Heimskringla - 07.10.1953, Page 5

WINNIPEG, 7. OKT. 1953
HEIMSKRINGLA
5. SÍÐA
um sem honum þóttu stefna í átt
til meira frjálslyndis, bæði hinni
nýju guðfræði, sem séra Friðrik
Rergmann aðhylltist á efri árum,
og kenningum Unitara. Hann
gerði þá ráðstöfun fyrir andlát
sitt, að við jarðarför hans yrði
farið eftir greftrunarsiðum
hinnar unitarisku kirkju.”
Og enn segir Nordal að þrátt
fyrir hinn svo kallaða vantrún-
að Stephans, og þrátt fyrir það,
þó að mörgum þætti viðkunnan-
Igera að geta sagt að Stephan
hafi irast afstöðu sinnar og snú-
ist í hina áttina, þá sé sannleik-
urinn sá, að “hvorki honum né
kristinni kirkju væri neinn
greiði gerður með því að flækja
það mál og ætla sér að “kristna”
hann í gröfinni. En (segir Nor-
°al) það er víðar guð né í Görð
um, fleira trú en kristindómur-
*nn og það eru til fleiri atriði
i kenningum Krists en nutu sín
í kirkjulífinu á þá landsvísu,
sem Stephan komst í kynni við.”
Sannleikurinn er sá, að Steph-
an G. Stephansson, stórskáld ís-
lendinga bæði vestanhafs og
austan, var tilfinningamaður í
ríkum mæli. Hann var hugsjóna-
rcaður mikill. Hann var ‘reilisti’
og vildi sjá samræmi á milli orða
og verka. Hann leitaði réttlætis
°g samúðar milli manna, og
hugði að hér í þessu lífi ætti að
stofna hið fyrirhugaða ríki sem
allir svo kallaðir trúmenn segj-
“St vera a leita, en ekki að þurfa
að bíða eftir að annað líf, sem
enginn veit um og enginn hefur
r-eina fullkomna vsisu fyrir, taki
viö áSur en gengið verði inn í
það ríki.
Enginn maður getur orkt slík
tilfinninganæm og mannúðarfull
°g kaerleiksrík kvæði eins og
þau sem Stephan orkti, nema að
hann hafi, í ríkum mæli, það í
ser sem menn skoða sem æðsta
uaark trúaðs manns. Það er ekki
í neinum lastar tilgangi sagt, et
e£ segi að það sama eðli sem
fanst í Stephani, var það eðli,
sem einkendi Jesú og alla menn,
sem elskað hafa sannleikann, en
sem verða þess varir hvernig
hann er oft afskræmdur og rang-
færður til þess að hið ósanna og
hjátrúarfulla og ofsakenda hljóti
viðurkenningu og réttlætingu.
Jesú fordmædi fyrrislátt fari-
seanna og hégóma þeirra og ó-
réttlæti við náungann, og rang-
færslur á sannleikanum. Það var
í hinum sama fordæmingar anda,
sem Stephan orkti kvæðasafn
sitt, sem kallað er “Vígslóði”,
og sem var gefið út af Guðmundi
Finnbogasyni í Reykjavík, áriö
1920, með þeirri skýringu Steph-
Pns að kvæðin mætti prenta að
loknu stríðinu sem stóð þá yfir
er Stephan kom heim til íslands
anð 1917. f þeim kvæðum fyrir-
dæmir hann með hörðum og ó-
vægum orðum alla stríðshug-
mynd. Hann, sem kallaði sig
heiðingja í trúmálum var fast-
heldnari við anda boðorðsins um
að fremja ekki morð en allur
fjöldinn sem kallaði sig kristinn
tn eggjaði menn út á vígvöllinn.
Hann hlustaði á orð Jesú, “Þér
hafið heyrt að sagt var við for-
feðurna þú skalt ekki morð
fremja ,en hver sem morð frem-
nr verður sekur fyrir dóminum;
en eg segi yður, að hver sem
reiðist bróður sínum, verður sek-
ur fyrir dóminum”. Stephan var
friðarins barn. Manneðlið var
honum með hinum heilugustu
hlutum þessa heims. Hann gat ó-
™ögulega skilið hugsunarhátt
þeirra, sem sögðust hafa með-
aumkvun með þeim sem bágt
áttu, en sem þögðu yfir hinu
hryUilega manntjóni ófriðarins.
Þess vegna var það sem hann
enti, við tækifæri og í kaldri
•æðni á ósamræmið milli orða
°S gerða sumra manna á þeim
árum. Þetta sést e.t.v. bezt í
hvæðinu “Þegar eg var rit-
stjóri”.
i'áeð tárin í augum eg aumkvandi
stóð
Ef einstaka bófi var flengdur
OTSÝN
Þeim tekst ekki að kúga hinn ljóselska lýð
er lofgjörðir syngja um framan,
sem veröldin þénast þá stofnað er stríð
með stríðsvéla útbúnað taman,
og rótgróinn áróður, ofstopa nið
er auðvaldið tvinnar þar saman.
Þótt vanti hinn leitandi borgara brauð,
hann bjargast frá andlegum voða,
er hillinga myndir og hugsjóna auð,
heiðríkja andans vill skoða,
og sálræni þroskinn í NÚ dagsins nauð
neitar þeim helveg að troða.
Þótt efnisins framþróun gangi nú greitt
og gullöld þess blasi við augum,'
og allt sýnist blessast, sem viljinn fær veitt,
eru vasarnir fullir af draugum,
sem freistingum valda og löngum fá leitt
laðandi velgengni að nauðum.
En hinn, sem að ótrauður vinnur sitt verk,
er vakandi og léttur í anda
mun heilla þau öfl, sem að stuðla að því sterk,
að steypist hann ekki í vanda,
og blessa hans ævi og mannvirkin merk,
sem mölur og ryð ekki granda.
Davíð Björnsson
un fái vinnumaðurinn fría ferð um er dálítill kafli um bækur,
Mér versnaði væri ‘ann hengdur.
Ogþyngdi svo mikið að þá fékk
eg hljóð.
En þegar í manndrápum öldin
varð óð
Og umheimur gervallur hrækös
og blóð,
Og myrtir í þúsundum þegnar
og fljóð:
Eg þagði og tvíráður stóð.
Því eg hlaut að lifa, og leika við
“móð”,
Og lýðheimsku var eg þó tegnd-
ur.
Eg sat þarna samvizku^rengd-
ur—
En svo hún ei gelti né gæfi af
sér hljóð:
Eg falsaðri afsökun í hana tróð,
Og eggjaði mína þjóð.
Stephan sá stríðið sem stór
gróðrartíð fárra manna en sjálfs
fórn og dauða fjöldans, eins og
Framh. á 8. bls
FRÁ HORNI STEPHANS G.
STEPHANSSONAR
Frh. frá 1. bls.
Þegar Stephani barst hornið,
skrifaði hann Eggert Jóhanns-
syni svofellt þakkarbréf (25.
febrúar 1909):
Góði vin,
“Hornið” kom í gærkveldi.
Innilega þökk mína til ykkar
allra fyrir það og allar aðrar
góðar gjafir, nú og áður. “Horn-
ið” er dýrgripur, haglega gert
og af snilld, eftir mínu viti að
dæma. Ekki er vísan úr Sigur-
drífumálum sízt. Hún er sú
kristnasta drykkjuvísa, sem eg
minnist, þó margar séu þær góð-
ar. Eg bjóst við eg þyrfti ein-
hvern tíma að þýða hana enskum
kunningja, óviðbúinn svo í mér
stæði, svo eg sneri henni sam-
stundis. Brosið þið nú líka að
enskunni minni, en svona er hún:
Beer I bring you,
Bóld warrior
Brewage of good health
And greatest honour.
Fraught with sounding songs
Sorcery of kindness
Magic of friendliness
And mirthful tokens.
Berðu kæra kveðju mína öll-
um veitendunum að “Vina-
minni’1, og vertu sjálfur blessað-
ur og sæll.
Þinn einlægur
Stephan G. Stephansson
Þetta horn er nú meðal þeirra
muna Stephans, er varðveittir
verða syðra á bókasafninu.
Þegar Andvökur voru komnar
út, létu umsjónarmenn útgáf
unnar, 34 að tölu, binda öll 3
bindin í eitt forkunnarfagurt
bindi er þeir sendu honum síðan
að gjöf til minningar um sam-
starfið. Titilblöð voru mörg, og
á einu stutt ávarp, á öðru kvæði
eftir Þorstein Þ. Þorsteinsson
og loks á þremur blaðsíðum nöfn
útgefendanna með eigin hendi
hvers þeirra.
Þegar Stephan fékk þetta ein-
tak, ritaði hann Eggert Jóhanns-
syni á þessa leið (9. jan. 1912) :
Góði Eggert minn,
Bréf þitt kom á föstudags-
kvöld (5.), bókin í gærkveldi
(8.). Hjartans þökk til ykkar
allra fyrir gjöfina og velvildina.
Bandið er afbragðsfagurt, sjálf-
sagt hið vandaðasta, sem eg hefi
séð á íslenzkri bók, og þó trúi eg
mér þyki það mætast, sem skrif-
að er innan spjalda. Eini gallinn
á því var, að eitt nafnið skyldi
þó vanta, þó engum sé um að
kenna. En það örlæti að fara t.d.
í þann aukakostnað að sérstimpla
rithönd mína í gyllingunni á
framsíðunni! — Innilegustu
kveðju mína til þín og ykkar
allra.
Stephan G. Stephansson
Úr þessum galla, sem Stephanj
talar um, tókst að bæta síðar,
eins og sést í hinu merkilega
eintaki, sem nú er geymt með;
munum hans.
En Stephan átti víðar trygga;
vini en hér vestra, svo sem sann-j
aðist, er íslendingar austan hafs;
buðu honum til íslands áriðj
1917. Stóðu fjölmörg félög að
boðinu, svo að segja mætti, að
þjóðin hafi boðið honum, a.m.k. j
tók hún öll á móti honum.
í bréfi, sem Stephan skrifaði
Eggert Jóhannssyni 19. marz|
1917, segist hann hálfkvíða við|
að verða vinum sínum vonbrigði.j
eiga orðstír, sem hann varla
valdi. En þó kveðst hann heldur
vilja verða að glóp en að “gjalti •
Eggert hefur þótt ástæða til að
örva hann dálítið, því að í svari
sínu til hans segir hann m.a. (25.
apríl 1917):
Jú, eg hafði frétt um væntan-
lega fslandsferð þina, áður en
bréf þitt kom. Og, trúðu mér,
eg gladdist af þeirri fregn og
svo af fullvissunni um það i
þínu bréfi, margra hluta vegna.
Austur-íslendingar, eða stofn-
þjóðin, á þér gott að gjalda, ekki
síður en Vestur-íslendingar.
Ekkert af skáldum þjóðarinnar
hefir, fyrr eða síðar, fært henni
eins mikið af nýju og áður alls-
ókunnu efni eins og þú, og þar
í fel eg söguskáldin ekki síður
en ljóðskáldin. Allt þetta hefir
þú unnið kauplaust, — unnið það
í hjáverkum alla ævi, að kvöldi
og um nætur, þegar náttúran
heimtaði, að þú hvíldist frá striti
dagsins. Þegar á allt þetta er lit-
ið, þá getur varla húsfaðir
I skammtað smérið smærra en svo
til landsins, sem geymir sögu
og minningar hans og allra ís-
lendinga, — fría ferð á skipi,
sem þjóðin sjálf á, og 2—3 mán-
aða dvöl í landinu. Skuldi hún
þér ekki svona mikið, skuldi
hún þér ekki meira en þetta “frí-
sprok”, þá hefir hún á sinni 1042
ára ævi aldrei skuldað nokkrum
manni eyris virði.
Heimferð Stephans varð sann-
kölluð sigurför og viðtökurnar
einstæðar. Get eg ekki stillt mig
um að birta stuttan kafla úr
frásögn Stephans um þær í rit-
gerð, er hann kallaði Jökulgöng-
ur. Þar segir hann m.a.
Eg hefi aldrei jöklana klifið,
eg er ekki brattgengur. En komið
hefi eg af öræfum ofan í íslenzka
sveit og átti svo góðar ferða-
fylgjnr, að þær sóttu að héraðs-
búum með hátíðahug. — Þarna
frammi í grjótagötunni, morg-
unmegin í hlíðinni, þar sem þau
stingast í stúfa, byggð og bruna-
hraun, kemur upp lausríðandi
lest, hálft hundrað karla og
kvenna, líklega á leið til ein-
hvers mannamóts. Eg er Vest-
maður og hugsa allt á verzlunar-
veg og gríp til minninga úr
fornu fari; kemur því helzt í
hug, að héraðið sé komið á hest-
bak áleiðis í kaupstaðinn, en
gleymi hinu, að kaupstaðir
standa við sjó, en ekki uppi á
öræfum. Þessi þyrping stígur af
baki og bíður. Eg ríð fram í
flokkinn, niður í skarðbrúnina,
þangað sem víðfeðmi vatns og
sveitar breiðist út á báðar hend-
ur. Þar rís getspeki mín loks á
réttan kjöl. Þetta er ekki kaup-
staðarfólk — það er íslenzk
og gef eg Stephani nú enn orð-
ið:
Bækur. Þær hefir mig sífellt
skort. Á heimili mínu voru eng-
ar til, sökum fátæktar, nema
“guðsorðabækur” venjulegar.
Fram að fermingu átti eg engar,
nema “Vídalíns-postillu”, tann-
fé mitt, sem móðursystir mín,
Anna, gaf mér, “Gröndalskver”
gamalt, þ. e. kvæði Benedikts
“assessors”, sem einhver gaf mér
“af því að við hefðum verið í
ætt saman”, “Njólu”, sem Helga
föðursystir mín sendi mér að
gjöf, og “Grútar”-biblíu. En eg
las allt, illt og gott, sem eg náði
til. Komst í mjúk svo mikinn
hjá tveimur “bókamönnum” í ná-
grenninu, að mér voru allar
þeirra bækur velkomnar. Lestr-
arfélag var líka í hreppnum, og
faðir minn í því. Eg sullaðist því
um ógrynnin öll af ýmsum
skruddum, mörgum skrifuðum,
t.d. sögur, rímur, árbækur,
“þætti” Hjálmars og Gísla, Lær-
dómslistafélagsritin, Klaustur-
póstinn, “Landsuppfræðinga”
Magnúsar Stephensens, auk
flests, sem nýtt kom út, eftir að
eg kom í Víðimýrarsel. Þegar í
Bárðardal kom, átti Jón hús-
bóndi minn æði- margt af bók-
um, og var félagi í Bókmennta-
félaginu. Bókstaflega “lá eg því
alltaf uppi á öðrum”. Þegar vest-
ur kom átti eg þó “koffort” fullt
af bókarusli, sem ónýttust á
ílutningi til Dakota frá Wis-
consin. Nú á eg ekki svo fá rit,
flest á ensku og gjafir frá vin-
um mínum, t.d. Hirti Þórðarsyni
raffræðing í Chicago, sem flest-
ar eru metfé á einhvern hátt.
gestrisni að fagna komu ferða-jEn t.d. eg held eg eigi enga ís-
mannanna! Þó eru heyannir að iendingasögu aðra en Sturlungu
hefjast, uppskerutími íslenzka
bóndans, örstuttur og veltandi á
veðrinu, en sem allflestar árs-
bjargir héraðsbúa hvíla á. Þenn-
an dag er gott vinnuveður, að
hálfu eytt í gestrisni! Vestrænni
aðsjálni finnst það nærri skyldu-
verk að fjúka upp og mótmæla,
ef það héldi ekki aftur, að hún
stendur augliti * til auglits við
lífsgleðina, sveitaalúðina, hér-
aðsfegurðina. Ekki er að vita
nema það sé einmitt þetta
og “Þættina”. Hefi aðeins búið
að því, sem í mér hangdi að
heiman. Hér er samt “Lestrarfé-
lag” íslenzkt, sem leita má til.
Eg hefi lesið ekki allfá ensk
tímarit og valið þau eftir mínu
viti, t.d. “The Index”, “The
Open Court”, “The Independ-
ent” “The Nation”. Hirt minna
um þau sem flestir lesa. Verst
hefir mér fallið að eiga ekkert
að flýja til, segjum: orðabækur
og þess konar, þegar mig rak
skemmtilega, áhyggjulausa ör-: sjálfan á sker, sem oft hefir víst
læti með góðviðrisstundirnar
stundum, sem veitir þessum
vinnulýð þrek og þol til að
leggja saman nærri nótt og dag
við örðugt erfiði, ef á þarf að
halda. Svo gengur maður varla
grunlaus um það, að íslenzk
gestrisni tæki sér nærri, ef gest-
ur hennar gæti um, að hún tæki
sér of mikið í mein sín vegna;
hún finnur ekki til þess fyrir j eru nú geymdar allar aðalbækur
unaði þeim, sem hún sjálf hefir hans og ættu að verða góð heim-
af sinni eigin alúð. —
Stephan var nær hvarvetna ^
fjarri, að svipurinn hafi stirðnað
með aldrinum, að reynsla og
þroski hafa gert drættina mýkri
og fjölbreyttari. Samhliða þrek-
lyndinu og skerpunni kemur nú
góðvildin og auðugri íhugun
skýrara fram. Það glampar á
hógláta lífsgleði í augunum mitt
í alvörugefninni. Þetta er yfir-
bragð sigurvegara, svo laust sem
það er við sigurhrós, — manns,
sem hefur verið alsjáandi á örð-
ugleika lífsins og samt yfirstig-
ið þá, skapað sér samræmi úr öll-
um ytri og innri andstæðum, án
þess að þurrka neitt af þeim út,
og sætzt við tilveruna. Það er
yfirbragð mannsins, sem orti
KVELD.
Á veggnum, hægra megin við
mynd Stephans, er myndaspjald
af ýmsum íslenzkum skáldum
og stjórnmálamönnum. Hefur
Stephan átt þetta spjald lengi,
því að það sést t.d. á mynd af
skrifborði skáldsins eða horn-
inu hans, er tekin var árið 1905
og birt er í Bréfum og ritgerðum
Stephans, I. bindi (á móti 172.
bls.).
Guðmundur Friðjónsson frá
Sandi birti í Skírni árið 1912 er-
indi, er hann hafði flutt um lífs-
skoðun Stephans G. Stephans-
sonar. Segir Guðmundur þar m.
a.:
Það er furða, hve lítil orsök
er til sumra kvæða Stephans.
Kvæðið:
“Lyng frá auðum æskustöðvum”
er til sanninda um það. Granni
minn, Sigurður í Garði, fór um
vortíma fram á Mjóadal; hann
er fram af Bárðardal og er nú í
eyði. Þar var Stephan á ungl-
ingsaldri sínum að heimilisfangi,
og þaðan er húsfreyja hans, ef
eg man rétt. Sigurður greip upp
beitilyngskló í dalnum, og sendi
lyngtætluna vestur að Kletta-
ijöllum, og skyldi hún verða
gróðursett þar í Bragalundi.
Klóin kom vesfur, þegar vetur
var genginn í garð. Og þá yrkir
Stephan kvæðið, og er vetrar-
bragur á vísunum, en skáldskap-
arbragð er að þessu, og er kvæð-
ið stirt og stórskorið.
Er miðsvetrar snjóþögn að sveit
hafði sett
með svefnfjötra úr langnætti
undna,
en fjölkvæður lækur og flaumur
við klett
lá frosinn með tunguna bundna,
og lagztur var hugur í harðinda
kör,
en hendingar kólrraðar gödduðu’
á vör.
Þá kom beitilyngsklóin o.s.frv.
Þetta lyng hefur Stephan eða
líklega Helga kona hans, sett
ild um bókakost hans_auk þess undir gler og búið svo vel um
fróðleiks, sem hafa má um hann það, að lyngið hefur geymzt ó-
verið, bæði afvitandi og óafvit-
andi. En, eftir allt þetta í-mig-
rusl, er eg hvergi nema fáfróður,
sem sé, eins og enskan segir: —
“Gutla með gervihönd, en hefi
þó hvergi handfylli”, sem eg læt
nú standa'fyrir: “Jack of all
trades, but master of none.”
f bókaskápnum, sem við sjáum
á myndinni af munum Stephans,
skemmt í 50 ár. Gissur Elíasson
hefur nú búið um það á ný og
skrautritað kvæðið í þokkabót.
sem hann kom leystur út með og bækur hans almennt í kvæð-
gjöfum, og er frá þeim skýrt íjum hans, bréfum og ritgerðum.
Almanaki Ólafs Thorgeirssonar, Tannfé Stephans, Vídalínspost-
1918, þar sem einnig er skýrt frá illa, er meðal bóka hans, og svO|S£st þag hvort tveggja á mynd-
förinni að öðru leyti. Er ein |er einnig um bækur þær, er inni vinstra megin á veggnum.
Get eg nú ekki betur lokið
greinargerð minni en með tveim-
þeirra, gjöf Skagfirðinga, meðal i Hjörtur Þórðarson sendi hon-
muna þeirra, er börn StephanS|Um frá Chicago.
ihafa falið háskólanum til varð-j Yfir skrifborðinu hangir mynd ur síðustu erindum þessa kvæð-
•veizlu. Gáfu Skagfirðingar Stephans, tekin af honum unv is, því að þau lýsa einum feg-
Stephani, svo sem kunnugt er, j sjötugt og fyrst birt í IV. bindi ursta kosti í fari Stephans,
hin fegurstu skrifföng, smíðuð i Andvakna 1923. Um þessa mynd bjartsýni hans og trú á framtíð-
! af Stefáni Eiríkssyni, tréskera í fórust Sigurði Nordal svo orð í ina:
Eeykjavík. Eru fóturinn, penna- hinum merkilega formála fyrir
skaftið og reglustrikan úr íben-júrvali því úr Andvökum, er
Við rjúfum ei eyðingar
álagadóm,
sem uppi erum nú til að vinna.
j holt, askarnir úr íslenzku birki.; hann gaf út árið 1939:
en pappírshnífurinn úr hval-: Það má lesa í andlit Stephans
beini með gullskildi ágreiptum: á myndinni . . . eins og á opnaj Vor hugur og elja er tugabrot
! Stephan G. Stephansson, frá,bók, svo mótað er það orðið af) tóm
i Skagfirðingum 1917. ( hans innra manni. Það er við í tvískildings ársvöxtu að finna.
Stephan mun lítt hafa notaðisnöggt álit hversdagslegt andlit, En fram líður að því, við aldanna
þessa fallegu muni, fremur hafa!ekki sérstaklega frítt né stór-j þörf
jhaft þá sem sýnisgripi. Gömlu J skorið, óvenju tilgerðarlaust og —ei ársgróðann—metur hver líf
| blekbytturnar hans og umgjörð. blátt áfram. En því lengur semj sitt og störf.
i þeirra eru enn til og standa nújá það er horft, því meira kemu,-j
j 6 bindi, og bréf hans og ritgerð-
ir, 4 bindi (hér bundin í tvö).
já skrifborðshillunni, þar sem,í Ijós. Á eldri myndunum ber( Þá byggir upp einyrkinn eyði-
j einnig sjást Andvökur Stephans, mest á skarpleikanum og karl-j lönd sín,
mennskunni. Þessi mynd leiðir cg erfðaféð berst svo frá honum.
framar öllu í ljós milda heið- Og það verður: framtíðar feg-
1 Árið 1922 samdi Stephan drög ríkju og bjarta einlægni í yfir-j urðarsýn
að ævisögu sinni og gerði þaðjsvipnum, enni og augnaráðL og farsæla hreppt og í vonum—
j fyrir áeggjan vinar síns Baldurs i Festan er ekki minni en áður, því ættjarðar framför er eilífðin
j Sveinssonar, er var hér vestra ájnefið og hakan þróttmikil,) hans
árunum 1907—1911 sem með-rit- munnsvipurinn dálítið ein- og ódauðleiksvonin í dáðgróðri
j að eftir 40 ára kauplausa þrælk- stjóri Lögbergs. í þessum drög- þykknislegur. En því fer svo! lands.