlimir í
leyndarráði Breta. Thomas L.
Ohurch endurkosinn borgarstjóri
Toronto borgar í sjötta sinn.
2. Esthonia og Soviet-Rússland
gera vopnahlé.
__DodoTa nýmapilur cra bent
nýmumfhBlL Laba ag gkf^
bakrak, hjwtalihn, ^iatHuia,
og duaar Triknd, aam *fa Caá
nýnmurn. — Dodd’a ffifuj Plt
koata 50c aakjan eða 6 ödkjtar fyr-
■r $2.50, og fáat hjá öUmm lyfaöl.
«n eí» frá The Dodd’a Madicíae
Co. Ltd., Toronto, OoL...
ur forsætiaráðherra í atað Clem-
enceau.
23. Holland neitar að framselja
Villhjálm keisara.
20. Járnbrautarverkfall um aJla
ítalíu. Helztu borgir landsins sett-
ar undir herstjórn.
26. Pólverjar hervæðast gegn
Rússum.
3 1. Vladivostock tekin af upp-
reisnarmönnum.
Febrúar:
1. Brezka stjórnin lýsir því yfir
að ihún taki engin lán framar hjá
Bandaríkjunum.
2. Friður saminn milli Ejsthoníu
og Soviet-Rússlands.
6. Korea gerir uppreisn gegn
Japönum, en er brotin á balk aftur
og uppreisnarmönnum hegnt af
grimd mikillS.
7. Kolchak aðmíráll aðal'foringi
gegn Bolshevikum ( Síberíu tek-
inn af lífi af mönnum sínum, sem
gengu síðan undir merki Bolshe-
vika.
9. Friðarsamningarnir koma aS
nýju til umræðu í Bandarfkja-
senatinu.
10. NorSur-Sljesvík samlþykkir
að sameinast Danmörku.
12. Wrangel 'hershöfðingi tekur
við herstjórn í Suður-Rússlandi,
að Denikine flúnum, eftir ósigur
fyrir Bolshevikum.
14. Wilson forseti og Robert
Lansing utanrílkisráðherra verða
ósamimála, og \erður Lansing að
leggja niður embætti.
1 6. F. J. Dixon fylkisþingmað-
ur í Manitoba sýknaður af upp-
reisnarkæru.. — Sviss gengur í al-
þjóðasambandið.
19. Hon. A. K. McLean, em-
bættislaus ráðherra í Borden-
stjórninni, gengur úr stjórninni.
25. Heimastjórnarfrumvarp Ira
til fynstu umræðu í brezka þing-
inu.
26. Járnbrautarverkfall á Frakfc
Iandi; stendur 4 daga. — Sam-
bandsþingið í Ottawa sett með
mikilli viðhöfn.
27. Bandaríkja flugmaðurinn
Major R. W. Sdhroeder nær há-
flugs hámarki; kemst 36,020 fet
í loft upp nálægt Dayton, Ohio;
fellur til jarðar úr 5 mílna hæð,
en kemst þó lífs af.
3. 1500 stjórnleysingjar og æs-
ingamenn teknir , fastir víðsvegar
um Bandaríkin..
7. Jafnaðarmenn í New York
þinginu gerðir þingrækir.
10. Friðarsamningarnir við
Þjóðverja og bandamanna (að
Bandaríkjunuim undanskildum)
gengu í gildi.
12. Wilson forseti kallar saman
fyrsta fulltrúaráðsfund alþjóða-
samlbandsins í París, 1 6. ján.
14. Upplþot í Berlín á Þýz'ka-
landi, aðsúgur gerður að þinginu,
og voru 48 manns drepnir í þeim
skærum.
! 6. Fulltrúaráð alþjóðasam-
bandsins kemur saman í París.
Sker úr þrætumálum milli Itala og
Jugo-Slava út af borginni Fiume.
Ákveður að borgin skuli vera irí-
borg undir vernd Itálíu.
1 7. Paul Deschanel kosinn for-
seti Frakklands. Millerand ver,ð-
Marz:
6. Wilson forseti neitar að fall-
ast á ráðstafanir friðarráðsins við-
víkjandi sikifting Adríaháfs-land-
anna.
10. Jel'licoe aðmíráll leggur
flotamálaáætlun sína fyrir Can-
adastjórn. Hefir stjórnin eftir
hennl að velja um tvenskonar
flota, annan sem kostar ð25,000,-
000 og getur verið til varnar alrík-
inu, hinn aðeins til strandvarna og
er kostnaðaráætlun hans 5 milj-
dollara.
I 3. Keisarasinnar á Þýzkalandi,
undir forustu Dr. Wolfgang Kapp,
gera uppreisn gegn Ebert-stjórn-
inni og ná Berlín og öðrutm borg-
um á sitt vald. Jafnaðarmenn
kalla allsherjar verkfall á Þýzka-
landi, sem mótmæli, og eftir tæpr-
ar viku stjórn neyðist Wr. Kapp
til að leggja niður völdin og flýja
úr landi.