Heimskringla - 24.04.1946, Blaðsíða 3

WIN'NIPEG, 24. APRIL 1946
HEIMSKRINGLA
3. SIÐA
FRÁ PóLLANDI
Eftirt Leo Krzycki
Það er erfitt að trúa því, en
sannleikur er það samt, að vér
höfum lítið lært af þeim dæmum
sem hið nýafstaðna stríð hefði
átt að kenna okkur. Víða um
veröld á sér stað eyðilegging og
áframhaldandi blóðsúthellingar
og útlit fyrir að þær skelfingar
útbreiðist. En ef vér nú snúum
okkur að þeim hluta veraldar,
þar sem hinar slafnesku þjóðir
búa, þá vaknar ný von í brjósti
og ábyggileg vitund að hér sé að
rísa úr rústum skelfinganna,
frelsishreyfing, þar sem með öllu
hefir verið útrýmt úr valdasessi
þeim burgeisum sem að fyrir
stríðið réðu ráðum og lögum
lands og lýðs.
kosningar í þessum löndum,
t. d. Júgóslavíu, Búlgaríu og
Tékkóslóvakíu, benda ótvírætt á
það að þar hafa myndast sam
hentar og sameinaðar verklýðs
hreyfingar, sem hafa fyrir
augnamið alþýðu réttindi og
frelsi og afnám sérréttinda
stétta.
Á þeim tíma er eg dvaldi í Pól-
landi, um fimm vikna skeið, fékk
eg náin kynni af lifnaðarhátt-
um, erfiðleikum og þrá alþýðu.
Eg heimsótti verkafólk og sat til
matverðar, eg átti tal við stjórn-
armenn, kom í stálmylnur, nám-
ur og margvísleg iðnaðar fyrir-
tæki, og þó að margir séu erfið-
leikar þá eru allir lifandi af nýj-
um eldmóð og vonum um bætta
framtíð og betri kjör. Pólitíkin
er talsvert flókin, fimm til sex
mismunandi flokkar, en þrátt
fyrir það er eg ekki í neinum
vafa að úrslit kosninga í nær-
liggjandi slafneskum löndum
munu hafa sín áhrif og alment
er það álitið bráð nauðsynlegt að
halda vinskap Rússa og Tékkó-
slóvakíu og hinum öðrum slaf-
neskum ríkjum.
Sögur þær, sem ganga fjöll-
um hærra í heimalandi mínu,
Bandaríkjunum, að Rússar haldi
Póllandi í járnklóm, er eintóm-
ur heilaspuni; Rússar rétta þeim
vinarhönd og hjálplega sam-
vinnu, og bera virðingu fyrir
frjálsu Póllandi. Rússneski her-
inn sézt hvergi í bæjum né bygð-
um nema meðfram braut þeirri
sem liggur í gegnum Pólland frá
Rússaveldi til Þýzkalands, þar
sem setulið þeirra er. Rokosos-
avsky hershöfðingi hefir bæki-
stöð sína í Breslau og í samvinnu
með pólskum yfirvöldum, gæta
þess, að lögum sé hlýtt, handtaka
óbótamenn fasista og föðurlands-
svikara, sem fylgdu pólsku klikk
unni í Lundúnum.
Pólland hefir um stærri sár
að binda eftir þetta stríð en
nokkur önnur þjóð, her Þjóð-
verja lagði alt í rústir, lét hend-
ur sópa öllu sem laust var, og
svo bættist við óhjákvæmilega,
meiri eyðilegging þegar nazistar
flúðu til baka undan rauða hern-
um. Hvernig gat þessi þjakaða
þjóð fundið kjark til að ganga
í gegnum allar þær skelfingar og
byrja á ný að byggja og bæta
sárin, kjarkurinn og manndáðin
lifði og brann í brjóstum verka-
lýðsins, sem alt í gegnum stríð-
ið án afláts vann í leyni á móti
nazistum, þessi verkalýður, og
sérstaklega námumenn, hafa
sýnt það með þreki sínu og stað-
festu, að þeir eru undirstaða og
meginþáttur til viðhalds þjóðar-
sóma. Þrátt fyrir matarskort,
"þjóðræknisfélag"
ÍSLENDINGA
Forseti: Dr. Richard Beck
University Station,
Grand Forks, North Dakota
Allir Islendingar í Ame-
ríku ættu að heyra til
Þjóðrœknisfélaginu
Ársgjald (þar með fylgir
Tímarit félagsins ókeypis)
$1.00, sendist fjármálarit-
ara Guðmann Levy, 251
Furby St., Winnipeg, Man.
verkfæraskort og eyðilegging
flutningstækja, þá hafa þeir nú
þegar hafið framleiðslu, sem
nemur 84% af framleiðslu fyrir
stríðið, járnbrautarmenn kom-
ast næst í sinni grein og þá stál-
verkstæði og svo iðnaður allur
að færast í betra horf.
Allir eru einhuga um að leggja
fram sitt bezta til að byggja og
framleiða. Pólsk alþýða dáist að
! rauða hernum, ekki einungis fyr-
ir hreysti og að hafa leyst það úr
ánauð, heldur einnig fyrir hjálp-
fýsi og skipulagningu hvar sem
þeir komu. Þegar rauði herinn
|kom til Varsjá, í rústum, þá
komu þeir færandi hendi, mat-
væli, mjöl og tilbúin íbúðarhús;
vélfræðingar og verkfræðingar
þeirra tóku strax til starfa að
koma raflýsingu og vatnsveit-
ingu í lag, brúin yfir Vistula
var gerð brúkfær í skyndi, og
hjálpuðu þeir íbúum í hvívetna.
Þúsundir íbúar Varsjá í sjálf-
boðaliði, vinna á sunnudögum og
allar frístundir að aka burt og
hreinsa strætin rústum. Mars-
zalkowska stræti var rutt svo
sporvagnar hófu göngu sína í
| október, þá var fögnuður mikill.
Hvar sem eg fór, þá varð mér
það augljóst að verklýðsstéttin
sameinuð eins og hún nú er í
I dag í Póllandi, er sá kraftur
sem byggir úr rústum hið nýja
frjálsa Pólland. Öllum kemur
saman um það, þó að halli skoð-
unum, að ekkert megi standa í
vegi fyrir samhentri starfrækslu
allra fyrirtækja, til að byggja
upp landið. Verkamenn hafa lof-
að því, að þegar kosningar fara
í hönd, þá skuli þeir bera fyrir
þjóðina, samhent samvinnu pró-
gram, sem þjóðin í heild sinni
getur komið sér saman um.
Á verkamanna þingi er eg sat
18. nóv., þar var það þungamiðja
allra ályktanna, að samvinna
verkamanna og bændastéttar
væri nauðsynleg fyrir heill
þjóðar í heild sinni. Þing þetta
sátu 640 fulltrúar auk heiðurs
fulltrúum frá Rússlandi, Júgó-
slavíu, Búlgaríu, Tékkóslóvakíu,
Ungverjalandi, Frakklandi,
Bandaríkjunum og fleiri löndum
Þar talaði forseti Bierut og
stjórnarformaður Osubka Mor-
wski, en eigi sáum við Mikolyz-
yk, (sem tilheyrði Lundúna
klikkunni).
Forseti /Bierut sagði meðal
annars, að samvinna verkafólks-
bænda og miðstétta hefði alla-
reiðu yfirunnið helztu vandræði,
og að allar þær breytingar, sem
að stefnt væri að í innanlands
' viðskiftum, framleiðslu og akur-
yrkjumálum, hvíldi á samvinnu
allra.
Þýðingarmesta spor sem
stjórnin hefði stigið að þessu,
taldi hann úthlutun stóreigna
jörðum til smábænda, fyrsta
sporið til lýðræðis. Bierut for-
setti var einn af þeim sem eigi
flúðu þegar í raunir rak, en
vann sleitulaust með huldu-
mönnum á móti nazistum. Eg
hafði marga klukkustunda við-
tal við hann og varð mér þá ljóst
| hversvegna hann var kosinn for-
seti.
Maðurinn er framúrskarandi
blátt áfram, hreinskilinn og gæt-
inn, góða dómgreind og hvassan
skilning og alþýðlegt viðmót. -
Samvinna allra frjálslyndra
manna sér hann nauðsynlega til
að sporna við því að auðkýfingar
og stóreignamenn nái fótfestu í
landinu, eins og áður var, til að
kúga land og lýð, einnig lítur
hann svo á að Pólland, til þess
að verða velmetandi þjóð á ný,
þá verði hún að vera vinveitt
Rússum og nærliggjandi slaf-
neskum þjóðum.
Th. Bardal
(Wynyard)
Saga íslendinga í Vesturheimi
þriðja bindi, er til sölu á skrif-
stofu Heimskringlu. Verð: $5.00.
Allar pantanir afgreiddar tafar-
laust.
150 ÁRA MINNING
SKÚLA FóGETA
Eftir S. K. Steindórs
Úr Lesb. Mbl.
Framh.
Áhrif rógsins.
Dropinn holar steininn. Svo
var og um níðið og róginn, sem
andstæðingar Skúla beittu svo
sleitilaust gegn honum: Smá-
gróf það undan því trausti, sem
konungur og stjórnarherrarnir
báru til hans. Kom það í ljós, er
konungsverzlan var komin á
lagginar, því Pahl er var kaup-
maður konungs í Hólminum, var
falið að hafa umsjón með “Inn-
réttingunum” og rannsaka mjög
ýtarlega fjárhag þeirra og hvem-
ig hinum raustnarlegu fjárfram-
lögum konungs hafði verið varið.
Voru háværar kviksögur á kreiki
um að Skúli verði fé því til sinna
þarfa eftir eigm geðþótta.
Gerði Pahl svo sem fyrir hann
var lagt og sendi stjórninni
skýrslu um hag “Innrétting-
anna”. Mat hann eignir þeirra,
hús, áhöld, efnivörur og unninn
varning, svo og duggurnar á
rúmlega 76 þúsund dali og lætur
þess getið, að hús öll og áhöld
séu í góðu ásigkomulagi. — Var
útkoman miklu betri en stjórn-
in bjóst við eftir allan rógburð-
in og var næsta vantrúuð, en
hélt að Pahl væri alveg á bandi
Skúla. Voru því sendir tveir
skoðunarmenn frá Kaup.h. og
skildu þeir hiklaust ganga eftir
reikningsskilum. Hafði konung-
ur þá lagt “Innréttingunum” til
61 þús. dali, en hluthafarnir
3240 ríkisdali.
Við þessa síðari athugun kom
í ljós að reikningarnir þóttu
nokkuð óskipulegir og tæpast
hægt að gera grein fyrir öllu.
Átti Skúli þó ekki sök á því. En
árið 1753 hafði fastur bókari
verið ráðinn við “Innréttingam-
ar”, Ólafur Stephensen að nafni;
varð hann síðar kunnur maður í
sögu vorri, þó ekki hafi allir
dómar um hann verið samhljóða
honum í vil. Var Ólafur, er hér
var komið málum, einnig orðinn
framkvæmdarstjóri “Innrétting-
anna ásamt Skúla.
Nokkrir af vinum Skúla í
Kaupmannah. höfðu skrifað og
greint honum frá veðrabrigðum
þeim, er voru í lofti. Þannig rit-
ar Hastfer barón: “Aldrei hefir
verið meira þráttað um hagi Is-
lands en nú í vetur og er sumt af
því lygi, en sumt mjög alvarlegt
og gamanlaust”.
Fóru þeir því utan, Skúli og
Ólafur Stephensen. Og segir
Magnús sýslum. Ketilsson að
Ólafur hafi “Átt örðugt með að
komast frá sínum reikningum”.
En bætir við: “Það hjálpaði vísi-
lögmanni Ólafi, sem hafði drjúg-
an, að allra meiningu grætt við
Innréttingarnar meðan hann var
bókari, að hann silgdi sjálfur og
sparaði ei peninga þar sem þeir
kunnu best verkun að hafa”. —
Hvort nokkur tilhæfa er í þess-
um aðdróttunum, skal hér látið
ósagt. En hvað sem því líður er
hitt víst, að Skúli var ekki fjár-
dráttarmaður og græddi ekki á
framfaraviðleitni sinni. Má það
og verða, ljóst, af því að er hann
lét af sýslumennsku í Skagafirði
var hann talinn auðugur maður
á þeirra tíma mælikvarða. En
hann var gjörsnauður maður, er
hann andaðist eftir um 40 ára
landf ógetaþ j ónustu.
Er það því hverju orði sann-
ara, sem Jón Grunnvíkingúr seg-
ir í bréfi til tengdas. Skúla,
Bjarna læknis Pálss. árið 1777,
tveim árum fyrir andlátt sitt: —
“Það hefir nokkuð hrært við
mitt hjarta að vita, hversu falsk-
ir landsmenn hafa heimuglega
mótþægt honum (Skúla) vitandi
þó, að hann hefir sett sína tíman-
legu velferð út fyrir landsins”.
En tíu árum áður hafði Jón ritað
mjög í sama tón í bréfi til
Erlendar Ólafssonar bróður síns,
er var sýslumaður í Isafjarðar-
sýslu. Þar segir hann: “óskandi
væri að íslenzk yfirvöld vildu
vera meira samtaka um velferð
vorrar vesælu patriæ (föður-
lands) en sýnist. Sá eini, sem
gefur út fjör og fé fyrir salutem
patriæ (velferð föðurlandsins)
sýnist að vera landfógetinn
Skúli”.
Skúli tók mjög nærri sér
allar þessar óáönnu og ódrengi-
legu aðdróttanir, sem bornar
voru á hann. Bognaði hann þó
ekki né lét hinn minsta bilbug á
sér finna. Ekki misti hann held-
ur trúna á köllun sína, eða á
framtíð þjóðarinnar.
Góðir liðsmenn
Þótt ýmsir af fyrirmönnum
landsins væru mjög mótsnúnir
Skúla, og að þeir hefðu liðsmenn
fleiri, gat hann tekið undir með
Brandi: Ibsens: “Mitt lið er
hraust, eg hef þá beztu”. — Enda
fylgdu Skúla heillaóskir margra
beztu manna landsins, er hann
lagði upp í þessa dapurlegu utan-
för sína. Þannig kvað Gunnar
próf. Pálsson, til hans:
“Fari vel faðir Skúli
fari heill of völl þara,
fari vel fremdarmálum,
fari með heill óspara.
Fyrir aðra blæs blóði
bramlandi í mörgu svamli:
Sýni menn sig í raunum
slíka bjargvættu margir.”
Á útleiðinni hreptu þeir hin
verstu veður og voru mjög hætt
komnir. Hefir Skúli verið:
Gramur, þreyttur og dapur í
bragði, sem sjá má af nokkrum
vísum hans, úr þessari för:
“Friðinn, landið faldagná,
fólk, embætti, dætur.
Yfirgefa alt eg má
ei veit hver það grætur.”
Kemur nokkur beiskja í ljós
hjá honum, sem vonlegt er eins
og sjá má af þessari vísu:
“Ymsir kúga innbyrðis
einninn þrúga vinum,
íalsa, ljúga mæla mis
merginn sjúga úr hinum.”
Er til Kaupmannahafnar kom,
voru reikningar “Innrétting-
anna” yfirfarnir og fór svo, sem
vænta mátti; að enginn blettur
féll á sæmd Skúla. Gátu öfund-
armenn hans því ekki notið
þeirrar gleði, sem þeir höfðu
vænst, að reikningsskilin yrðu
honum fótakefli, og að Skúli yrði
afhjúpaður sem ærulaus saka-
maður. — Ekki var rógurinn þó
áhrifalaus með öllu, því að hylli
Skúla í kóngsgarði stóð ekki eins
traustum fótum eftir sem áður.
“Innréttingarnar” og verzlunin
Var nú nokkuð rætt hvað gera
skyldi við “Innréttingarnar”, og
kom Ólafur Stephensen með þá
uppástungu um leið og hann
sagði af sér störfum í þjónustu
þeirra, að þær yrðu sameinaðar
konungsverzluninni. Var Skúli
ekki svo mjög mótfallinn þeirri
ráðstöfun, en mótmælti eindreg-
ið þeirri kröfu stjórnarinnar, að
H HAGBORG FUEL CO. H
★
Dial 21 331 No ^.1) 21 331
landsmenn ættu að endurgreiða
meginhluta af fjárframlögum
þeim, sem konungur hafði lagt
til “Innréttinganna”. — Kvað
Skúli, sem og rétt var, það hafa
verið gjöf, sem ekki væri aftur-
kræf. — Varð því ekki úr breyt-
ingum að sinni.
Eins og áður getur, var tap-
rekstur á konungsverzluninni,
og þó að konungur ætlaði sér
ekki að græða á verzluninni, var
hitt ofurauðskilið, að hann væri
ófús að reka verzlunina ár eftir
ár með stórtapi. — Enda fór svo,
að árið 1763, barst sú fregn hing-
að, að nýtt félag: “Almenna
verzlunarfélagið” hefði tekið Is-
landsverzlunina á leigu. — Var
þetta geysi voldugt og auðugt fé-
lag. Voru flestir meðlimir gamla
Hrömangarafélagsins stofnendur
þessa nýja félags, en til viðbótar
margir af helztu áhrifamönnum
Kaupmannahafnar.
Þeim Skúla fógeta og Magnúsi
amtmanni var nú falið að fara
utan, fyrir “Innréttingarnar”
og kynnast þeim viðhorfum, er
skapast höfðu við þessa breyt-
ingu. — Var Skúli eindregið
mótfallinn því að verzlunarfé-
Frh. á 5. bls.
EnGINN sagði honum um nýja aðferð að
framleiða þráð, er skemdi fyrir markaði á garni hans. Nú
eru nýjar aðferðir og nýtt efni að þokast fram úr honum.
^JyLON . . . er framleitt með efnasamsetningu úr
kolum, lofti og vatni, sem tók tíu ár að finna .. . til dæmis að taka.
Þessi undraverði nýji þráður flæðir nú þegar í hendur sokkaverk-
verksmiðjanna og verður bráðum notað í önnur fataefni
utast sem inst ásamt mörgu öðru, sem gefur nýja atvinnu í Canada
um leið og það eykur á fegurð og endingu hlutanna.
Þjónar Canada
með efnafræði