Heimskringla - 22.07.1925, Blaðsíða 4

4. BLAÐSÍÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 22. JÚLÍ, 1925.
||dntskrin0la
(StofnnV 188«)
Krnur Ot á hverjum mltivlkndert.
EIOENDURl
VIKÍNG PRESS, LTD.
853 Of 855 SARGESiT AVE., WISSIPEG.
TnlMlnii: N-0S37
Ver® blatSsins er $3.00 árgangurlnn borg-
Ist fyrirfram. Allar borganlr senðist
THE VIKING PREfcS LTD.
SIGPÚS HALLDÓRS frá Höfnum
Bitstjóri.
JAKOB F. KRISTJÁNSSON,
Ráðsmaður.
Utunftakrlft tll blnfiMlnii:
THB YIKINt; l'KESS, Ist«l., Rox 3105
UtanftMkrlft tll rltntjftranut
EDITOIl HEIMSKRIN'GLA, Box 3105
WINNIPEG, MAN.
“Heimskrlngla is published by
The Vlklnt- PreuM Ltd.
and printed by
CITY J*RINTING PUBUISHING CO.
853-S55 Sarxrnt A ve., WlnnlpegT, Man.
Telephonet N 0537
WINNIPEG, MANITOBA, 22. JÚLÍ, 1925
Panem et circenses.
Á öðrum stað hér í blaðinu er getið
um hið fyrirferðarmikla tiltæki sambands
stjórnarinnar á miðvikudaginn í fyrri
viku, er hún lét riddaraliðslögregluna í
allri sinni dýrð, leggja sína þungu hönd
á bækur ávaxtasalanna Nash Brothers, í
fjórum aldinabúðum.
Rösklega viðbrugðið, munu margir
segja. Auðséð, að hér á ekki að láta
sökudólgana úr greipum ganga.
Enginn efi er á því, að hér var rösk-
lega og karlmannlega gengið að verki.
Ekkert kvikmyndaleikhús hefði sniðug-
legar getað sett þessa skjálahremmingu
á laggirnar. Þar á er aðeins einn galli:
Þessi lögregluriddaraleikur fór fram rúmu
einu ári seinna en skyldi. En það er ekki
lögreglunni að kenna. Hún réði engu
um það, hvenær til verks skyldi gengið.^
Hvað erum vér annars að segja? Leik-
ur? Nei, ef í þetta hefði verið ráðist
' rúmu ári fyr, þá hefði það enginn leikur
verið, heldur bláköld alvara.
Fyrir rúmu ári síðan var nefnd skipuð
til að rannsaka, hvað satt væri í þeim
áburði á hendur stórsölumönnum á-
vaxta, að þeir hefðu með sér algerlega
ólögleg stórgróðasamtök; hefðu snúið
hökum saman og myndað öfluga skjald-
borg til verndar óhæfilegu háverði á ald-
inum.
Fyrir nokkrum máhuðum síðan hafði
nefndin lokið starfi sínu. Hún þóttist
hafa komist að raun um það, að ástandið
væri enn verra, en það hefði nokkurn-
tíma verið sagt. En þá stóð vesalings
sambandsstjórnin alt í einu ráðalaus. Og
höggdofa. Hon. James Murdock lagði
höfuðið í bleyti, og komst að þeirri nið-
urstöðu, sér til mikillar skelfingar, að
þetta mál snerti eignarréttinn og heyrði
þess vegna undir fylkisstjórnirnar. Ákaf-
lega leiðinlegt, herrar mínir, en ómögu-
legt neitt að gera; kemur sambandsstjórn
inni ekkert við!
Svo höggdofa var ráðherrann, að það
er ekki fyr en mörgum vikum síðar, að
honum datt í hug að leita véfréttar hjá
lögmönnum ríkisins. Þeir gáfu það goð-
máluga svar, að Hon. JameS Murdock
hefði getað tvíhent sverð réttvísinnar að
bragði, er hann vissi um árangurinn af
starfi nefndarinnar. Að það hefði verið
hreinasti óþarfi að bíða allan þenna tíma.
Auðvitað gátu þeir ekkert um það í
svari sínu til ráðherrans, að á þessum
sama tíma hefði snígill, hraðskreiður í
meðallagi, getað farið alla leið til undir-
heima, með öll þau gögn úr fórum þessa
aldina-“hrings”, sem sannað gætu ólög-
leg samtök á meðal meðlima hans; jafn-
vel þó aldinasalarnir hefðu engin hent-
ugri eða skjótvirkari tæki haft til þess
að losa sig við þau.
í fyrsta lagi kom það ekki beinlínis við
þeirri spurningu, er ráðherrann lagði fyr-
ir lögfræðingana. í öðru lagi eru það
engir mannasiðir, að þukla svo óvarfærn-
um fingrum um snöggu blettina á hátt-
standandi embættismönnum ríkisins.
Það má svo sem nærri geta, að þessi
skjalahremming nú, er lítils eða einskis
virði. Hún hefði átt að vera gerð fyrir
rúmu ári síðan, um leið og nefndin var
» skipuð. Það má ganga að því vísu, að
þau skjöl, sem nú finnast, muni koma
málsækjendum að harla litlu haldi. Það
veldur aldinasölunum dálítilla óþæginda
fyrst í stað. Það verður vafalítið aðal-
álrangurinn. En þó það verði ekki stjórn-
inni til fjár, “þá er það altaf gaman,” eins
og Þorsteinn sagði. Sérstaklega svona
nálægt kosningunum, sem viðbúið er að
jvér séum komnir. Winnipegblað eitt get-
ur sér þess til, að minsta kosti, að fyrir
þær muni refirnir aðallega hafa verið
skornir. Óhugsandi er það ekki. Stjórn-
arformenn og aðrir ráðherrar verða oft
óskaplega og aiveg dæmalaust röggsam-
ir um ýmsa embættisfærslu, þegar tekur
að draga að kosningum, sérstaklega ef
röggsemin gerir engri skepnu mein; er
aðeins dulklæddur gamanleikur, á því
sviði, þar sem allur misskilningur endar
í gleði og gamni. — Þeir vissu það róm-
versku keisararnir forðum, hvers fólkið
þarfnaðist. Panem et circenses. Brauð-
og trúðleikir! Fengi maginn stundarsatin
ing, og sálin stundarglaðning, svo eitt-
bvað væri til þess að tala um, þá var
öllu óhætt. Og sem betur fer — fyrir
alla stór-aldinasala — er þetta lögmál
jafngilt enn í dag. Hvar myndi annars
vesalings mannfélagið standa?
Christian Michelsen.
Þriðjudaginn 29. júní lézt annar mesti
maður Noregs; einn af hinum fáu stór-
mennum þessa heims, sinna jjafnaldra.
Maðurinn var Christian Michelsen, sem
var forsætisráðherra í Noregi árið 1905.
“Annar mesti maður Noregs,” hraut
úr pennanum, því að í vorum augum var
“hinn mikli alheimsborgari”', er hinn
mentaði heimur svo neffíir, Friðþjófur
Nansen, mesti Norðmaður síðustu árin.
Annars er slíkur mannjöfnuður heimsku-
legur yfirleitt, og slík staðhæfing út í
) loftið gerð. Enda lá starf þessara tveggja
manna að mestu leyti á ólíkum sviðum.
En þetta er fyrirgefanlegt. Því hver er
sá maður á bezta skeiði nú, með dropa
af norrænu blóði í æðum, sem ekki hefir
frá blautu barnsbeini elskað Friðþjóf
Nansen, afdráttarlaust og öfundarlaust,
og óskað hann sér ti! fyrirmyndar.
Það er að líkindum, að norskir menn
yngri og eldri hafi elskað og virt Nan-
sen, þegar svo er farið hugum vorum,
hinna fjarskyldari frænda hans. En þó
mun það láta nærri sanni, að ekki hafi
hann verið innilegar né dásamlegar
skrýddur ástúð þjóðar sinnar og lotningu,
en maðurinn, sem nú er nýlega genginn
til sinna. Myndi ekki kollgátan verða
sú, að hafi Friðþjófur Nansen verið þjóð-
hetja Norðmanna á síðari ál-um, þá hafí
hjörtu þeirra gert Christian Michelsen
að ástfólgnum dýrlingi.
Lífsstarf hans liggur eftir hann: Nor-
egur óháður. Því er ekki hætt við að
Norðmenn gleymi. Og hvergi munu þeir
né Svíar, gleyma héðan af hinu atriðinu,
og heldur ekki öll veröldin, er stundir
líða, að hann var einn af þremur traust-
um þáttum snúinn, í þeirri taug, er hélt
svo fast í hina glæsilega hugprúðu, fórn-
fúsu, vopndjörfu en skammsýnu ákafa-
mefin beggja frændþjóðanna, að þeir
náðu ekki saman til að vekja víg, eða
blóðdropa að úthella.
* * *
Christian Michelsen fæddist árið 1857.
Faðir hans var kaupmaður, mjög íhalds-
samur. Þrátt fyrir það stóð hemili hans
jafnan opið mönnum af öllum flokkum.
En við það víkkaði snemma sjóndeildar-
hringur sonar hans. Lögfræðisprófi lauk
Chr. Michelsen 1879. Hann las mikið
auk laganna. Mest áhrif höfðu þeir á
hann Goethe, Stuart Mill, Auguste Com-
te, Georg Brandes og Björnsson. Hið
mikla rit Brandes, “Meginstraumar 19.
aldarinnar” mótaði að mestu leyti mann-
félagsskoðanir hans; en föðurlandsást
hans og^skilningur á landi og þjóð, skírð-
ist mest í þeirri deiglu er Björnson kynti
undir með því funabáli, er stóð af hugs-
unum hahs í ræðum og ritum.
Hann gaf sig snemma við stjórnmál-
um, og komst á þing árið 1892. Þar
kvað strax meira að honum en flestum
öðrum. Ári síðar samdi hann frumvarpið
um þrílita fánann, og talaði þar fyrir því
af þeim logandi eldmóði, að það var sam-
þykt þá, í fyrsta sinni.
Það sem mest var fundið að honum,
var það, að hann væri ekki nógu mikill
flokksmaður. Þetta er að vísu satt, en
þó eigi nema til hálfs. Því að honum
var svo farið, sem aðeins örfáum mestú
mönnum, er um stjórnmál fjalla, að hann
leyfði engum flokki að móta sig. Hann
var víðsýnni en svo, að hann gæti átt
samleið með öllum klíkusauðum. Hann
gat fúslega viðurkent að maðurinn, sem
hann áleit að hefði haft rangt fyrir sér
í gær, hefði rétt fyrir sér í dag, ef sam-
vizka hans hvíslaði því að honum. Og þá
tók hann að sér hans málstað. Þá héldu
honum engin flokksbönd. En þegar hann
lagðist á ár, þótti þeim, sem reru á sama
borð, 4 að þar væri öflugur flokksmaður
fenginn.
Hann lét af þingstörfum árið 1894, og
fékst ekki við stjórnmál aftur fyr en árið
1903. Hann mun ekki hafa kært sig
um að eyða æfi sinni á þingi í orðakrit
um fremur lítilfjörlega flokkadrætti. En
árið 1903 mun hann hafa fundið á sér,
að draga myndi til mikilla tíðinda. Hann
var þá kosinn á þing og kemst þegar í
ráðuneyti Hagerups. Þegar það rofnar,
árið 1905, sert hann við stjórnartauma,
og ekur öllu í örugt lægi, heilu og
höldnu.
Eftir því sem nær leið aldamótunum
1900, dafnaði ágreiningurinn milli frænd-
þjóðanna Svía og Norðmanna, sem báðir
lutu sama konungi, sænskum. En reynd-
ar lutu Norðmenn Svíum, þþtt þeir ættu*
að heita sjálfstæðir. Svíar fóru með öll
utanríkismál Norðmanna. Um það at-
riði varð aðalágreiningurinn. Árið 1891
kröfðust Norðmenn þess, að fá að hafa
sína eigin ræðismenn í útlöndum, sem
hlýddu skipunum heiman úr Noregi, og
sömuleiðis kröfðust þeir að fá sérstakan
utanríkisráðherra, norskan mann, sem
sjálfur ábyrgðist aigerlega meðferð þeirra
mála. Þetta vildu Svíar ekki. Margar
nefndir höfðu um þessi mál fjailað, og
í einni þeirra sat Chr. Michelsen, árið
1892.
Loks var svo komið árið 1903, að for-
sætisráðherrar beggja ríkja, Boström og
Qvam, höfðu komið sér saman um bráða-
| birgðargrundvöll, er kallaður var “Samn-
ingurinn”, og byggja skyldi á framtíðar-
samninga um sérstaka ræðismenn fyrir
hvort ríkið um sig. Eftir kosningar í
Noregi 1903, tókst hinn frægi þjóðréttar-
fræðingur Norðmanna, Francis Hagerup,
stjórnarformenskuna á hendur. Aðai-
stoð hans í ráðuneytinu og í samningun-
um við Svía, var annar þjóðréttarfræð-
ingur norskur, er frægur var sökum lær-
dóms og ætternis. Það var Sigurd Ib-
sen, sonur skáldkonungsins mikla. Þeir
héldu áfram samningunum við Boström
rúmlega eitt ár. Þá rauf Boström “Samn-
inginn” með því að ,setja fram kröfu, í
6 atriðum, um það að Norðmenn játuðu
því, að Svíþjóð væri höfuðlandið.
Með þessari kröfu var loku skotið fyrir
frekari samninga um utanríkismálin. Nú
voru tveir vegir framundan. Annar sá,
er Hagerup benti á, í nafnkunnri kosn-
ingaræðu, “að bíða nýrra tíma og nýrra
manna”, þ. e. a. s. að láta alt bíða eins
og þá var, unz Svíar fengjust til að líta
með meiri samúð á kröfur Norðmanna.
Hinn sá, sem Michelsen benti á, “að leita
eftir nýjum brautum að nýju marki”.
Stórþingið norska tók síðari kostinn, og
um leið tók RÍchelsen við stjórnartaum-
unum. Márkið, sem hann stefndi að,
var að binda enda á ræðismannaþrætuna
með norskri löggjöf, Noregi í vil. Fengist
það ekki, þá að siíta ríkistengslin við
Svía.
Um þetta urðu allir flokkarnir á þingi
ásáttir. Hann tók því í ráðuneyti sitt 4
hægrimenn. 4 vinstrimenn og 1 óháðan,
fyrir utan sjálfan sig. Stjórnin lagði því-
næst frumvarp til laga um norska ræðis-
menn, fyrir þingið, er samþykti það. En
Óskar II. Svíakonungur neitaði að stað-
festa frumvarpið (27. maí 1905).
Ráðuneyti Michelsens tilkynti nú kon-
ungi, að það legði niður embætti sín.
Konungur neitaði að leysa þá af embætt-
um, þar eð hann sá sér ekki fært að fá
nokkurn norskan mann til að mynda
ráðuneyti. Ráöuneytið seldi þá embætti
sín í hendur stórþingsins norska, og til-
kynti konungi það, 7. júní. Stórþingið
svaraði með því að lýsa því yfir. að kon-
ungur væri settur af í Noregi og ríkja-
sambandinu slitið. Ennfremur fól það
fráfarandi stjórn að stýra ríkinu fyrst,
um sinn, með sama myndugleika og kon-
ungur hafði áður haft samkvæmt stjórn-
^rskránni.
Hefðu þessir atburðir gerst einhvers-
staðar annarsstaðar en einmitt með þess
um tveim mikiu menningarþjóðum, er
enginn vafi á því, að þeir hefðu leitt til
stórfeldra .blóðsúthellin,ga. Jafnvel hér
I munaði svo litíu, að hefðu ekki þessar
þjóðir átt þrjá framúrskarandi afbragðs-
menn að, hefðu frændvíg verið vakin.
Helztu stjórnmálamenn beggja ríkja
settust á ráðstefnu í Karlstad í Svíþjóð,
og réðu þar ráðum sínum í 3 daga (31.
ágúst til 2. september). Báðir stóðu víg-
búnir, og ólmir til bardaga við landa-
mærin ^g flotar beggja höfðu fulian eld
undir kötlum dag og nótt. En þegar
þessari þriggja daga ráðstefnu var lokið,
var Noregur orðinn frjáls, og fullvalda
ríki. Því áorkuðu nokkrir pennadrættir,
Frú Þóra Johnson.
(Sjá minningargrein: “Via Dolorosa, á 2. bls.)
gerðir af hönd hins konunglega
glæsimennis, Óskars annars.
En afbragðsmennirnir tveir,
Christian Michelsen með Norð-
mönnum, og Hjalmar Branting
með Svíum, áttu mestan þátt í
þessum • friðsamlegu úrslitum,
er þá þóttu og voru svo und-
ursamleg nýlunda.
Já, þau voru hvorki meira né
minna en undursamleg, þessi
úrslit, og komu öllum á óvart.
Serstaklega voru Svíarnir ólm-
ir í að berja á þessum “norsku
uppreistarseggjum”. Þeir höfðu
miklu meira lið og betur útbú-
ið. Það var ekki nema eðlilegt
að þeir vildu neyta hnefaréttar-
ins, sem altaf hafði verið eina
lögmálið, sem fylgt var í heim-
inum, er í harðbakka sló. Menn
gera sér ekki í hugarlund, hví-
líka óskaplega mótspyrnu þeir
höíðu við að stríða í Karlstað,
Hjalmar Branting og Óskar
konungur. Og sá ,mikli og göf-
ugi þjóðhöfðingi fór svo í gröf
sína, að langflestir þegnar hans
höfðu enn ekki lært að fyrir-
gefa honum. Nú hafa þeir gert
þiið. Nú hefir þeim skilist, hví-
líkur ávinningur það var báð-
um þjóðunum, að þær skildu
illa sambúð. Og hve óumræði-
lega fagurt eftirdæmi hér var
gefið. Báðar þjóðirnar hafa
tekið feiknamiklum framförum
á þessum tuttugu árum. Nú
hafa kraftar hvorrar fyrir sig
verið sameinaðir innbyrðis. En
svo erfitt var um að véla, og svo
var úlfúðin mikil, að ekki sá
stórþingið norska, sem útbýtir
friðarverðlaunum Nobels, sóma
sinn í því að sæma með þeim
óskar konung. Og aldrei hef-
ir maður þó átt þau fremur
skilið.
En vafalaust hefði sá flokk-
urinn orðið ofan á í Svíþjóð, er
til ófriðar vildi leggja, þrátt
fyrir aðgerðir Brantings og
viturleik konungs, ef Michelsen
hefði ekki gripið það fangaráð
í Karlstad, þvert ofan í vilja
flestra Norðmanna, að bjóða
Svíum að rífa víggirðingar all-
ar Noregsmegin á landamær-
unum, sem vott um það, hvað
þeir vildu til friðarins leggja.
Munnmælasaga gengur um það
að hinn “ókrýndi konungur
Noregs”, skáldjöfurinn Björn-
stjerne Björnson, sem var
staddur í Kaupmannahöfn og
vildi sem fegnastur nota sína
mælsku og þá ást og lotningu,
er öll þjóðín bar til hans, til
þess að etja kappi og kjarki í
landa sína, hafi símað til Mich-
elsens í Karlstad, til þess að
strppa í hann stálinu: “Nú
gildir að halda saman”. Sagan
segir að Michelsen hafi þegar
símað um hæl: ‘íNú gildir að
haida sér saman”. Hann vissi
t
að ekkert mátti ut af bera, og
var hræddur um, að hvert ó-
varlegt æsingaorð myndi hleypa
Svíum í bál og brand, enda
myndi svo hafa orðið.
Sf. * *
Nú er Michelsen til grafar
| genginn, sömu leið og Óskar
i konungur og Branting á undan
j honum; dýrlingur þjóðar sinn-
| ar. í ástfóstri hennar, og að
j henni allri í sorg. Og grátlegt
er, að stórveldin skuli enn ekk-
| ert hafa lært af hinni gullfögru
dæmisögu, er gerðist 1905. Þó
rnun þar að koma, að hún verði
I alment og réttilega skilin. Og
þá verða nöfn þeirra þremenn-
j inganna, Christian Michelsen,
j Hjalmar Branting og Óskars
| konungs annars, skráð sama
I gullletrinu á minnisspjöldum
| alira þjóða, og þau nú standa
l skráð, óafmáanleg, á sögu-
I spjöldum frændþjóðanna og
menningarþjóðanna miklu á
Norðurlöndum.
Fimtíu ára hátíð
Nýja Islands.
Sunnudaginn 12. júlí var nefndar-
fundur haldinn í bæjarráðshúsinu á
Gimli, og voru þar saniankomnir,
auk nefndarm. úr öllum pörtum ný-
lendunnar, 5 menn frá Winnipeg, í
þeim tilgangi aS taka þátt í undir-
búningi á hátíSarhaldinu. Voru
þaS: B. L. Baldwinson, A. B. Ol-
son, O. Thorgeirsson, E. P. Jónsson
og Egilþ H, Fáfnis. GerSi skrifari
. . . ‘
tillögu um, aS þeim væri öllum bætt
viS í framkvæmdarnefdina. Var hún
studd af Gísla Sigmundssyni frá
Hnausum og samþykt í einu hljóSi.
Var þá talaS um fyrirkoinulag, er
hr.fa skyldi viS þetta hátíSarhald og
um daginn. Kom þaS t ljó.s hjá
mönnum, aS dagurinn væri ekki sem
bezt valinn, og aS skiftar skoSanir
væru meSal fólks um hvaSa tími
væri heppilegastur. Væri dagurinn
21. október óefaS hinn eini rétti, en
þá væri allra veSra von, og óhugsan-
legt aS hafa samkvæmiS úti; og ef
sæmileg sókn yrSi, væru engin húsa-
kynni til aS rúma þann fjölda, kostn-
aSur allur ókljúfanlegur og mjög ó-
víst um víStæka og fjölmenna aSsókn
á þeim tíma. Allar þessar ástæSur
hefSu veriS íhugaSar á Rivertonfund
inum, og því hefSi 21. ágúst veríS
vr.linn. ÞaS var heppilegasti tíminn
fyrir nýlenduna, þegar á alt var litiS.