Heimskringla - 10.06.1936, Síða 2

L SlÐA.
1
HEIMSKRINGLA
WINNIFBG, 10. JÚNl, 1936
SKYNDIMYNDIR
af menningarsögu Reykjavíkur
Guðmundur Björiison fyrver-
andi landlæknir segir í þessari
grein frá ýmsu, sem hefir ein-
kent Reykvíkinga og bæjarh'fið
seinustu 30—50 árin. Hann var
hér lengi héraðslæknir, átti sæti
í bæjarstjóm og á Alþingi, og
er allra manna kunnugastur
aldaranda og högum Reykvík-
inga á þessu tímabili. Reykja-
vik á nú bráðum 150 ára af-
mæli, og er því gaman að fá
lýsingar jafn merks manns.
Eg kom fyrst til Reykjavíkur
mislingaárið 1882. Höfðum við
Guðmundur Hannesson lært
undir skóla hjá séra Hjörleifi
Einarssyni á Undomfehi. Ætl-
uðum við að reyna að komast
í annan bekk, en séra Hjörleif-
ur hafði litla von um að það
mundi takast. Ekki gátum við
farið suður um vorið, og ekki
fyr en um haustið. Vorum við
þá þrír, sem ætluðum að setj-
ast í annan bekk. Hinn þriðji
var Jóhannes Daníelsson, bróð-
ir Hahdórs bæjarfógeta.
Inntökuprófið gekk ágætlega
og fengum við hrós hjá Terka
— en svo var Jón Þorkelsson
rektor venjulega nefndur. Var
hann hissa á því hve vel við
vorum að okkur í latínu, og
það líkaði honum vel. Hitt gat
hann vel skilið og tók ekki eins
hart á því, þótt við værum ekki
eins sleipir í stærðfræðinni. —
Við miðsvetrarpróf varð eg
efstur í mínum bekk og þá
misti eg alt álit á skólanum, er
eg skyldi ihreppa þar efsta sæt-
ið.
Tíðarfar hafði verið framúr-
skarandi vont þetta sumar. -Á
Norðurlandi sá aldrei til sólar,
þar var stöðugur norðangjóstur
og oft snjóaði. Var lítið hirt
af heyjum er við fórum suður
um haustið, en þá batnaði veðr-
átta og gerði blíðviðri og það
bjargaði landinu.
Hálfdanskur bær ,þar sem
enginn sást brosa
Reykjavík var þá fjarska lít-
ill bær og ósélegur og hálf
dönsk eins og aðrir bæir hér á
landi. Árferði var mjög slæmt
hvert árið eftir annað, og var
þá svo dapurlegt hér, að ekki
sást neinn maður brosa. Harð-
indi og mislingar höfðu sett sitt
mót á fólkið. — Allir voru með
hinum mesta áhyggjusvip, og
það var engu líkara en að þjóð-
in væri að ganga ofan í jörðina.
Harðindaárin 1882—1887 eru
enn í minnum manna,, og á
þeim árum hygg eg að fólk hafi
dáið úr hungri, en ekki síðan.
Að vísu var reynt að draga
fjöður yfir það, en svo hafa
sagt mér kunnugir, að eitthvað
hafi dáið úr skorti, hingað og
þangaö á landinu.
Þegar eg kom heim frá há-
skólanum 1894 og settist að hér
í bænum sem læknir, var komið
gott árferði og alt með öðrum
svip hér en áður. En þó var
svo að segja alt ógert í bænum,
sem gera þurfti, og enginn hug-
ur í neinum. Mönnum blöskr-
aði að heyra talað um það að
leggja í kostnað. Ef nefndar
voru 1000 krónur hristu þeir
höfuðin, ef maður nefndi
100,000 krónur þá urðu þeir
mállausir, og nefndi maður
miljón, ætlaði að líða yfir þá.
I
Vatnsveitan var
fyrsta stórfyrirtækið
Þetta kom bezt fram þegar
eg fór að berjast fyrir vatns-
veitunni. Það var fyrsta stór-
fyrirtækið, sem talað var um að
ráðast í. Mér var það Iþegar
ljóst, að vatnsbólin hér í bæ
brunnarnir, voru háskalegir, og
eg bjóst við því að taugaveikin
mundi hremma bæjarbúa þá og
þegar. En þetta drógst í nokk-
ur ár. Við Guðmundur Magnús-
son, síðar prófessor, vorum þá
helztu bæjarlæknamir og höfð-
um mikið að gera. Þó tókst
okkur að halda taugaveikinni
niðri þangað til byrjað var
vatnsveitunni. En þá braust
taugaveikin alt í einu út sem
drepsótt. Sýktust þá um 100
manns á stuttum tíma hér í
bænum. Matthías Einarsson var
þá orðinn læknir hér og hann
á hróðurinn fyrir það að hafa
rannsakað upptök veikinnar og
voru þau rakin til brunns nokk-
urs inni í Skuggahverfi.
Eg hélt því fram í öndverðu
að við yrðum að sækja neyslu-
vatn upp í Mosfellssveit. Beitti
eg mér fyrir því í bæjarstjórn
að Reykjavík keypti Elliðaárn-
ar af H. Th. A. Thomsen, í því
augnamiði. Áttu þær þá og
löndin þar að kosta 16,000
krónur. En það þótti bæjar-
stjórn of dýrt. Og margar mót-
bárur komu gegn því að sækja
vatnið svo langt. Sumir vildu
grafa (brunna. Ein tillagan var
sú að grafa ræsi fram og aftur
í Fossvogi og safna vatni þar úr
þeim. Og svo kom tillagan um
það að bora eftir vatni í Vatns-
mýrinni. Það var gert, en sú
litla tilraun kostaði bæinn um
10 þúsundir króna. Og hún
varð til þess að menn þóttust
finna gull þar. Þá komst alt í
uppnám. Vatnsmýrin var köll-
uð Gullmýri og lóðir þar um
kring hækkuðu í verði. En svo
lognaðist þetta út af, því að í
mýrinni var ekkert gull.
Það var Jón Þorláksson verk-
fræðingur sem átti frumkvæðið i Vetrarsultur svo að
að því að Gvendarbrunnar voru s£ á fólki á vorin
valdir sem vatnsbol Reykvík-
inga.
Kotunum var farið að fækka,,
en þó voru mörg í Vesturbæn-
um, Skuggahverfi og Þingholt-
unum. Var þar oft þröngt í
búi, einkum á veturna, svo að
sá á fólki. Og oft blöskraði
mér er eg kom inn í þessi hreysi
að sjá stálpuð börn með þunna
rúgbrauðssneið í annari hendi
, og bolla með svörtu og sykur-
i miljón krona. Og þegar eg|laugu kaff. f hinni h,endinni.
vildi samt sem áður ráðast f Þetta var aðalfæ5a þeirra. Eftir
fyrirtækið þá man eg það, að, 8 þilskipin komu hatnaði þetta
mönnum blöskraði og að einn j nokkuð> en þó sá á sumum Um
Að setja bæinn á hausinn”,
þegar brunnvatnið
kostar ekkert
Vatnsveitan frá Gvendar-
brunum var dýr. Það var á- i
ætlað að hún mundi kosta undir !
það leyti er skipin fóru út. Og
það var merkilegt að veita því
eftirtekt, að sjómennirnir fitn-
uðu bráðlega um borð, þótt þeir
hefðu þar dæmalaust erfiði. —
Þetta sýndi að þeir fengu þar
betra viðurværi heldur en
heima sjá sér’ og þótti “skútu-1
kosturinn” þó ekki merkilegur.
Vetrarsultur var þá h'ka í
sveitunum. Það gengu einnig
DAY SCHOOL
for a thorough business training—
NIGHT SCHOOL
for added business qualifications—
The Dominion Business College, Westem Canada’s
Largest and Most Modem Commercial School, offers
compiete, thorough training in
Secretaryship
Stenography
Clerical Efficiency
Merchandising
Accountancy
Bookkeeping
Comptometry—
—and many other profitable lines of work
We offer you inaividual instruction and the most modem
equipment for busfness study, and
AN EFFECTIVE EMPLOYMENT SEBVTCE
for the placement of graduates in business
DOMINION
BUSINES S COLLEGE
On The Mall
and at Elmwood, St. James, St. John’s
merkur gamall maður steytt
hnefana framan í mig og spurði
hvort eg1 ætlaði að setja bæinn
á hausinn!
Mörgum var illa við vatns-
skattinn. Þeir þóttust áður hafa
fengið vatn fyrir ekki neitt. Eg
lét þá rannsaka hvað það kost-
aði að bera vatn í fötum úr
brunnunum og komst að þeirri
niðurstöðu að hver tunna vatns
kostaði 16 aura, en ekki nema! sögur um það, að fangarnir í
2 aura úr vatnsveitunni. Þetta | hegningarhúsinu væri sveltir.
sannfærði þá, sem ekki sóttu Eg kynti mér þetta og sá undir
vatn sitt sjálfir. Varð því fyrst | eins að það var vitleysa. Þe;r
að undanþiggja bæjarbúa í út- fengu þar nóg að eta. Sást
hverfunum frá vatnsskatti, en það bezt á því, að eg lét vega
þegar vatnið var komið, þá hvern fanga, sem þangað kom,
heimtaði þetta sama fólk að (og síðan á hverjum mánuði og
það yrði leitt heim í hús sín. En 1 þyngdust nær allir.
svo var eg orðinn óvinsæll' Eg minnist sérstaklega karls
vegna vatnsveitumálsins, að' nokkurs norðan af iStröndum
ekki þótti viðlit að eg yrði í | sem var sendur í Hegningar
kjöri við næstu bæjarstjórnar- húsið. Þetta var besta skinn
og meinleysismaður. Eftir að
hann hafði verið um tíma í
iHegningarlhúsinu, fór hann að
kvarta um það að hann væri
veikur í maganum. Eg skoð-
aði hann og spurði svo að því
hvort þetta gæti ekki stafað af
því að hann fengi of mikið að
eta. “Jú, eg held það geti ver-
ið”, sagði hann, “það er svo
sem munur á æfinni minni
hérna eða heima”.
kosningar.
Þegar eg átti sæti í bæjar-
stjórn Reykjavíkur, fanst mér
oft skorta þar víðsýni og stór-
hug. Það var t. d. þegar bæn-
um var boðið hálft Skildinga-
nesland fyrir 6000 krónur. Þá
vildum við Tryggvi Gunnarsson,
sem var á undan samtl'ð sinni
þótt aldraður væri, kaupa land-
ið, en við það var ekki komandi.
Svo var það um Elliðaár-i
kaupin. Bæjarstjórn vildi ekki; u , , . ,
. , . . „ . „ . Heilsufar batnar og barna-
kaupa þær, er þær buðust fyrir
16,000 króna. En seinna keypti
Ihún þær, og þá a,f Englendingi,
fyrir 50,000 króna. Kom það
einmitt í minn hlut að semja
við hann í London um kaupin,
fyrir hönd bæjarstjórnar.
íslenzkri sjórnannastétt
skýtur upp alt í einu.
dauði minkar skyndilega
Á fyrstu læknisárum mínum
sá eg það oft á sjúklingunum,
sem komu úr sveitum, að þeir
höfðu liðið skort, en á seinni
árum varð eg þess ekki var. —
Heilsufar breyttist og mjög tii
batnaðar og eru skýrslur um
barnadauða ljósasti vottur um
bætt kjör alþýðu í sveitum og
Um aldamótin hófst skútu- J bæjum. Á öldinni sem.leið var
tímabilið fyrir forgöngu Trygv.: barnadauði hér miklu meiri
Gunnarssonar og þá varð skjótt1 heldur en í nálægum löndum,
stór breyting á bæjarlífinu. _ Þar sem hann fqr stöðugt mink-
Framaðþeimtímahafðiengin|andi- En á >essari öld hefir
sjómannastétt verið hér td. Þá i orðið fvo sk.lót h^yting á þessu,
var aðeins róið á opnum bátum að nn deyja hár hlutfallslega
á grynstu mið. En með skút- færri börn en 1 fIestum öðrum
unum spratt hér alt í einu upp!löndum °S Þykir Það stórmerki-
sjómannastétt. Það var engu1 legt Merkur erlendur lækn-
líkara en að henni hefði skotið! ir sem var að rannsaka þessi
mal, skrifaði mér og sagði að
minkun barnadauða erlendis
upp úr jörðinni. Var það undra-
vert að sjá þann dugnað sem
þeir sýndu undir eins og þeir
fengu betri skip en áður. Og
með þessu hófust framfarimar
í Reykjavík og þær hafa haldið
áfram síðan. Mönnum óx kjark-
ur og áræði. — Fólkinu fjölg-
aði í bænum. Árið 1910 gerði| Ll^ð l hote. Ísland
eg línurit að fólksfjölguninni,
hefði verið “evolution”,, en hér
hefði orðið svo snögg umskifti
að kalla mætti það “revolu-
tion”.
Fábreyttar skemtanir
Skemtanir voru harla fá-
mm.
leöa leiksýningar. Þá var
Reykjavíkurklúbburinn aðal
skemtifélagið í borginni. En
aðal samkomustaður bæjarlbúa
Óþrifnaður í bænum
Fyrstu starfsár mín hér
og komst að þeirri niðurstöðu :breyttar her 1 bæ fyratn árin
að árið 1930 mundu verða hér mim Stundunr voru dansleikar
um 30,000 íbúar. Þá hlógu
allir að vitleysunni í Guðmundi
Björnssyni, en reynsian sýndi
seinna að eg hafði farið mjög
nærri réttu lagi um fólksfjölg-1 var Hotel ísland’ hl‘á HalberS-
unina | Þar sofnuðust heldri borgarar
j saman á kvöldin og drukku, en
j þó ekki mjög mikið. Ýmislegt
| Ibroslegt kom þar þó fyrir og er
í mér minnisstæð ein saga af því.
bænum var óþrifnaður mikill og Halldór Guðmundsson kenn-
menn vildu ekki ráðast í að ari, sem venjulega var nefndur
bæta þar úr. Á heitum sumar- j Stubbur, var orðinn nokkurs
degi var loftið í 'bænum eins konar próventukarl hjá Kri-
og í hlandfor og mátti heita stjáni Þorgrímssyni. Hann var
ólíft vegna uppgufunar úr götu- farinn að ganga í barndómi, en
ræsunum. Mér var það ljóst, að jafnan ölvaður. Einu sinni sett-
hér yrði að koma holræsi, en j ust gárungar að honum í Hótel
það var ekki við það komandi. ísland og töldu honum trú um
Menn höfðu meiri trú á götu- j það, að hann væri ekki Halldór
ræsunum. Og þá var gerð hin Guðmundsson heldur Kristján
fræga Gullrenna í Austurstræti.. Þorgrímsson. Ber nú Kristján
Hún var djúp og hlaðin úr þarna að og heilsar Halldóri
grjóti. Nafn sitt fékk hún af með nafni. ‘‘Eg heiti ekki Hall-
því að hvað hún varð dýr. dór; eg heiti Kristján Þorgríms-
son”, svaraði hinn í fullri al-
vöru.
Læknirinn varð að bíða fram á
nætur eftir slösluðum mönnum
í Hótel ísland var hin svo-
nefnda “Svínastía”. Þar fengu
menn brennivín fyrir lítið verð,
og var ekki lokað fyr en klukk-
an 12. Var þar þá oft all sukk-
samt, einkum á laugardags-
kvöldum. Þau kvöld var þýð-
ingarlaust fyrir mig að ganga
til hvflu áður en lokað var, því
að altaf komu einhverjir þaðan
meira og minna meiddir.
Eins var á sunnudagskvöld-
um að eg mátti ekki hátta fyr
en fólk var komið úr útreiðar-
túrum. Þeir voru helztu skemt-
anir bæjarbúa á sumrin. Komu
margir meiddir úr þeim, vegna
þess að þeir höfðu dottið af
llbaki, eða hestarnir dottið með
þá. Var þá eins og nú, að
umferðaslysin gerðust á vissum
stöðum aðallega, og langflest í
Rauðarártröðunum. Var þar
dáh'til (brekka og altaf sleipt í
tröðunum og þegar menn riðu
geist í þær, skrikuðu hestum
fætur, eða hnutu, og urðu þá
þráfaldlega slys að því.
Lélegir fararskjótar
á langri leið
Bæjarmenn áttu þá margir
góða hesta, en í nærsveitunum
voru þá engir almennilegir hest-
ar til. Héraðslæknisumdæmið
náði þá yfir Kjós, Kjalarnes,
Mosfellssveit, Reykjavik, Sel-
tjarnarnes, Álftanes, Hafnar-
fjörð og suður í Hraun. Og þá
voru vegir svo að ekki var farið
öðru vísi en á hestum. Komsc
eg1 þá oft í vandræði er eg var
sóttur upp um sveitir, vegna
þess hvað komið var með
slæma hesta. Einu sinni um
haust var eg sóttur til konu í
(barnsnauð upp í Mosfellssveit.,
og fá kúna senda með síman-
um.
Einu sinni bilaði síminn. Þá
lagði maður nokkur á Skjóna
sinn og kvaðst ætla að ríða
suður með símalínunni, len bað
menn að tala altaf í símann svo
að hann gæti heyrt (hvar bilun-
in væri.
Fýrsti bæjarsíminn í Reykja-
vík var einkafyrirtæki. Ætlaði
að ganga illa að fá fé til þess,
því að menn höfðu enga trú á
að það gæti borgað sig. Þetta
væri bara vitleysa. Var því spáð,
að ekki mundu fást fleiri en 16
símnotendur, en við urðum nú
samt 60 í byrjun.
Elsti hjólreiðamaður á fslandi
Vegalengdir í Reykjavík voru
þá ekki eins miklar og nú, en
þó var erfitt fyrir lækni að fara
alt gangandi. Mikið brá mér
því við þegar eg hafði fengið
mér reiðhjól. Þá voru aðedn3
þrjú reiðhjól önnur til í bænum
og áttu þau Guðbrandur Finn-
bogason, Pálmi Pálsson og Sig-
fús Eymundsson. Við stofnuð-
um hjólreiðarfélag og greiddum
í það iðgjöld í nokkur ár. En
svo var samþykt að leggja fé-
lagið niður og kom okkur sam-
an um að eta upp sjóðinn, og
var það gert í Hótel ísland.
Eg er nú elsti hjólreiðamað-
urinn á íslandi, en frú Finn-
ibogason, ekkja Guðbrands, er
elsta hjólreiðakonan.
Þegar banna átti bílana
Svo komu ibílarnir til sögunn-
ar og iþeir hafa gjörbreytt öllum
samgöngum innan lands. En
ekki voru þeir vinsælir í byrjun.
Þótti lestamönnum á veg-
unum austur þeir vera óþarfir
gestir, því að þeir fældu hesta
og varð það stundum að slysi.
Bændur fyrir austan fjall sendu
því Alþingi áskorun 1914 um
en þá var reiðskjótinn ekki betri
en svo, að hann lagðist með
mig í Varmá. Eg varð því að
kaupa mér hesta, en enga borg-
un fékk eg fyrir þá á ferðalög-
um, og varð þetta mér all dýit,
því að margar voru ferðirnar
og nestana Aarð að stríöala
vegna mikillar brúkunar.
Venjulega varð eg að fara
tvisvar í viku til Hafnarfjarðar
og var það oft erfitt ferðalag á
vetrum, því að vegurinu var
ekki góður. En furðulegt þótti
mér það hvað eg mætti mörgu
gangandi fólki í hverri ferð.
Fyrstu vegabæturnar á Hafn-
arfjarðarvegi munu hafa verið
þær er gerð var þar “brú”,
stuttur vegarspotti, en slíkir
vegir voru oft á þeim árum
kallaðir brýr. Hygg eg að Þór-
arinn Böðvarsson prestur í
Görðum hafi gengist fyrir því.
Að piinsta kosti kvað Þorlákur
alþingismaður í Fífuhvammi
svo:
Eg þeytti á sprett yfir Þórar-
insj brú,
þar var engin bið,
en eg lötraði hægt yfir Lög-
mannsskeið
því að leðjan var upp í kvið.
(Lögmannsskeið mun senni-
lega hafa verið í mýrinni sunn-
an Kópavogs).
Síminn kemur
Undarlegar hugmyndir
Fyrsti síminn á Islandi var
milli Reykjavíkur og Hafnar-
fjarðar. Voru þeir Jón Þórar-
insson, síðar fræðslumálastjóri,
og Breiðfjörð kaupmaður for-
göngumenn þess að hann var
lagður. Höfðu menn þá und-
arlegar og harla broslegar hug-
myndir um símann. T. d. þótti
Hafnfirðingum það skrítið að
síminn skyldi vita hve mikinn
afla skúturnar komu með úr
hverri veiðiför. Það kom og
fyrir oftar en einu sinni, að
menn vildu fá send ibréf með
símanum. Og einu sinni 'þurfti
karl af Álftanesi að leiða kú
sína undir naut til Reykjavík-
ur, en ætlaði að sj>ara sér ómak
það að banna bílum að fara um
þjóðvegina, vegna þess að þeir
trufluðu umferð, væri valdir að
slysum og ónýttu vegina.
Það lá við sjálft í þinginu að
iþetta mundi verða samþykt. En
svo vildi til, að eg var formaður
þeirrar nefndar, sem fékk málið
til athugunar. Eg fékk þá léð-
an ibfl hjá Jónatan Þorsteins-
syni og fórum við nefndarmenn
í ihonum austur yfir fjall. Skrif-
uðum við hjá okkur alla, sem
við mættum, gangandi, ríðandi,
í vögnum, lestamenn og alla
gripi, og var þetta svo margt
að við urðum að skifta því á
milli okkar, einn skrifaði gang-
andi fólk annar gripi o. s. frv.
— Þótti okkur einkennilegt að
sjá það hvemig fólk flýtti sér
út í móa þegar |það sá til bfls-
ins. En ekkert annað óhapp
kom fyrir í þessari ferð en það,
að einn 'hestur sleit sig aftan
úr lest. Þótti okkur því bflarnir
ekki jafn hættulegir og af var
látið, og það varð til þess, að
þeim var ekki bönnuð umferð á
þjóðvegum. Og eg trúi varla
öðru en að mönnum þyki það
nú einkennilegt að sú uppá-
stunga skyldi nokkuru sinni
hafa komið fram.—Lesb. Mbl.
Skriflð einhverja þriggja
stafa tölu; snúið henni við og
dragið lægri töluna frá; snúið
útkomunni við og leggið sam-
an og talan verður altaf 1089.
Hreyfanlegar gangstéttir
Ein nýjasta hugmynd Ame-
ríkumanna eru hreyfanlegar
gangstéttir til að flýta fyrir um-
ferð. Er það hugsað á þá leið
að helmingur af breidd gang-
stéttanna sé með spori, og á
því renni vagn eða pallar, sem
flytji fólkið áfram.
Verður pallur sá jafnhár hinni
venjulegu gangstétt, og því auð-
velt fyrir fólk að stíga á eða af,
þar sem bezt hentar. Þetta á
að nota í skýskafahverfunum,
þar sem mikil mergð fólks er á
strætunum.
Er í undirbúningi að koma
þessu fyrir á einu stræti í Man-
hattan hverfinu í New York.