Heimskringla - 26.06.1929, Blaðsíða 2

2. BLAÐSÍÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 26. JÚNÍ, 1929
HannesJHafstein
Aldarfjórðungs Afmæli
innlendrar stjórnar
I.
1. þ. m. voru 25 ár liöin frá því,
er ísland fékk heimastjórn. Ný stjórn
arskipunarlög gengu í gildi 1. febr.
1904 og samkvæmt þeim var skip-
aöur innlendur ráðherra, sem skyldi
hafa aðsetur í Reykjavík. Jafnframt
var mikil breyting gerö á æðri em-
bættaskipun í landinu og var húu
einkum í því fólgin að sameina yfir
stjórn umboðsvaldsins hjá stjórnar-
ráði við hlið ráðherrans í Reykja-
vík.
Þessi breyting hafði náðst með
langvinnri baráttu við stjórn Dan-
merkur. Þar höfðu hægrimenn set-
ið að völdum langa tima og verið
andvígir öllum breytingum á stjórn
arfari Islands og afstöðu þess til
Danmerkur. Samt höfðu þeir að
lokum fallist á þá tilhliðrun, að ís-
lenzkur ráðherra yrði skipaður, við
hlið konungs í Kaupmannahöfn, til
þess að fara með mál íslands og
bæri hann ábyrgð fyrir Alþingi. En
frá 1874 höfðu íslenzku málin verið
falin dómsmálaráðherrum Danmerk-
ur, og enginn þeirra hafði haft
nokkra þekkingu á þeim málum og
enginn þeirra skilið íslenzku tungu.
Æðsta innlenda stjórnin var falin
landshöfðingjunum. Þeir höfðu þrír
farið hér með völd, hinn fyrsti, Hil-
mar Finsen, í raun og veru danskur,
þótt af íslenzkum ættum væri, en
tveir hinir síðari, Bergur Thorberg og
Magnús Stephensen, íslenzkir. Það
var orðinn eindreginn og almennur
vilji íslendinga, að.fá þessu breytt.
—Það þótti óhæfa, að lögum Al-
þingis væri í sífellu neitað staðfest-
ingar eftir tillögum dansks ráðherra
suður í Kaupmannahöfn, sem enga
þekkingu hefði á högum né framtíðar
hugsjónum íslenzku þjóðarinnar og
enga ábyrgð bæri á gerðum sinum
fyrir íslenzkum málsaðilum. Menn
fundu sárt til kyrstöðunnar hér
heima fyrir og vildu fá stjórn, sem
hefði forgöngu í umbótum og fram-
kvæmdum í stað stjórnar, sem lengi
hafði verið þröskuldur í vegi fyrir
hvorutveggja. Um þetta voru allir
Islendingar sammála, en þá greind'
á um fyrirkomulagið, sem við ætti
að taka. Og að síðustu hnigu allar
deilurnar hér heima fyrir að því
hvort taka bæri því, sem fáanlegt
var hjá hægrimannastjórninni eða
hafna því vegna þess, að það veittí
of lítið, færi of skammt. Krafan,
sem flokkum skifti hér, varð sú, að
hinn fyrirhugaði íslenzki ráðherra
skyldi vera búsettur í Reykjavík.
Kallaði sá flokkur, sem bar hana
fram og ekki vildi lúta að laegri
Látið
CANADtAN NATIONAL-
CUNARD LINE
1 sambandi við The Icelandic Millennial Celebration
Cornmittee.
Dr. B. J. Brandson,
H. A. Bergman, S. K. Hall,
Dr. S. J. Jóhannesson .G. Stefansson
E. P. Jonsson A. C. Johnson,
Dr. B. H. Olson J. H. Gíslason,
S. Anderson, Jonas Palsson,
A. B. Olson, P Bardal,
G. Johannsson M. Markusson,
L. J. Hallgrimsson, W. A. Davidson.
Annast um farðir yðar á hina
ÍSLENZKU—
Þúsund ára Alþingishátíð
Islendingar í Canada, eins og
landar þeirra, sem dvelja ví?5s-
vegar annarssta?5ar fjarri fóst-
urjör'ðinni, eru nú meir en
nokkru sinni áður farnir að
hlakka til þúsund ára Alþingis-
hátíðarinnar í Reykjavík, í
júnímánuði 1930. Island, vagga
lýðveldisins, eins og vér nú
þekkjum það, stofnaöí hið elzta
löggjafarþing í júnímánuði árið
930. í»að er ekkert íslenzkt
hjarta, sem ekki gleðst og slær
hraðara við hugsunina um þessa
þúsund ára Alþíngishátíð, sem
stjórn íslands hefir ákveðið að
halda á viðeigandi hátt.
Spyrjist fyrir um vorar sérstöku ráðstafanir
-------------------- hjá ------------------------------
W. J. QUINLAN, District Passenger Agent, Winnipeg.
W. STAPLETON, District Passenger Agent, Saskatoon.
J. MADILL, District Passenger Agent, Edmonton.
CANADIAN NATIONAL RAILWAYS
eða einhverjum umboðsmanni
CII.YARD STEAMSHH' LINE
R IYKJAVIK
JÚNf - - - 1930
Canadian National járnbrauta-
kerfið og Cunard eimskipafélag-
ið vinna í samlögum að því, að
flytja íslendinga hundruðum
saman og fólk af íslenzku bergi
brotið, til íslands til að taka þátt
í hátíðinni og siglir sérstakt skip
frá Montreal í þessu skyni. Með-
al annars, sem á borð verður bor
ið á skipinu, verða íslenzkir,
gómsætir réttir. I>ar rerða leik-
ir og ýmsar skemtanir um hönd
hafðar og fréttablab gefiö út.
kröfum, Heimastjórnarflokkur. Hinn
flokkurinn, kendur við foringja sinn,
Valtýr heitinn Guðmundsson pró-
fessor, sem útvegað hafði loforð
hægrimannastjórnarinnar fýrir sam-
þykki á hinni breytingunni, hafði
auðvitað ekkert á móti kröfunni um
heimastjórn annað en það, að henni
fengist ekki frumgengt, og vildi
sætta sig í bráðina við það, sem
fáanlegt væri.
Þá gerðist það i Danmörku vetur-
inn 1901, að hægrimannastjórnin féll
og vinstrimenn komust til valda.
Sendi þá Heimastjórnarflokkurinn
Hannes Hafstein á fund nýju stjórn
arinnar með þeim erindum, að hann
kæmi fram kröfunni um ráðherrabú-
setu í Reykjavík, og kom hann aftur
með loforð um, að henni fenigist
framgengt, ef Alþingi kysi heldur
það fyrirkomulag. Var svo í einu
hljóði samþykkt á Alþingi 1902 og
1903 frumvarp um breyting á stjórn
arskipunarlögum með því ákvæði að
ráðherra íslands skyldi búsettur í
Reykjavík. Var það hiklaust stað-
fest af konungi og kom í gildi 1.
febrúar 1904, en Hannes Hafsteinn
varð, svo sem kunnugt er, fyrsti ís-
lenzki ráðherrann.
II.
Menn bjuggust við miklu af stjórn
arfarsbreytingunni 1904. En þó hefir
farið svo, að áhrif hennar hafa orð-
ið miklu meiri og örari en flestir
þeir menn höfðu hug'boð um, sem
fyrir henni börðust. Hannes Haf-
stein reyndist á fyrstu fimm árun-
um, sem hann fór með völdin, hinn
ötulasti forvígismaður margskonar
umbóta og framfara og var studdur
til þeirra af mjög samhuga þing-
flokki. Þegar á fyrsta þingi, sem
háð var eftir stjórnarbreytinguna,
sumarið 1905, var samþykkt frum-
varp um ritsímalagningu til lands-
ins og yfir það. Og þessu stórmáli
var svo rösklega fylgt fram, að verk
inu var lokið á næsta ári, Island
komið í símasamband við umheiminn
og málþráðasamband komið um endi-
langt landið haustið 1906. Áhrií
þessa framfaraspors eru ómetanleg.
I stað þess að miðstöð verzlunarinn-
ar hafði áður verið í Kaupmanna-
höfn, færist hún smátt og smátt til
Reykjavíkur, dönsku selstöðuverzlan-
irnar hverfa ein eftir aðra, og nú
er svo komið, að 25 árum liðnum,
að þær eru með öllu horfnar og
verzlunarstéttin orðin að miklu leyti
innlend. Sú mikla breyting er vart
hugsanleg án símasambands. —Stofn-
un landsbanka 1904 veitti nýjum fjár
straumi inn i landið og með honum
reis upp á næstu árunum stórútgerð-
in, sem margfaldaði fjármagnið, þeg
ar frá leið, og skóp möguleika ti!
aukinna framkvæmda á mörgum svið
um. Þá er stofnun Eimskipafélags
ins, sem sýnir ef til vill betur en
allt annað, hverjar breytingar voru á
þessum árum að gerast í hugsuna-
ferli Islendinga, hvernig kjarkurinn
fór vaxandi og trúin á framfaramög-
uleikana. Til ræktunar landsins og
búnaðarframfara er nú varið margfalt
stærri fjárhæðum en áður. Vegir
hafa verið Iagðir, brýr byggðar og
vitar reistir á síðustu 25 árunum
miklu meiri en áður, og í Reykjavík
er nú komin dýr hafskipahöfn. I
menntamálunum hafa einnig orðið
miklar franifarir, og má þá sérstak-
lega nefna stofnun háskólans 1911.
og einnig byggingu landbókasafnhússi
ins, fræðslulögin og stofnun kennara
skólans í sambandi við þau, og svo
stofnanir unglinigaskólanna eða hérað
askólanna, sem nú eru að rísa upp á
síðustu árunum. Á sviði heilbrigðis-
málanna má benda á hina vönduðu
spítala og sjúkraskýli, sem risið hafa
upp til og frá um landið. En þetta
eru aðeins bendingar, gerðar við fljót
legt yfirlit, og má vel vera, að ein
hverju sé þar gleymt, sem rétt hefði
verið að taka með.
25 ára tímabil frá 1904 er stærsta
og mesta framfaratímabilið í sögu
íslenzku þjóðarinnar, en engum get-
ur dulist, að það er heimfærsla æðstu
stjórnarvaldanna frá Kaupmannahöfn
sem þessu veldur. Stjórnarskráin
frá 1874, sem veitti Alþingi löggjaf-
arvald, var mikið framfaraspor og
gerði þúsund ára hátíðina að tíma-
mótahátíð. En þau tímamót höfðu
ekki í för með sér svo fljótvirkar,
gagngerðar og áþreifanlegar breyt-
ingar eins og heimflutning stjórnar-
innar 1904, sem er upphaf hins verk-
lega framfaratímabils hér í landi, sem
við nú lifum á. Og það var líka
markmið þeirra manna, sem fyrir
breytingunni börðust, að svo skyldi
verða. Við vorum orðnir lanigt á
eftir nágrannaþjóðunum í öllum verk
legum framförum og urðum það
meir og meir eftir þvx sem árin liðu
Þetta gramdist mönnum. Þingið
vildi sækja fram en stjórnin hélt öllu
í kyrstöðu. Þetta breyttist 1904.
Og breytingarnar urðu jafnvel ör-
ari og hraðvirkari en mennirnir, sem
fyrir þeim gengust, gerðu sér þá
vonir um.
Þeir, sem muna ástandið hér í
landi í lok 19. aldarinnar og fram-
yfir aldamótin, og bera það saman
við núverandi ástand, hljóta að við-
urkenna, að hér hafi verið mikið
unnið síðasta aldarfjórðunginn af
ekki fleiri mönnum en hér er á að
skipa. Sá, sem þetta skrifar, fór
í fyrsta sinn lanigferð um landið, úr
Múlasýslum til Reykjavíkur, nál.
1890. Þá var nýlega komin brú á
Skjálfandafljót, en ekkert vatnsfall
annað var brúað á allri þeirri leið
fyr en kom að Elliðaánum við Reykja
vík. Á gömlu, rauðu brýrnar, sem
j þá voru þar, leit hann eins og væru
! þær mikið mannvirki. Akvegar-
spotti var ekki á allri þessari leið
nema frá Elliðaánum niður í Reykja
vík. Skipin, sem menn þá ferðuð-
ust með kringum landið, voru að
stærð og útgerð engu veglegri en
Suðurlandið okkar er nú. Reykja-
vík myndi, eins og hún þá var, lita
út í augum nútíðarmanna eins og
kotbæjarþorp. Og svona mætti
lengi halda áfram. Það er auð-
vitað margt Qg mikið, sem hér er enn
eftir ógert, margt sem þarf að laga
og umbæta, og margt, sem þarf að
skapa að nýju. Og það má vel
vera, að einhverjir gallar hafi fylgt
þeim breytingum, sem orðið hafa, og
. ýmisleg víxlspor hafi verið stigin,
sem betur hefði mátt stíga á annan
veg. Hér er ekki um það að ræða,
þótt svo kunni að vera. En heiklar-
yfirlitið sýnir ómetanlega stórfeldar
framfarir, og þær eiga upptök í
stjórnarfarsbreytingunni 1904.
III.
Auðvitað er það fjöldi manna,
sem nefna mætti sem forgangsmenn
þeirra framfara, að meira eða minna
1 leyti, sem taldar eru hér á undan,
bæði stjórnmálamenn og aðrir. En
minnisstæðastur verður sá maðurinn,
sem forustuna hafði á fyrsta áfangan
um, þ. e. Hannes Hafstein ráðherra.
Hann fór með völdin fimm fyrstu
ár þessa tímabils. Deilurnar við
Dani um sjálfstjórnarmálið skiftu
þá flokkum og svo var fram til þess,
er heimsstyrjöldin hófst árið 1914.
Fyrir forgöngu Hannesar Hafstein vat
nefnd skipuð af Dönum og Islend-
ingum til þess að ráða fram úr þeim
deilum. Árangurinn af starfi
þeirrar nefndar varð sá, að Danir
gáfu yfirlýsingu um miklu víðtæk-
ari sjálfstjórnarréttindi fyrir Island
en þeir höfðu nokkru sinni áður
gert. Lötgin frá 1871 um stöðu
íslands í ríkinu áttu að falla úr gildi
og nýir samningar milli landanni
að koma í þeirra stað, en stöðulögin
höfðu upphaflega verið valdboð frá
Dönum, sem Islendingar áttu ekkert
atkvæði um. Fylgjendur frumvarps
dansk-íslenzku millilandanefndarinn-
ar, sem svo var kölluð, urðu undir í
harðri kosningarimmu sumarið 1908,
og á Alþingi næsta vetur var frum
varpið fellt með miklum atkvæðamun
og Hannes Hafstein þá jafnframt
feldur frá völdum. Ekki tókst þó
andstæðingaflokknum að þoka sjálf-
stæðismálunum neitt áfram að þvi
sinni. Oft kváðu þær raddir við
á þeim árum frá andstæðingum
Heimastjórnarflokksins, Landvarnar-
mönnum og Sjálfstæðmönnum, að
hann væri þröskuldur í vegi fyrir því
að fylstu sjá/lfstæðiskröfujm Islend-
inga fengist framgengt. En þetta
var frá því fyrsta og fram til loka
þeirrar deilu algerl. rangt, jafnrangt
og hitt hafði áður verið hjá Heima-
stjórnarmönnum, að dr. Valtýr og
flokkur hans vildu ekki frekara
sjálfstæði en fram var boðið af
hægrimannastjórninni dönsku. Allir
íslenzkir stjórnmálaflokkar, bæði
fyrir og eftir heimflutning stjórnar-
innar, vildu fá sem víðtækast sjálf-
stæði fyrir Island. En menn greindi
á um, hverjar leiðir væru greiðfær-
astar til þess að ná því. Andstöðu-
flokkar stjórnarinnar gerðu eftir
heimflutninginn hæstar kröfur í
sjálfstæðismálunum, og héldu þeim
mjög á lofti. Þetta var i raun og
veru ekki erfitt, þar sem stjórnar-
flokknum var ætlað það hlutverk, að
fá kröfunum framgengt. En þjóðar-
viljinn sýndi sig á þann hátt, að
yfirboðin á þessu sviði voru sigur-
vænlegust hjá kjósendunum, án til-
lits til þess, hvers síðar mætti vænta
um efndirnar. Helztu forvígismenn
Sjálfstæðismanna á Alþingi fyrst eft
ir heimflutning stjórnarinnar voru
þeir dr. Valtýr Guðmundsson og
Skúli Thoroddsen, en síðar Björn
Jónsson, Bjarni frá Vogi og Sig-
urður Eggerz. A styrjaldarárunum
breyttist síðan allt viðhorf þeirra
mála. Islendingar urðu þá í raun
og veru að spila á eigin spýtur í við-
skiftum sínum út á við, og tengslin
I
Stofnað 1882.
Löggilt 1914.
D. D.Wood& Sons, Ltd.
VICTOR A. WOOD HOWARD WOOD LIONEL E. WOOD
President Treasurer Secretary
I
(I'iltarnlr xnn ölliim reynu níí ItCiknnNt)
Verzla með:-
BYGGINGAREFNI — KOL og KOK
Búa til og selja:-
SAND-LIME BRICK — CONCRETE TILE
SAND — MOL OG MULID GRJOT
Gefið oss tækifæri
SÍMAR 87 308 — 87 309 — 87 300
Skrifstofa og verksmiðja:
1028 Anington Str. (milli Ross og Elgin) Winnipeg.
I Peningar
PENINGAR LÁNAÐIR
út á
BÚLÖND OG BÆJAREIGNIR
iLeitið upplýsinga hjá agentum í ykkar
bygðarlagi eða á aðal skrifstofu félagsins —
í lánsdeildinni.
THE GREAT WEST LIFE ASSURANCE CO.,
LTD..
Winnipeg, Manitoba, Canada
S
LUMBER
THE McARTHUR LUMBER & FUEL CO.. LTD.
Winnipeg — Manitoba
Maður, sem
færa konu
bezta mjöl
aldrei bregst,
ur heim til
poka af
RobinHood
FLOUR
ÁBYGGILEG PENINGATRYGGING f HVERJUM POKA