Heimskringla - 18.01.1939, Blaðsíða 2

2. SíÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 18. JANÚAR 1939
FÁEIN ORÐ FRÁ
AMERÍKU
Útvarpserindi eftir
Jónas Jónsson
íslendingar hafa tvisvar fund-
ið Ameríku og týnt henni aftur.
Ameríka hefir eitt sinn fundið
ísland og nú má vænta að betur
takist en í hin fyrri skiftin, og
að ættland Leifs Eiríkssonar og
heimálfa sú ,er hann uppgötvaði,
muni hér eftir ekki skilja um
samstarf og kynningu.
fslendingar fundu Ameríku
fyrir níu öldum, en höfðu ekki
fjölmenni og auð til að fylgja
eftir þeim fundi með skipulegu
landnámi. Fyrir 70 árum byrj-
uðu íslendingar aftur að leita
vestur um haf, og á næstu ára-
tugum eftir það, flutti fjórði
hluti fslendinga til Ameríku,
nam þar land og tók mikinn
þátt í að byggja tvö merkileg
lýðræðisríki. En þetta landnám
gleymdist líka. Heimaþjóðinni
fanst að þeir, sem alfluttir væru
nú svo langan veg, væru með
öllu horfnir. Menn litu á frænd-
ur og vini, sem leitað höfðu í
hina fjarlægu heimsálfu eins og
nákomna ættmenn, sem stigið
hefðu yfir landamerki lífs og
dauða, og ættu með nokkrum
hætti bygð í öðrum heimi.
En þeir sem vestur fóru,
gleymdu ekki gamla ættlandinu
og sýndu það á marga vegu. Á
hinni fyrstu landnámsöld sendu
f jölmargir landar að vestan f jár-
stuðning til nákominna ættingja
heima. Þegar frá leið hættu þær
gjafir svo sem rétt var og eðli-
legt, en í þess stað voru landar
vestra vakandi um að styðja á
margvíslegan hátt almennar
framfarir í gamla landinu, stofn-
un heilsuhælis, minnisvarða Jóns
Sigurðssonar, stofnun Eimskipa-
félagsins og fjölmargar aðrar
minni framkvæmdir. Landar
vestan hafs sýndu á þennan hátt,
að þeir fylgdust með öllum at-
burðum á fslandi og þótti svo
miklu skifta viðreisn landsins, að
þeir tóku á með frændum sínum
heima, hvenær sem mikils þótti
við þurfa.
Ekki var sýnilegt, að þessi
margháttaða þátttaka landa
vestan hafs hafi að nokkrum
verulegum mun vakið skilning
fslendinga á hinu merkilega
landnámsstarfi 1 Vesturheimi:
Heimferðir að vestan höfðu
meiri þýðingu í þá átt. Þegar
menn, sem höfðu farið ungir
vestur, og orðið þýðingarmiklir ]
borgarar í sínum nýju heim-
Ifynnum, komu heim hvað eftir
annað og dvöldu hér langdvölum,
þá höfðu kynnin við þá mikil
áhrif. Jón Bíldfell, Árni Eg-
gertsson og Arinbjörn Bardal
voru meðal hinna fyrstu vakn-
ingamanna, sem höfðu áhrif með
tíðum heimkomum. Síðan kom
þjóðhátíðin 1930 með hinni f jöl-1
mennu heimsókn að vestan. í
kjölfar hennar hafa svo á síð-
ustu árum siglt tveir áhrifamenn
vestan um haf, Ásmundur Jó-
hannsson og Rögnvaldur Péturs-
son. Þeir hafa komið mjög oft
til íslands og með sínu marg-
breytta starfi í sambandi við
landa heima gert- nokkurvegin
ómögulegt að lifa og láta eins og
landar í VesturheimJ væru
komnir jafnlangt frá þjóðinni í
gamla landinu eins og sálir
framliðinna vina, sem una sælu-
lífi í öðrum heimi.
Þegar Ásmundur Jóhannsson
kom heim til Winnipeg í haust
sagði hann í ræðu á mannfundi
vestra: “Mér finst að íslending-
ar á íslandi hafi ekki efni á að
týna þeim fjórða hluta þjóðar-
innar, sem býr í Vesturheimi.
Og mér finnst heldur ekki, að
þeir íslendingar sem fluttir eru
vestur um haf hafi efni á að
týna sjálfum sér.” — Eg hygg,
að Ásmundur Jóhannsson hafi
með þessum orðum lýst svo
glögglega sem unt er, grundvall-
arhugsuninni, sem skifti íslend-
inga báðu megin hafsins byggj-
ast á í framtíðinni: Að mínum
dómi hafa landar vestan hafs
fundið ísland að nýju, og för
mín til Ameríku í sumar sem
leið, var frá hálfu okkar, sem
búum í gamla landinu, lítlishátt-
ar byrjun á því mikla starfi, sem
gera þarf á næstu árum, að
tengja þúsundföld frændsemis-,
! menningar- og viðskiftabönd
milli þjóðarbrotanna á íslandi og
j í Ameríku.
Margir menn hafa að vísu far-
ið á undan mér í heimsókn til
landa í Ameríku. Mörg af helstu
skáldum landsins, listamenn,
söngsnillingar, rithöfundar,
heimspekingar og kennimenn
hafa gist bygðir íslendinga vest-
an hafs. Þeir hafa komið til að
skemta eða fræða landa vestra.
Eg er fyrsti alþingismaður frá
íslandi, sem hefi hitt að máli
mikinn hluta fólks af íslenzkum
stofni vestan hafs. Egkom ekki
í skemtiferð eða til að skemta
löndum, heldur eingöngu til að
All-Canadian victory for pupils of
DOMINION BUSINESS
COLLEGE at Toronto Exhibition
Pupils of the DOMINION BITSINESS COLLEGE,
Winnipeg, were awarded FIRST PLACE in both
Novice and Open School Championship Divisions of
the Annual Typing Competition.
Miss GWYNETH BELYEA won first place
and silver cup for highest speed in open
school championship with net speed of 92
words a minute..
Mr. GUSTAVE STOVE won first place and
silver cup for highest speed in Novice Sec-
tion of typing contest. His net speed was
76 words a minute.
Miss HELEN BRIX, another D. B. C. pupil,
won second place for accuracy in the novice
division!
Miss ÐOROTHY MAXWELL, a D. B. C.
student, came fourth in- the open school
championship section!
The Dominion sent four pupils to Toronto
and they won two firsts, a second and a
fourth place!
The contest officials announced at tht Coliseum before an
audience of 9,000 people that the Dominion Business
College, Winnipeg, had the best showing of any com-
mercial school in the competition!
There were 107 contestants!
ENROL NOW
DOMINION
BUSINESSCOLLEGE
WINNIPEG
FOUR SCHOOLS: THE MALL—
ST. JAMES — ST. JOHN’S — ELMWOOD
kynnast Norður-Ameríku, land-
inu, þjóðinni og alveg sérstak-
lega íslenzka þjóðarbrotinu. Eg
fór raunverulega pólitíska ferð,
ekki fyrir neinn landsmálaflokk
eða trúmálastefnu, heldur sem
íslendingur frá fslandi, sem vildi
leggja nokkra steina í þá brú,
sem landar vestan hafs hafa
byrjað að byggja heiman frá sér
í átt til hins gamla föðurlands.
Eg var nokkuð á fimta mánuð
í þessu ferðalagi og hélt sjaldan
kyrru fyrir. Eg hélt stundum
áfram dag eftir dag í járnbraut-
um yfir hinar miklu sléttur. —
Undir þeim kringumstæðum
verður járnbrautarlestin eins og
heimili með pýrðilegum hvílu-
rúmum, dagstofum og borðsöl-
um. Á þvílíku ferðalagi líður
landið fyrir augu ferðamannsins
eins og stórkostleg síbreytileg
kvikmynd. öðru skifti fór eg á
einum degi í bifreið frá Kyrra-
hafsströndinni inn í Kletta-
fjöllin, álíka ferð og frá Húsa-
vík, yfir Sprengisand, að Berg-
þórshvoli og norður aftur. í
Ameríku eru bifreiðar jafn
nauðsynlegar og algengar eins
og reiðhestar í Skagafirði. Og
það væri synd að segja, að land-
ar vestan hafs hafi sparað bif-
reiðar sínar við mig. Eg gizka
á, að þeir hafi að öllu saman-
lögðu eytt ekki minna en tveim
bifreiðaverðum við að sýna mér
landið. Winnipeg er borg með
meira en 300 þúsund íbúa. Eg
kom þar æði oft og fór þaðan
margar ferðir út um bygðir ís-
lendinga. En Winnipeg er eina
stórborgin þar sem eg hefi dval-
ist um stund, án þess að læra að
rata um bæinn. En landar
bjuggu að mér eins og frá er
sagt í æfintýrunum, þar sem
fljúgandi feldur tók fólkið og
flutti það beint þangað, sem það
átti að fara. Landar í Winnipeg
og raunar svo að segja hvar-
vetna þar sem eg kom, fluttu
mig í bifreiðum sínum óravegi
um hinar miklu borgir eða lang-
ar leiðir um sléttur eða fjöll. Eg
fór fjórar ferðir í hraðlestum
þvert yfir landið. Einu sinni
eftir allri vesturströnd Banda-
ríkj'anna, og jafn langa leið
gegnum Klettafjöllin. Að síð-
ustu heimsótti eg nálega allar
stórborgirnar á austurströnd-
inni.
í vrópu er siður að draga
góðlátlega dár að Ameríkumönn-
um fyrir þvílík ferðalög, þegar
menn reyna að sjá heilt land með
hraðri yfirferð. Og það er vit-
anlegt, að sú þekkng, sem menn
fá á þennan hátt, stendur ekki
djúpt, en hún nær víða yfir. —
j Eftir þessa hröðu ferð um Norð-
ur-Ameríku finst mér eg þekkja
landið eins og hefði eg horft
yfir það í góðu skygni af tindum
hárra fjalla. f endurminning-
unni bregður fyrir ótal myndum.
Eg sé bóndabæ, skamt frá Win-
nipeg, þar sem 1500 dagsláttur
eru undir hveiti. Bóndinn slær
allan þennan mikla akur á viku.
,Tvær dráttarvélar draga hver
um sig þrjár sláttuvélar. Aðrir
menn taka kornbindin og hlaða
þeim í litla stakka. í fyrra fékk
þessi bóndi 45 þúsund dollara
fyrir hveitið, en mörg undanfar-
in ár hafði verið uppskerubrest-
ur og framleiðsla lítt seljanleg.
Bóndinn hafði þá lifað á láni frá
|Vel efnuðum íslendnigi í Winni-
peg. Barnlaus hjón áttu þessa
jjörð. Alt var unnið með vélum,
og enginn búsmali nema tveir
klárar í hesthúsi. Eftir góðæri
í fyrra höfðu hjónin lokað bæn-
um og verið kaldasta tímann í
Chicago. Yfir borðum spurði eg
húsmóðurina, hvort hún vildi
heldur vera bóndakona á þessari
gagnsemdarjörð, eða gift lög-
regluþjóni í Chicago. Mér þykir
síðari kosturinn betri, segir kon-
an. En bóndi hennar vildi held-
ur búa í sveit, en halda áfram
löggæslustarfi í stórborginni.
Vestar í hveitilöndunum, þar
sem íslendingar búa, hefir verið
uppskerubrestur flest ár síðan
1929. Oftast vantaði regn, og
hveitið skrælnaði á samfeldum
hitadögum. Á seinni árum eydd-
ist hveitið stundum af sýki, sem
er engu betri en borgfirska pest-
in á íslandi. Sá sjúkdómur er
nefndur “ryð”, og breiðist á
svipstundu yfir heil héruð. Bæði
axið og leggurinn gulnar og
og hlýtt. Menn þurfa sjaldan að mikil á því, að á þjóðhátíð að
leggja í ofna í húsum sínum. — Gimli koma saman um 4,000
Efnað fólk kemur víða úr Ame- manns ár hvert, en á íslandi er
ríku og býr í Los Angeles á vet- ekki hægt að halda svo fjöl-
urna. Þá er líka uppskerutíð menna samkomu nema í Reykja-
kvikmyndaleikaranna að því vík. En fyrir utan þennan meg-
leyti sem þeir taka myndir und- inkjama eru hópar íslendinga í
ir berum himni. Flestir halda flestum borgum í Norður-Ame-
visnar eins og sigð dauðans hafi að borgarbúar lifi af góða loft- ríku, einkum þó á vesturströnd-
svifið yfir blómlegum akrinum. inu og “stjörnunum”, en þar eru inni. Þar eru 200—600 manns
Enn önnur meinsemd er haglið. líka óteljandi olíubrunnar og eru í nokkrum helstu bæjunum. —
í hinum mestu sumarhitum get- j járnvirkin yfir lindunum eins og Landar vestra skiftast í þrjár
ur haglið brotið niður og eyði- j þéttur skógur tilsýndar. Los kynslóðir: Hin fyrsta voru land-
lagt allan gróður á víðlendum' Angeles og New York eru mest- nemarnir, sem fluttu vestur með
svæðum. Haglkornin eru venju- ar tilhalds- og tízkuborgir í litlar eignir nema Vídalíns-
lega álíka stór og hænuegg, en
oft stærri. Bændur reyna að
tryggja sig gegn haglskemdum
í vátryggingarfélögum, en það
er dýrt og ef illa lítur út með
verðið, hafa fæstir efni á því.
Þannig er akuryrkjan í hinum
frjóu hveitilöndum háð ótal erf-
Ameríku. postillu, passíusálmana, fornsög-
Washington og New York eru urnar og ljóð skáldanna. Með
skemtilegar systur, nokkurskon- afburða dugnaði tókst landnem-
ar Marta og María, sem skifta unum að skapa sér heimili, verða
með sér hugsjóna- og hagsmuna- sjálfbjarga og stundum efnaðir.
starfi. Washington er stjórnar- Þeir settu markið hátt, en hæst
setrið með engum verksmiðjum Þá ósk, að vera frjálsir, sjálf-
en fögrum skemtigörðum, marm- bjarga, og til sóma fyrir ættland
iðleikum eins og landbúnaður og ] arahöllum og súlnagöngum. En sitt- Þeir efndu vel þessi heit
fiskiveiðar á fslandi
Þegar landar komu vestur,
gerðust margir þeirra veiðimerm
einkum við tvö stór vötn í Can-
ada, Winnipeg- og Manitoba-
vatnið. Þessi veiði er stunduð
bæði vetur og sumar. Á vetrum
eru netin lögð undir ís, og má
telja víst að þær aðferðir ætti
að nema við vatnaveiði hér á
landi. Aflinn úr þessum miklu
vötnum er fluttur í ís til stór-
borganna á austurströndinni. —
New York ræður þar mestu um.
Sú fisksala er nálega öll í hönd-
um Gyðinga.
Frá stórvötnunum í Canada
líður hugurinn vestur á strönd.
Utan við eina íslendingabygð
þar lágu um miðjan ágúst hundr-
uð vélbáta, sem allir veiða lax
í sjónum. Meðfram strönd Can-
ada að vestan er víða mikil lax-
gengd, en þó allra mest í Alaska.
Laxinn gengur í stríðum straum-
um upp í árnar til að hrygna, en
hann er ekki veiddur þar, heldur
eingöngu í sjónum. Laxinn er
fallegur fiskur en venjulega er
styrjöld kringum hann. Fiski-
menn frá Bandaríkjunum og
Japan skjóta hver á annan út
af laxanetum við Alaska.
í Boston á austurströndinni
eru mestar togaraveiðar við
Ameríku. Þar eru allmargir ís-
lenzkir sjómenn og skipstjórar á
þeim flota, og þykja afbragð
annara manna, veiðisælir og
duglegir. Sem betur fer leggja
Bandaríkjamenn ennfremur litla
stund á útgerð. Þessvegna er
þar von um sölumöguleika fyrir
íslenzkan fisk.
Klettafjöllin eru há og tigu-
leg, víða vaxin háum skógi, en
jöklar á hæstu tindum. Sunnan
til í fjallagarðinum rignir lítið.
Þar eru fjöllin og háslétturnar
gul og gróðurlaus. Allvíða á
þessum slóðum lætur stjórn
Roosevelts gera mikla stíflu-
garða í stórvötnum, framleiða
feikn af rafmagni og dæla síðan
vatninu með raforku, svo að það
flæði yfir víðáttumikil eyðilönd.
Á hverjum þvílíkum stað má
búa til nýtt Egyptaland, því að
sólin og vatnið gera kraftaverk.
Inni í Klettafjöllunum er landið
víða friðlýst. Gulsteinagarður
er elztur af þjóðgörðunum, frið-
aður fyrir 70 árum. Þar eru
hinir miklu hverir, sem keppa
við Geysi á íslandi. Landið um-
hverfis hverina er jafnhátt yfir
sjó og tindurinn á öræfajökli og
liggur 9 mánuði árlega undir
snjó. En á sumrin streymir
þangað ótölulegur grúi ferða-
manna. í Gulsteinagarði eru um
3000 hveraop og margir gos-
hverir. Sá frægasti heitir Gamli
Tryggur. Hann gýs jafnhátt og
Geysir í Haukadal, en gospípan
er ekki nema $ af þvermáli
Geysis og gosið varir ekki nema
4 mínútur. Gamli Tryggur er
þýðilegur hver, en hann stendur
Geysi að orku og tign að baki.
Hollywood er hluti af Los An-
geles eins og Grímsstaðaholt er
partur af Reykjavík. Loftslag-
ið þar er líkt og á austurströnd
Spánar, heit og blámóðukent á
sumrin en þó með svala frá sjón-
um. En á veturna er Ioftið tært
New York er höfuðborg í heimi og komu því orði á þjóð sína, að
peninganna. — Hvergi í öllum heit íslendings væri jafngilt
heimi eru þvílík skilyrði fyrir vottföstum samningi og að fs-
glæsilega verzlunarborg eins og lendingar væru í fremstu röð
þar. New York liggur á miðri ailra innflytjenda sökum elju-
austurströnd Bandaríkjanna, við semi menningar og drengskapar
hafið. Rík og frjó lönd eru til 1 allri framkomu. «
beggja hliða. Málmauðug fjöll Börn landnemanna eru önnur
á bak við, þá koma hin miklu kynslóðin. Þau hafa fetað í
akurlönd í miðri álfunni, en síðar spor foreldra sinna, með mikla
Klettafjöllin og hin milda vest- eljusemi og dugnað, ekki sízt
urströnd með skógum, námum, við nám í skólum landsins. Um
olíulindum, tröllauknum fossum skeið hlutu íslenkir unglingar
og grænum aldinlundum. — tiltölulega mest af námsverð-
Heimsborgin New York teygir launum vestanhafs. önnur kyn-
arma sína út yfir þetta mikla ] slóð talar yfirleitt bæði ensku
land og dregur þaðan næringu10g íslenzku ágætlega og hefir
eins og risavaxið tré með rótar-
greinum, sem standa djúpt í
mjúkri jörð. Tvö stórfljót, lygn
og skipgeng renna til sjávar um
sama ós við New York borg. Þau
lykja um allstóra eyju með
klettagrunni. Eyjan heitir Man-
hattan. Hún er sennilega um 8
kílómetra á lengd og 5 kílóm. á
breidd. Á þessari eyju er að-
sýnt yfirburði í margháttuðum
vandasömum störfum. Mun
hlutur landnemanna og barna
þeirra þykja því betri hér á
landi, sem sú saga er meira
skýrð og rakin.
Þriðja kynslóð er tæplega
komin út í lífsbaráttuna. Ensk-
an sækir fast að henni eins og
frumskógur að ungum gróðri. En
setur hins mikla auðsafns í ] þó að margir af 3. kynslóð eigi
Bandaríkjnum. Þar eru hundruð 1 erfiðara með íslenzkuna heldur
skýjakljúfa, hinn hæsti er 100’ en fegUr þeirra og afar, þá er
hæðir. Þeir bera við heiðan him- þjóðrækni þeirra og ást á fs-
inn á strætunum, eins og Hraun- ]andi svo sterk, að furðu gegnir.
drangi af veginum í Öxnadal. — j Má og á það líta, að engin skipu-
Nálega öll stræti eru bein og'iögð hjálp hefir komið frá fs-
hornrétt þvert yfir eylendið. — landi til að létta þriðju kynslóð
Allar götur eru nefndar eftir ] baráttuna að halda við máli
hækkandi töluröðum og furðarifeðra sinna. Glögt dæmi um
alla sem þangað koma, að sú til-
högun skuli ekki vera í öllum
borgum. Hudsonfljótið rennur
sunnanvert við Manhattan, bæði
djúpt og breitt. Ganga stærstu
úthafsskip eftir því gegnum
borgina. Eftir suðurbakka eyj-
arinnar liggur breið steinsteypt
hábraut fyrir bifreiðar, sem
tefjast þar ekki af þvervegum.
Er furðuleg sjón að aka eftir
þeirri braut og hafa á aðra hönd
kjarna hinnar miklu verzlunar-
borgar, með óteljandi skýja-
kljúfum, en hinumegin fljótið
þar sem úthafsdrekarnir liggja
hlið við hlið eins og bátar í
nausti. Það virðist auðvelt að
afgreiða í einu mörg hundruð
hafskip við þennan eina fljóts-
bakka. Engar eru þar kolalyft-
ur eða merki um óþrifnað, eins
og venjulegt er í hafnarborgum.
Á þrjá vegu við Manhattan eru
undirborgir miklar og fjölmenn-
ar. Þar hefir borgarmúgurinn
heimili sín. En verzlun og auð-
magn býr í eyjunni með þeim
háreistu turnum. París, Lon-
don og New York eru megin
heimkynni nútíma borgarmenn-
ingar. Þær eru geysilega ólíkar,
en hver þeirra endurspeglar
glögglega styrk og veikleika
lands og þjóðar. En því er hér
sérstaklega minst á New York,
að hún er megin inngangur að
verzlun í Norður-Ameríku. Ef
íslendingum auðnast að tengja
viðskifta- og kynningarbönd
vestur um haf, þá verða að hef j-
ast beinar skipaferðir frá
Reykjavík til New York borgar.
f þessu mikla landi búa 30—
40 þúsundir manna af íslenzkum
stofni. Langflestir á sléttu-
landinu, frá Dakota um Argyle,
Winnipegborg og á ströndum
Winnipeg- og Manitobavatns. —
Vel má sjá hve þéttbygðin er
hina sterku þjóðrækni er úr fá-
mennri nýlendu úr Klettafjöll-
unum, sem myndaðist um 1860.
Þeir landar hafa í 80 ár verið
mjög einangraðir frá fslending-
um vestan hafs og austan. En
þó að æskan hafi náð undirtök-
unum í málfari þeirra þá, minn-
ast þeir með einlægri tilfinn-
ingu uppruna síns, halda íslend-
ingadag 2. ágúst hvert ár, og
reistu í sumar sem leið glæsileg
minnismerki um landnám íslend-
inga í þessari bygð. Má af þessu
marka hve lengi muni gæta
íslenzkrar þjóðrækni í Vestur-
heimi.
Eg álít höfuðnauðsyn að auka
skifti og kynni milli íslendinga
yfir hafið, bæði til að fullnægja
eðlilegri manndómsskyldu og til
að hjálpa löndum vestra að halda
þar við íslenzkri menningu. En
takist það, munum við sem bú-
um í gamla landinu, fá að vestan
margfaldan andlegan og mann-
legan stuðning við að endurreisa
aftur hið frjálsa lýðríki á ís-
landi.
Mér mundi standa til boða að
halda fleiri fyrirlestra í útvarp-
ið um vesturför mína. Eg mundi
auk þess geta skrifað um hana
nokkrar blaðagreinar. En eg
mun þó ekki nota þessi tækifæri.
Eg finn að efnið er of stórt til
að geta gert löndum mínum
grein fyrir því í svo stuttu rúmi.
Hvort mér tekst að fá tíma og
tækifæri til að skrifa svo ítar-
lega um líf íslendinga í Vestur-
heimi, um þjóðrækni þeirra, at-
orku og framfarahug er meira
en vafasamt. En til að gera
þó nokkurskonar yfirlit um ferð
mína, mun eg innan skamms
birta í Tímanum tillögur um
allmarga þætti í samstarfi fs-
lendinga yfir hafið. Að líkind-
um verða þær tillögur síðar birt-