Heimskringla - 18.12.1929, Page 1

PATALITUN OG HREINSVN
Elllce Avc. iiuil Simcoe Str.
Slmi .‘17244 — tvæp Ilnur
Hattar hrelnMatlir ojr endurnýjalHr.
Betri hreinMun jafuódýr
Ágætustu nýtízku litunar og fata-
hreinsunarstofa í Kanada. Verk
unni® á einum degi. ^ f
EILICE AVE. and SIVICOE STR.
Wlllilipi-K —i— Man.
Dept. H.
XLIV. ÁRGANGUR
WINNIPEG, MIÐVIKUDAGINN, 18. DES., 1929
NÚMER 12
Hjörtur Thordarson
og æfintýra eyjan
Sög^ur vorar bera þess fagurt vitni
■aS þjóð vor hefir verið æfintýraþjóð.
^ fir fornöld hennar, yfir bókmennt-
um hennar, yfir trúarbrögðum henn-
ar hinum fornu, hvílir æfintýra og
unaðssemda blær, fagur og skær, eins
og vornæturdýrðin, er frá alda öð'.i
hefir ljómað yfir óðölum hennar,
Iweði til lands og sjávar.
Engin þjóð hefir sögu að segja
þvilíka sem hún,—
Þegar saga yfirstandandi tíma verð-
ur sögð, mun hún leiða þetta satlia í
ljós. Æfintýraeðli þjóðarinnar er
ekki horfið. Uún er ef til vill eina
æfintýraþjóðin nú á tímum, hinar hafn
aðar i sérfræði og sálgrenslan í svo-
kölluðu mannviti. Innan um öll þau
ogrynni nýrra heintspekiskenninga,
lifir hún æfintýralifi á forna og
frumlega vísu.
Æfintýraþráin er auðkenndi forn-
öld hennar féll að visu í einskonar
dvala yfir miðaldirnar, en lifði þó.
Hún var útsækin en á annan hátt en
verið hafði áður. Hún hvarf inn i
undraheima, hinna undursömu sagna,
er þuldar voru á löngum vetrar-
kveldum, og fól sig þar, eins og vetr-
arsólin bak við fjöllin. En svo voraði.
Það rofaði til svo menn fóru að sjá
Iianda sinna skil. Listir og ljóð
risu upp að nýju. Utanferðir hóf-
ust að nýju úr landi.-------
Fyrir aldarfjórðungi síðan hefði
því að líkindum verið mótmælt, ef
einhver hefði sagt, að Vesturheims
ferðirnar hefðu átt upptök sín í
Gosbrunnur og fiskipollur í blóma-
húsinu
þessu æfintýraeðli þjóðarinnar, en nú
mun enginn verða til að mótmæla
því. Siðari árin hafa þegar sýnt og
sannað það, og þó er fæst af því kom-
'Ö i ljós, sem ekki er lteldur von,
ei' staðfesta mun þetta betur, en
gjörst hefir á aldarheltningnum sem
liöipn er síðan vesturferðir hófust.
Sem kunnugt er, varð fyrsti án-
ingarstaður íslenzkra vesturfara í
Ameríku, í Wisconsinríkinu, í bæn-
ttm Milwaukee. Þangað fluttu
fjórir ungir menn af Eyrarbakka ár-
ið 1870. Fleiri bættust við á næstu
arum, en fjölmennasti hópurinn kom
1873. Með honum komu menn er
þann orðstír hafa getið sér, er seint
ntun fyrnast; Stephan G. Stephans-
son, Kristinn Stefánsson, Hjörtur
Thordarson og fl. Þeir voru allir
ungir, yngstur þeirra var Hjörtur
Thordarson. Hann var þá aðeins
barn að aldri.
Ekki var aðkoman glæsileg; úr
borginni var flúið út í eyðiskóga
ríkisins og þar látið fyrirberast fyrstu
árin. Helztu minningarnar frá þeim
tímum eru um baráttu er lauk að lok-
um með sigri, en var ærið tvísýn um
langt skeið. 'Ofið er utn þær minn-
ingar sorg og gleði er atvikin færðu
hinum eldri og yngri i hinum nýju
heimkynnum.
Skömniu eftir að Hjörtur kom
vestur, missti hann föður sinn ; er það
honum minnisstæðasti atþurðurinn er
gerðist hér fyrsta árið. Flutti móðir
hans þá skömmu seinna norður til
Dane County, skammt frá þar setn
nú er borgin Madison, liöfuðstaður
ríkisins, ásamt nokkurum íslending-
utn öðrum. F.kki var þar vistlegt.
Þar voru skógar miklir. Innan um
skógana höfðu Norðnienn numið sér
land, bjuggu þar dreift og við frem-
ur harðan kost. Um þetta leyti
fluttu tveir smáir íslenzkir hópar
sig norður í ríkið, nam annar hópur-
inn staðar inni á meðal Norðmanna
i Shawano County en liinn norður á
eyju er liggur milli Green Bay og
Michigan vatns úti íyrir svo nefndum
Heljarhliðsskaga. - Það landnám er
enn við lýði og búa þar nú, við háan
aldur, tveir þeirra manna, er fyrstir
komu til Mihvaukee 1870, en hitt
landnámið leið undir lok, er land-
nemar tóku sig upp og fluttu þaðan
sumir til Minnesota nýlendunnar og
aðrir til Dakota á árunum 1879 —
80.
Til þessara síðara landnáms í
Shavvano County fluttu Stephan G.
Stephansson og foreldrar hans og
tendgdafóreldrar; Guðrún Grímsdótt-
ir, systir séra Magnúsar Grimssonar
á Mosfelli, þjóðsagna safnanda, með
börnum sinum. Hirti og systkinum
hans. Festi Grímur sonur hennar
sér þar land, kom sér þar upp húsi,
ruddi þar nokkurar ekrur úr skógi og
bjó þar ásamt systkinum sínum og
móöur þangað til hann flutti til Da-
ko‘a 1880. Meðal hinna annara ts-
lendinga er þangaö fluttu má nefna
Þorlák Jónsson frá Stórutjörnum í
Ljósavatnsskarði. og börn hans, o. fl.
Somir hans séra Páll Þorláksson var
þar prestur um tíma. meöa' Norð-
manna og hinna fáu Islendinga er
þar voru.
Árin sem þarna vrar dvalið var
komið upp skóla, og naut Hjörtur þar
hinnar helztu tilsagnar er hann hefir
hlotið um æfina. Allt hift sem hann
hefir numið hefir hann orðið að
segja sér sjálfur, og er það fleira en
svo að þvi verði hér lýst. Hann er
með fróðustu möntutm, og svo fjöl-
hæfur að hann er -jafnt heirna á
sviðum hinna ýmsu vísindagreina, svo
sem eðlisfræði, grasafræði, dýra-
fræði og rafmagnsfræði sent i enskum
bókmenntum, en á þær hefir hann lagt
sérstaka stund. Nú á yfirstandandi
ári var hann sæmdur meistaranafn-
bót af ríkisháskólanum í Madison.
BókaSftfn hefir hann svo ágætt að tæp-
lega mun annað eins vera til t eigu
’ nokkurs einstaks manns í Ameríku.
Fykur hann stöðugt við það á ári
hverju. Á síðastliðnu vori náði hann
1 i bréfasafn Sir Joseph Banks, er mjög
I kemur við sögu íslands á ríkisdögum
1 Jörundar hundadaga konungs. Eru
I í því safni öll þau bréf er Banks
skrifaði út af róstum þeim, sem þá
urðu á Islandi, ásamt bréfum til
Banks frá Magnúsi konferenzráði
Stephensen, Ólafi stiptamtmanni i
Víðey og fl. Hugðu Englendingar
skjalasafn þetta tapað og vissu ekki
I af fyrr en Hjörtur hafði keypt það
og kontið því fyrir í safni sínu. Að-
gang að skjalasafni þessu hafði dr.
Jón Þorkelsson ekki, er hann samdi
sögu Jörundar, enda hefir það aldrei
verið prentað.
Frá Wisconsin árunum eru það
einkttm tveir atburðir er Hirti eru
minnisstæðir, er lúta að skólagöngu
hans. Hann þótti snemma einrænn
og öðru vísi en aðrir unglingar á
hans aldri. Hneigðist hugur hans
að smiðum og ýmiskonar draumór-
um er miður þóttu gagnlegir á þess-
um frumbýlirtgsárum. Fór hann oft
einförum um skógana í grend við
heimili móðttr sinnar. Skammt frá
húsinu var lækur. Smíðaði hann
hjól er hann lagði í lækinn og lét hans.
strauminn snúa. Einn dag er hann
að leikjum við Iækinn og virða fyrir
sér hjólið, korna þá til hans tvær
ungar stúlkur hérlendar og taka hann
tali. Spyrja þær hann að heiti og
við hvað hann sé að starfa. Skýrir
hann þeim frá því að hann sé að
leika sér að því að láta lækinn snúa
fyrir sig hjólinu. Þær vildu vita
hverrar þjóðar hann væri og hver
hefði smíðað hjólið og segir hann
þeim það. Segja þær honum þá
frá því hvað þær heita og að þær
séu skólakennarar. Tekur önnur
þeirra upp tíu cent og igefttr honum.
Varð hann glaður við. Það vortt
fyrstu peningarnir er hann hafði eign
ast í Ameríktt, og þakkaði hann það
uppfvndingu sinni og hjólinu. Sú
sem honttm gaf tíu centin var Ella
Wheeler, er bezt er þekt með nafninu
Ella Wheeler Wilcox, skáldkonan
amertska er margir kannast við.
Geymdi nú Hjörtur peningana, því
ekki gerði hann ráð fyrir að fleiri
þessi atburður var honum úr minnt
genginn. Þá var það einn dag fyrir
nokkurum árum síðan að hann fær
sendingu uteð póstinum. Hann opn-
ar böggulinn en innan úr honttm kem-
ur silfurbjallan góða sem hann og
skólasystkini hans gáfu kennaranum
1876. Er nú bjallan gevmd nteð
öðrum minjagripum á bókasafni
Af ferðalaginu til Dakota á fyrstu
árunum eru til margar sögur er
sýna úthald og orku vesturfaranna
islenzku. Er frumbýlingjarnir ís-
lenzku frá Shawano færðu sig búferl-
um til Dakota var eigi utn annan kost
að velja, fyrir þá sem það gátu en
að ?ára fótgangandi og reka þann Iitla
búsmala er þeir áttu. Konttr og
ungbörn voru sendar með járnbrattt
það vestur er komist varð, er þá var
ekki lengra en að austurbökkum
Rauðár syðst í ríkinu, og þaðan með
skipttnt eftir ánni norður ttndir stöðv-
ar nýlendunnar. Ferðalag þetta er an
ganga varð var um 800 mílur vegar.
Á vesturferöinni til Dakota urðu
þeir bræður Grimttr og Hjörtur, er
þá var 13 ára, sa'mferða Stephani G.
Stephanssyni og föðttr hans og
venzlamönnum. Ráku þeir rekstur-
inn alla leið. Ekki höfðu þeir annað
til matar en nýmjólkina úr kúnttm og
nokkuð af hveitibrauði. læir voru
huga að þeim vinnubrögðum er þar
voru tíðkuð í nýlendunni, var því
misjöfnu spáð um hversu hagsýnn
maður hann myndi verða. Aldrei
sagðist Stephan hafa efast urn fram-
tið hatis. Sér hefði verið yndi að
því að sjá hversu mikill uppreistar-
maður hann hefði verið á þeim árum,
gegn öllu þvi sem sjálfsagðast þótti,
en krafðist annars nteira og fullkomn-
ara. Unt 1887 mun hann hafa far-
iö úr bygðinni og horfið austur aft-
ur. Var hann nú um nokkurn tima
á ýmsum stöðum; vann og gruflaði,
og las og leitaði fyrir sér að fræðast
um helztu frumatriði rafniagnsfræðinn
ar, er þá var á byrjunarstiigi. Bjó
hann nú til ýmiskonar raftæki er að
notum komu, en efni hafði hann
ekki á að fá sér einkaleyfi fyrir
þeim, og urðu þau því öðrutn til
nota er hann vann hjá, án þess hon-
um yrði það til fjár. Loks komst
hann i vinnu hjá Edisonfélaginu er
þá hafði nýlega stofnað verksmiðju
í Chicago. Þar gafst honum tæki-
færi til frekara náms og rannsókna
en hann hafði áður fengið. Var
hann hjá þeitn í nokkur ár en sagði
svo vinnunni lausri, og byrjaði með
verksmiðju sjálfur, fyrst í smáum
stíl. En svo hefir fyrirtæki hans
heppnast að nú er verksmiðja hans
“The Thordarson Electric Manufac-
turing Co.” með hinum mestu í Chi-
cago. Fé hefir hann aldrei tekið
að láni, en fært hefir hann verk-
smiðjuna út ár frá ári, og nú í síð-
astliðin sex ár tvöfaldað framleiðsl-
una á hverju ári. Þetta næstliðna
ár hefir hann haft ttm og yfir 500
til 600 manns í vinnu og umsetning-
in skift nokkurum miljónum dollara.
Allar vélar á verksmiðjunni hefir
hann fundið upp sjálfur og smtðað,
og eru þær fjölmargar bæði stórar
og smáar. Þetta er orðið úr ein-
förunum, grúskinu og gruflinu og
leiknum við lækinn, og hjólinu sem
hann lét strauminn knýja, Og draum-
unum. Ein helzta framleiðsluvar-
í verksntiðju hans er “Electric
Transformer,” af allskonar gerð og
til allra nota. Það hjólið, er nokk-
inn var með hinum sömu merkjum
og skógarnir er vesturfararnir höfðu
séð, er þeir á fyrstu árunum fluttu
út í óbyggðina. Eyju þessa keypti
hahn og hefir hún nú verið í eign
hans allan þenna tíma.
Saga eyjarinnar er ekki ósvipuð
,sögtt sumra elztu nýlenda vorra.er um
skammt skeið urðu þéttbýlar sveitir,
og á jafn skömmum tínia lögðust aftur
i eyði og gleymdust að því er við-
kemur sögu vorri nú. Um eitt skeið
bjuggu þarna utn 150 manns, er
stunduðu fiskiveiðar, en hurfu þaðan
á örfáum árum aftur,—dóú og fluttu
burt, og skildu eigi annað eftir en
smárjóður fram við ströndina, nokkr-
ar grafir fáeinar húsarústir, og óljós-
ar traðir, nú grasi vaxnar, er hverfa
inn í skóginn.
Á landabréfi Wiscorisinríkis er
eyja þessi nefnd Rock Island, en
það nafn ætlar Hjörtur ekki.að nota,
heldur gefa henni norrænt heiti. Eyj-
an er um rúmar 1,000 ekrur að stærð.
Norðaustast á henni stendur viti er
Bandaríkjastjórn lét setja þar fyrir
löngu síðan til leiðbeiningar skipum
er fara þar um vatnið. Siglingar
eru þar mjög hættulegar í stórviðri,
því þar eru grynningar víða og skerja-
garðar en inn fyrir er siglt milli
eýja og lands. Svo hættulegar hafa
siglingar reynst þar, að sundið sem
skilur höfðann og eyjarnar fyrir ut-
an, hlaut heitið “Heljarhlið” (Hell’s
Door) á fyrstu landkönnunarárun-
um.
Eyjan er afar einkennileg og fög-
ur, hún er eiginlega hamar sem rís
upp úr vatninu með háum hæðum og
djúpum dölum er hallar til suðurs.
Aðdýpi er mikið norðan og vestan,
en grynningar sunnan og sahdfjara.
Sumarmynd frá ströndinni
uð af annari gerð en það sem hann | ^ skaRÍ fram j vatnið
lagði í lækjat sttenginn, og skemti sét si<eifurnyn(jagur Qg mvndar þar ör-
við inn í igreniskóginum í Wiscon- ]it]a yík Dýpi er mikið ; vikinni>
sin. Þau eru ekki niörg æfintýrin
að fornu eða nýju er að meiru hafa
orðið.
I og fast upp við landsteina hvergi
ntinna en þriggja faðma. Þar er
skildinga mvndi hjólið afla sér í bráð. og litt búnir að öðru. Er þeir komu
Um veturinn var hann sendur á skóla. til Grand Forks var kotnið fram i
Barnakennarinn var ung stúlka hér- frost og kulda um háustið. Voru þá
lenzk, er hændi mjög að sér íslenzku skór gengnir 'af Hirti og tætur hans
b'örnin, er bæði voru námfús og mjög sárir. Varð Stephati fyrstur
skyldurækin við lærdóminn. Talað- til að taka eftir þvi, enda höfðit þeir
ist svo til um vorið að börnin gfæftt orðið samrýmdir tujög á fefðalaginu.
henni einhverja gjöf að skilnaði. Hélzt sú vinátta millutn þeirra eftir
Kaffidrykkja í cldstœSinu!
Frá vinstri til luegri (byrjað á 2. manni frá vinstri): Skapti Guðmunds-
son; dr. Rógnvaldur Pétursson; Hjörtur Thordarson; Sveinbjörn Árna-
son. Nöfn þeirra sem til endanna sitja vitum vér ekki.—
það þar til Stephan dó. Reyndi nú
Lítið var um peninga í nýlendunni.
Gjöfin mátti því ekki vera dýr. Varð
það úr að henni skyldi gefin silfur-
bjalla er hún gæti notað við kennsl-
una. Lögðu nú öll börnin saman
gjöfina og lét Hjörtur tíu centin er
hjólið hans hafði aflað honum, og
yrar það aleigan. Liðu svo ár að
En svo er æfintýrinu engan veg-
inn lýst með því sem nú er sagt.
Hjörtur yfirgaf frumskóga Wis-
consin. með hintim öðrum Islendingum
er þaðan fluttu, er hann var barn a.ð
aldri. Það sem handbært var og
hann átti flutti hann með sér. En
hann skildi þar eftir drauma æsku-
áranna um landið, ttm hina nýju
jörð, hversu hana bæri að byggja,
nteð henni að líða og berjast þrota-
lausri baráttu, til þess að göfga
hana. fegra og fullkomna. Drautuar
hans voru samkonar eðlis og allra
frumbýlinganna, en djarfari, stærri,
meira i samræmi við máttartök nátt-
úruaflanna sjálfra.
Þessara draurna varð hann að
vitja, þegar hann var búinn að full-
komna hjólið sitt, — þegar hann var
vaxinn til manns. Hugurinn hvarfl-
aði til baka til frumskóganna og
hefir neitað að semja sig til fullnustu
að stórborgarlifinu.
. Á þeim timum er hann hefir mátt
víkja frá verksmiðjunni hefir hann
farið skyndiferðir norður, um hinar
fornu landnámsstöðvar er nú eru
mjög ólíkar því sem þær áður vorú.
Á einu þessu ferðalagi norðttr um
en Wisconsin ríkið fyrir rúmum 20
er
Stephan að bæta úr skóleysinu
lét hinum eftir að líta til með nestinu. árum siðan skoðaði hann eyju
Til þess er síðar var nefnd Garðar- liggur norðan við Washington eyj-
í 'byggð komust þeir nokkurum dög- una rúma mílu vegar. Eyja þessi
um seinna. mátti heita ósnortin af manna hönd-
I Dakotabyggðinni átti Hjörtur ttm þá, þó hafði þar eitt sinn verið
heima nokkur ár. Ekki felldi ha'nn byggð, fram við vatnið. Skógur-
Vctrarmynd frá ströndinni
lending allgóð og skjól fyrir öllum
áttum nema af norðvestri. Hæztu
hæðirnar á eynni eru um 300 fet yfir
vatnsflötinn, er því útsýni gott af
þeim, en á milli þeirra eru dalir er
tæpiega rísa yfir yfirborð vatnsins.
Hvorutveggja er vaxið stórskógi,
hæðir og dalir, og eru þessar trjáteg-
undir helztar: Hlynur (Sugar
Maple), Beyki, þrennskonar Birki-
tegundir, Járnviður, Eik, Reynir og
Lind (BasswoodJ.
Við fyrri aldamót (1800) settust
að í eynni nokkurir fiskimenn og
byggðu sér þar býli sunnanvert, frarn
með sandfjöruntii. Þar bjó og Ind-
íánaflokkur er nefndur var Potowa-
toini. Dró eyjan nafn af honum.
Fram undir mií^ja öldina fjölgaði þar
hvítra manna byggð svo að um eitt
skeið voru þar um 150 manns. Þar
var reistur skóli en ekki sér nú fyrir
rústum hans. Eftir 1860 er skaginn
tók að byggjast og land unthverfis,
tók bvggðinni að hnigna, og um 1870
munu flestir farnir. Eitt hús stendur
suðaustan á eynni er reist var 1836,
(Framhald á 18. síðu)
t