Heimskringla - 18.02.1953, Blaðsíða 6

6. SIÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 18. FEB. 1953
“Já, vina míín”, samsinnti lávarðurinn. —
“Gefðu allar þær skipanir sem þér þóknast, og
láttu slátra öllu því, sem þú heldur að þurfi,
öllu sem þú heldur að verði étið upp. Svo er
Guði fyrir að þakka, að það er nóg til af öllum
fæðubirgðum á Bilesky-herragarðinum,^ nægi-
legt til að fæða alla þá vini og fjölskyldur
þeirra, úr hvað mikilli fjarlægð sem þeir koma,
til þess að njóta góðgerða hjá okkur. Ef ekki
skyldi verða nægilegt rúm til þess að hægt sé
að láta hvern og einn hafa sérstakt hvílurúm, þá
má láta strá á gólfið í leikfimissalnum, og þar
geta allir hinir yngri menh sofið, til þess að
kvenfólkið og börnin geti haft öll hin betri her-
bergin til afnota Láttu Önnu slátra öllum þeim
alifuglum, af hvaða tegundum sem þeir eru, og
hverri þeirri skepnu sem með þarf, og taka upp
hverskonar garðávexti, það er nóg til af öllu,
og fram yfir það!”
Bilesky var stoltur og öruggur yfir hinum
fögru og frjósömu landeignum sínum, sem
veittu honum allsnægtir, og gerðu honum létt
fyrir að sýna af sér stórkostlega risnu í þessu
landi, sem Víðfrægt er fyrir gestrisni. Hann
hallaði sér aftur á bak í hægindastólnum sínum,
og reykti makindalega úr löngu, dýru pípunni
sinni. “Eg vildi að eg hefði getað útvegað
Ilonku nýjan silkikjól fyrir þetta tækifæri”,
safði Irma greifafrú, dálítið raunalega.
“Góða mín”, hló lávarðurinn ánægjulega.
“Ilonka okkar mun líta töfrandi yndislega út í
mússulínskjólnum, sem eg keypt iaf gyðingnum
nanda henni fyrir tvær florins, og þú veizt ofur
ve] að óhreinu og lúðu bankaseðlarnir eða aðrar
myndir af okkar ástsælu hátign, Francis Joseph
ei: mjög fáséð í þessu landi okkar. Og eg þakka
Gúði fyrir það! Við höfum alla hluti sem við
þðrfnumst. Og ef”, bætti hann við með kímni,
að það væri ekki vegna mylnunnar minnar, og
vélaútbúnaðins, myndi eg aldrei óska eftir að
sjS bankaseðil frá ári til árs”.
“Og því heldur þú áfram að eyða stórfé á
þessa gufumylnu þína og uppskeruvélar, sem
bagndafólkið óttast og hatar, og get eg ekki sagt
að eg lái því það. Guð ætlaðist aldrei til að þess
ir__ hlutir væru notaðir. Þeir eru uppfynding
dföfulsins sjálfs, Gyri, og eg get ekki varist því
að óttast að einhver vandræði og ógæfa hljót-
is\ af þeim.”
“Hvað er að heyra slíkt! Þú talar ncikvæm-
lega eins og sumt af þessu hjátrúarfulla bænda-
fqlki. Þið konurnar getið ekki skilið hversu
stðjrkostleg blessun og ábati þetta verður fyrir
míg og land mitt, þegar gufumylnan mín verður
tflibúin til afnota.”
“Ábatinn getur ef til vill, og ef til vill ekki,
komið þegar stundir líða fram; eg játa það, að
eg skil ekki þessa hluti, en það sem eg skil
mjög vel, er að þú getur ekki með neinu móti
haldið áfram að eyða fé til beggja handa á þessar
uþpfyndingar Satans.”
Bilesky þagði. Hann hafði komist að þvá
af langri reynzlu, að eina ráðið var að þegja,
þegar kona hans lét dæluna ganga, hvenær sem
þetta uppáhalds, og mjög svo kostnaðarsama
fyrirtæki hans bar á góma milli þeirra.
“Gyri” hélt Irma greifafrú áfram, “það er
eön ekki of seint. Viltu ekki hætta við þessa
£{flsku og skemma ekki eða spilla þeirri ánægju
og þeim mikla gleðskap, sem við, og allir, æfin-
léga njóta á afmælinu mínu, með því að láta
mylnuna byrja á sínu óguðlega verki einmitt
þann dag?”
“Ástin mín”, svaraði lávarðurinn, sem brást
rr(j einnig kraftur þagnarinnar við þessari beinu
og hlífðarlausu spurningu, “Þú hefir alltaf ver-
ið álitin greind og hagsýn kona, þessvegna get-
ur þú ekki leitt þér það í hugarlund, þar sem
eg hefi nú eytt nálega einni milljón florins í
það að reisa mylnuna, og hætti svo við að láta
hana vinna sitt gagn nú, þegar hún loksins er
fúllgerð?”
“Þú hefir aðeins haldið áfram með þetta
fyrirtæki af eintómum þráa, Gyri, það er ekki
of seint að leggja árar í bát. Það er ekki til sú
sál, sem ekki hefir alvarlega ráðið þér frá að
h'alda áfram með þetta hræðilega, flónsku ný-
ntóðins uppátæki þitt, sem nú þegar hefir gert
þig hættulega óvinsælan á þínum eigin búgarði
og landeignum.”
Ennþá einu sinni reyndi eiginmaður henn-
at að leita skýlis bak við órjúfandi þagnarmúr.
Hann hélt áfram að reykja löngu pípuna sína í
draumkendri leiðslu, og lét mælskustraum konu
sípnar fjara dálítið út.
“Gyri”, hélt greifafrúin áfram. “Eg hefi
veitt því eftirtekt, að þú hefir tekið á móti heil
níörgum heimsóknum frá Gyðingunum nú upp
á síðkastið. Eftir að við vorum nýgift, var þeim
aldrei leyfði innganga í okkar hús. Þér er vel
kunnugt um að eg hata þetta vélaútbúnaðar-
uppþot þitt, þar afleiðandi gerirðu mér enga
grein fyrir hvaða viðskifti þú hefir við þá, en
enginn Gyðingur myndi koma hér, nema því
aðeins að eitthvað væri til að kaupa eða selja,
eða þá peningalán með okurrentum. Það mun
ekki hjá því fara, að þú leiðir yfir okkur sví-
virðingu og ógæfu, ef þú byrjar á því að selja
landeignir þínar, korn þitt og vtín, eins og hver
annar óvalinn Gyðings-braskari. Hér er nóg til
af því, og fram yfir það, það veit eg, þú hefir
sagt það sjálfur, en kornuppskera vex ekki á
akurlendum ungverskra aðalsmanna til þess að
þeir saurgi hendur sínar með því að selja það
fyrir peninga.”
“Góða mín,” skaut Bilesky lávarður inn
auðmjúklega, “þegar eg tók við yfirráðum þess-
ara landeigna eftir föður minn, voru um þrjá-
tíu þúsund mælar hveitis að fúna og verða með
öllu ónýtt, án þess að hið minnsta væri gert til
þess að notfæra sér það á nokkurn hátt.”
“Og”, sagði hún, “hversvegna ekki það, því
mátti það þá ekki verða ónýtt, ef það var svo
mikið af því ,að það var ekki hægt að gefa það ?
Á heimili föður míns urðu þrjú hundruð þúsund
mælar ónýtir á einu ári, og hann hefði látið
miklu meira fara sömu leiðina, heldur en að
selja það. Taka við peningum fyrir það . . . . !
Hræðilegt!” bætti hún við, .með öllu hinu ó-
beygjanlega ættarstolti liðinna kynslóða.
Enn á ný brá eiginmaður hennar fyrir sig
þögninni. Ef til vill kom honum í hug sú stað-
reynd, að hvorki kona hans né systur hennar
myndu að líkindum hafa haft skýli yfir höfuð
sán nú, ef þær hefðu ekki allar gifst, því eigi
aðeins uppskeran, heldur akrarnir, skepnurn-
ar, búgarðarnir, og jafnvel hið forna óðalsetur
höfðu fyrir löngu komist í klærnar á Gyðing-
unum. Faðir þeirra hafði ekki saurgað hendur
sínar með því að verzla með korn sitt og trjá-
við, en hafði veðsett landeignirnar, höllina, alt,
sem hendur varð á fest, og skilið börn sín eftir
drambsöm eins og mest gat verið, en algerlega
eignalaus.
Irma greifafrú var ennþá mjög fríð kona,
þótt hún væri komin eitthvað yfir fertugt. —
Vöxtur hennar var fagur og tignarlegur, hör-
undsliturinn ennþá unglegur, og hár hennar
tinnusvart. Hún hafði verið annáluð fyrir feg-
urð á sínum tíma, og hafði verið viðurkend feg-
urðar-drottning þau tvö samkvæmis-tímabil,
sem hún dvaldi í Budapest.
Móðir hennar hafði alið hana upp undir
íþví rótfesta kenningakerfi, að það væri skylda
allra ungverskra aðalsmeyja að vera fríðar, og
að ná sér í rtíkan og göfugan eiginmann, og Irma
þegar hún hafði náð átján ára aldri var reiðu-
búin að uppfylla báðar þessar skyldukvaðir.
Fyrsta árið eftir að hún tók þátt í samkvæmis-
lífinu, fór hún mjög varlega í vali sínu meðal
aðdáenda sinna, þvlí hún átti þá svo marga.
Ættgöfgi og stórkostlega auðugar landeignir
voru nauðsynlegir og sjájfsagðir hlutir, áður en
nokkur ungur aðalsmaður vogaði að biðja hana
að dansa við sig þjóðdansinn, (cotillon). Það
var margoft haft e£tir henni að Barónsnafnbót
væri hið allra lægsta og auðvirðilegasta sem hún
gæti mögulega lotið að, eða sætt sig við;
gerðu þessi ummæli það að verkum, að enginn
ungur aðalsmaður, sem fyrir neðan þessi mann-
virðingamet var, dirfðist að biðja um hönd henn
ar og hjarta. En einhvern veginn fór það svo að
fyrsta árið leið svo, að Irma greifadóttir hafði
ekki fundið hinn rétta maka, er samsvaraði þeim
kröfum sem ættardramb hennar sjálfrar, og
móður hennar gerði, og næsta ár var því hvíslað
í samkundum og félagslífi aðalsfólksins í Buda-
pest, að enginn hefði heyrt hana nefna þá yfir-
lýsingu um auðæfi og tignarstöðu sáns væntan-
lega maka, sem hún hafði látið svo ótvírætt í
ljósi árið áður.
Næsta samkvæmis-tímabil kom og fór, og
Irma greifadóttir komst að því, sér til hinnar
mestu skelfingar, á hinum tveimur aðal dans-
leikjum samkvæmistímans, að hún myndi neydd
til þess að gera sér upp höfuðverk, af þvi enginn
hafði beðið hana að dansa við sig þjóðdansinn!
Það var farið að líta raunalega illa út þegar Gyri
Bilesky kom alt í einu fram á sjónarsviðið.
Hann var ungur og fríður sýnum, og átti hálft
Heves-héraðið, kvaðst þar að auki vera einlæg-
lega ástfanginn í hinni fríðu aðalsmey, sem
þrátt fyrir alt var farin að falla í verði á gift-
ingar-mírkaðnum.
Hann var auðvitað ekki Barón, það var
satt, og hefði, ef til vill fyrir tveimur árum sííð-
ar verið skipað á bekk með kjöltuhundi og kan-
arý-fugli greifadótturinnar, en margt hafði
gerst síðan, og heimurinn var að breytast í svo
mörgu. Bilesky bar upp bónorðið, og því var vel
tekið, og það var haft eftir Irmu á hinum mikla
Casino-dansleik, að hver ungverskur aðalsmað-
ur sem ætti hálft landið, væri fyllilega pdal
gengur, hvað sem háum nafnbótum liði.
Þau höfðu lifað mjög rólegu og þægile^
liífi síðan þau giftust, Gyri hafði ávalt verið
viljugur að láta undan konu sinni í öllum hlut-
um.
Til allrar hamingju hafði hún mjög líkan
smekk fyrir mörgu eins og hann, að einu undan
skildu þó. Það marga sem þau áttu sameigin- j
legt var, að bæði unnu hinum nálega konung-
legu lifnaðarháttum hins ungverska aðalsfólks
á hinum auðugu og frjósömu landeignum
þeirra. Einnig áttu þau það sameiginlegt, að
þegar hún einu sinni var gift, skeytti hún ekk-
ert um höfuðborgina Budapest, þar sem pen-
ingar, sem þau höfðu mjög lítið af, voru nauð-
synlegir, og þar sem hún að líkindum hefði ver
ið neydd til þess að leggja sér til munns kjöt
af annara manna uxum og kálfum, og garðá-
vexti, ræktaða í ókunnugum görðum.
Einnig voru þau bæði frábitin að taka nokk-
urn þátt í stjórnmálabaráttu landsins; hún elsk
aði landið af því að það var hennar eigið land,
og hlaut þessvegna að vera betra en nokkurt
annað land undir sólinni, og þar afleiðandi óx
betra hveiti þar, betra og ljúflengara vín var
framleitt þar, og feitari skepnur aldar þar upp
en í nokkru öðru landi í heiminum.
En hvað ráðherraskifti þarna í Budapest
snerti, þingkosningar, eða samband við Austur-
níki, eða þá algerðan skilnað ríkjanna, um það
hirtu hvorki hún eða lávarðurinn, hið minnsta,
svo framarlega sem einkadóttir þeirra, Ilonka,
með tiímanum fengi góða og hagkvæma giftingu,
og eiginmaður hennar lenti ekki í klóm Gyðing-
anna sökum sinnar háskalegu ástríðu 1 þessum
heimskulegu akuryrkju-umbótum. En að öðru
Jeyti var henni nákvæmlega sama þótt Ung-
verjaland kæmist undir yfirráð Rússa, Hotten-
totta, eða jafnvel Þjóðverja. Hún myndi hafa
siglt gegnum þetta Mf í öllum siínum virðuleik,
ánægð og þess full viss, að alt væri bezt og full
komnast í þessum undraheimi hennar, ef þessi
ofstækisfulla fíflska eiginmanns hennar með
þessar vélar, hefði ekki angrað hana, og skyggt
á hina eigingjörnu og sjálfsplskufullu hamingju
hennar. Henni fannst þessi hugmynd um vélarn
ar svo lág og skrílsleg, og algerlega ósamboðin
ungverskum aðalsmanni, sem átti samkvæmt
skyldu sinni, og öllum Guðs og manna lögum,
að éta og drekka og lifa eins og konungur. —
Hann átti að veita vinum sínum ríkmannlega,
og láta þá, sem enga forfeður áttu, og þar afleið
andi voru eiginlega ekki hluti af mannfélag-
inu sjá um allt annað!
4. Kapítuli
GKRARINN
“Rósenstein, Gyðingurinn er niðri, herra
lávarður”, boðaði Janó, einkaþjónn Bilesky og
opnaði hurðina með auðmýkt og virðingu; —
“hann segir að yður hágöfgi hafið mælt svo
fyrir að hann kæmi í dag.’
Irma greifafrú stillti sig og þagði. f návist
þjónanna, jafnvel þeirra, er bezt mátti trúá,
hreyfði hún aldrei mótmælum gegn því sem
húsbóndi þessa óðalseturs, herra lávarðurinn,
skipaði, en gaf sjálf gott fordæmi í takmarka-
lausri hlýðni og virðingu. Ekkert var unnið
með því nú að fara nokkuð að minnast á komu
Rósensteins, sem hún heyrði vera að dragast
inn ganginn með hikandi skrefum.
“Jæja, vina mín”, sagði Bilesky dálítið hik
andi og vandræðalega, “ef til vill er betra að
þú gefir Önnu meiri fyrirskipanir og ráðlegg-
ingar, meðan eg tala við Rósenstein; og mundu
það, að þú hefir leyfi mitt til þess að láta slátra
öllum þeim skepnum á búgarðinum sem þú vilt,
svo framarlega sem þú sérð um að nægilegt sé af
öllu sem neyta þarf, svo að enginn skuggi falli
á risnu Bilesky-setursins. Segið Gyðingnum að
koma inn,” bætti hann við, og sneri sér að þjón
inum. “og láttu hann þurka saurinn af skónum
sínum áður en hann stígur á gólfið í -ganginum”.
Á næsta augnabliki kom Gyðingurinn, bog-
inn í baki, með auðmjúku bugti og beygingum
inn í salinn. Þegar greifafrúin strikaði í allri
sinni tign framhjá honum, reyndi hann að lúta
enn þá lægra, og kyssa klæðafald hennar, en
hún sveipaði að sér kjólfaldinum, og hraðaði
sér út án Iþess að láta svo lítið að líta í áttina til
hins fyrirlitlega Gyðings. Það var ekki auðvelt
að geta sér um aldur Rosenteins nákvæmlega,
jafnvel ekki einu sinni ónákvæmlega. Hið
þunna hár hans, er var á litinn einna líkast
skemdum gulrófum, hékk niður undan upplit-
aðri húfu í limpulegum druslum. Klæðisúlpan
hans síða, sem hneppt var upp úr og niður úr að
framan, hékk losaralega á vaxtargrönnum lík-
amanum, og var nálega gatslitin á hinum hor-
uðu, útstandandi herðablöðum.
Hann nuddaði horuðu höndunum, er mest
af öllu líktust ránfuglsklóm, saman í sífellu,
og horfði með daufu, vatnsbláu augunum niður
fyrir sig allan þann tíma, sem hinn göfugi lá-
varður lét svo lítið að ávarpa hann. Aðeins endr
um og eins, þegar hann hélt að ekki væri eftir
því tekið, leit hann illgirnislegu og hvössu
augnaráði á Ungverjann svo hurfu hinar þunnu
varir hans inn á milli tannanna, og það var eitt-
hvað það í hinum upplituðu augum, sem hefði
kennt skarpvitrum manni að vara sig.
“Ertu kominn til þess að færa mér pening-
ana?” spurði Bilesky valdsmannlega.
“Jæja, eins og yður er kunnugt um, herra
lávarður, þá er það nú svona, að eg er fátækur
maður, og er því ómögulegt að hafa upp svo háa
upphæð af aigin rammleik, svo . . .”
“Eg kannast við þessar venjulegu lygasög-
ur”, tók Bilesky fram í hlæjandi. “Þú mátt
sleppa því að segja mér frá hinum hjálpsama
vini, sem ávallt er reiðu búinn að hlaupa undir
bagga með því að setja upp óhæfilega háa okur-
vexti, og gegn iþeim verður þú að lofa beztu
landeignunum mínum að veði. Segðu mér taf-
arlaust, hvort þú vilt taka Sarda í veð fyrir
250,000 florins, og hvað mikilla vaxta þú krefst”.
“Sarda er harla rýr og lítilfjörleg veðláns-
eign, göfugi lávarður, fyrir fjórða part úr milj-
ón. — Það er ekkert hús . .. .”
“Hvað! Fjandinn sjálfur eigi alla þessa
Gyðinga”, þrumaði Bilesky, “Þeir hafa búið í
andstyggilegustu moldarkofum alla æfi, for-
feður þeirra voru skorkvikindi í sorprennunum,
og nú krefjast þeir húsa til þess að búa í. Sarda
lendir aldrei í þínum saurugu krumlum, þú
þarft ekkert að óttast um það; eg innleysi allar
mínar landeignir eins fljótt og mylnan mín tek-
ur til starfa, og hveitið mitt verður frægt um
allt landið.”
“Þér talið mjög viturlega, háttvirti lávarð-
ur”, sagði hinn slægi Gyðingur, og gaut augun-
um með kuldalegu háði til Bilesky, “gufumyln
an er mikilvægt fyrirtæki, því hún mun draga
úr erfiðinu, og þar afleiðandi bæta kjör vinnu-
lýðsins. Það er ástæðan fyrir því að vinir mínir
eru því ekki mótfallnir, að láta mig hafa pen-
ingana, sem eg aftur á móti er mjög fús til að
láta yðar hágöfgi hafa að láni fyrir svo göfuga
hugsjón, þótt Sarda geti ekki kallast góð veð-
lánseign.”
“Haltu þér saman, og saurgaðu ekki Sarda
með því að nefna það nafn; það væri sannarlega
nægur heiður fyrir sig, í stað þinna bannsettu
peninga, að fá að ganga um landeignina. Hvað
svo um vexti?”
Rósenstein hafði klemmt fast saman var-
irnar, meðan Bilesky ruddi úr sér straum af ill-
yrðum og svíðirðingum. Hann hafði eins og
flestir þjóð- og ættbræður hans, þykka húð,
þolinmæði og langlundargeð, er kom alt að
góðu haldi í hinum sívaxandi viðskiftum og
okrara-kaupbralli, er Gyðingar áttu við hið
eyðslusama og stolta ungverska aðalsfólk. Sví-
virðingarnar, er Gyðingarnir urðu að þolo, litu
þeir á eins og hluta af samningunum, og höguðu
okurvöxtunum samkvæmt því.
“Herra lávarður”, sagði Rósenstein ofur
mjúklega, “eg neyddist til þess að ganga að
þeim skilyrðum sem vinur minn setti, viðvíkj-
andi vöxtunum; eg er sjálfur fátækur maður,
og þegar eg hefi endurgreitt þessum vinum
mínum, þá verður harla lítið eftir handa mér til
að lifa á. Til allrar hamingju er eg sparneytinn,
og Eeri lágar og einfaldar kröfur, og því eru
eitt hundrað mælar hveltis, at timmnu puaunu
mælum, sem þeir heimta, á ári, alveg nægilegt
fyrir mig”.
“Fimmtíu þúsund mælar hveitis? — óþokk-
inn þinn . . .”
“Það er ekki eg göfugi lávarður, eg verð að
mótmæla því, það eru vinir mínir, þeir halda
því fram að hveiti verð verði lægra á þessu ári,
en nokkru sinni áður, þessvegna bæta þeir
100 nautgripum við”.
“Hundrað nautgripum, í viðbót? Þú auð-
virðilegi hundur, samvizkulausa blóðsuga . . .’
“Og af því á eg aðeins að fá einn uxa og
einn kálf handa sjálfum mér, lávarður minn; og
hvernig á fátækur maður að lifa? Vinir mínir
vilja ekki láta mig fá peningana nema þeir fái
níutíu og átta nautgripi, og hveitið, að maður
ekki tali um fimm hundruð fjár, og átta hundr-
að alifugla, og fæ eg aðeins þar af tuttugu og
fimm, fyrir að ganga t gegnum alt þetta erfiði
viðvíkjandi öllum þessum viðskifta-samning-
um”.
“Þinn svívirðilegi fantur, ef þú heldur þér
ekki saman, skal eg kalla á Janko, til þess að
húðstrýkja þig, og gefa þér slíka ráðningu, að
þú hefir aldrei aðra eins fengið á æfi þinni. —
Tíu þúsund mæla af hveiti, fjörutíu uxa, tutt-
ugu kálfa, þrjú hundruð kindur og fimm hundr-
uð alifugla, læt eg þig fá, en ekki eitt einasta
hveitikorn eða rófu af lambi fram yfir það I”
Augu Gyðingsins tindruðu undir þunnu
agnalokunum, en hann starði stöðugt niður fyr
ir sig á gólfið, um leið og hann hristi höfuðið
efandi og sagði: “Eg hefi rætt þetta efni mjög
greinilega við vini mína, og hefi sagt yðar ha-
göfgi frá því, að þetta er lokasvar þeirra og
fullnaðarákvæði, og frá því víkja þeir ekki hárs
breidd!”
“En eg segji þér það, mannfýla, að eg greiði
alls ekki slíka okurvexti, og ef þú vogar að
standa þarna lengur frammi fyrir mér og kref j-
ast slíks, þá skal eg láta þjónana berja þig til
óbóta.”
“Þá þykir mér mikið fyrir því að þurfa að
segja það, lávarður minn, að ekkert getur orðið
úr þessum samningum að þessu sinm.”
“En þú fordæmdi, saurugi Gyðingur, það
vildi eg að fjandinn færi í þinn þykka asna-
haus! Þarf eg að endurtaka það, að eg verð að
fá þessa peninga nú undireins. Laun vélfræðing
anna og annara starfsmanna frá Budapest eru
ógreidd ennþá, og eg skulda ennþá nokkuð af
verði vélanna, fjandinn hafi það alt saman!”
“Ef yðar hágöfgi óskar þess, þá skal eg
tala aftur við vini mína, en eg hefi sárlitla von
um, að þeir slaki nokkuð til með vextina.”