Lögberg - 20.01.1892, Blaðsíða 3

VISTARSKYLDA OG VISTLAUSN
Á ÍSLANDI.
Eptii Dr. phil. Jín þorkelsson i Kaupmannah.
(Tala flutt í fjclaginu ,,Ís'aD(l“ í Kaupmanna-
höfn 22. nóv. 1S91).
F ramh.
I>að er gamalt máltæki að hjú-
in geri garðinn frægan, enda voru
vistföst hjú fvrrum bæði rirð meir
og voru rjetthaerri en lausingjar.
V istfasta fólkið var allt af skoðað
sem gagnsmennirnir í landinu, en
lausir menn reyndust æ til niður-
dreps hóndum og bfipegnum, og
svo proyttir roru menn orðnir á
laugum mOnnum á öndverðri 18. öld
að pað var lögtekið á alpingi 1722'),
að húsbændur væri skyldugir „að
forsorga Jiað hjú tiæst konu og
börnum og fore!drum“, sem hofði
„með dygð og holhrstu11 pjónað
■ömu lifisbær.dum 15 Ar eða lengur,
ef J>að annaðhvort gæti ekki framar
unnið fyrir sjer eða Jiað tæki lang-
vinnan Bjfikdóm. Mun petta hafa
verið gert til pess að tnenn skyldu
fremur ganga i vistir, pví að flestir
hafa kosið lausamcnnsku, svo að
örðugt hefur verið orðið að fá hjú.
Fyrr meir, meðan hjeraðs3tjórn stóð
í blónia á íslandi, eru fiað ekki
önuur mál, sem tiðara ganga dóm-
ar um, en um lijú og lausamenn,
pegar sveitarvandraeðum og fátækra-
málum er sleppt, og var f>að pó
opt samfara lausamonnskustandinu,
en aldrei liöfum vjer sjeð lausa-
mannskaparins getið nema til liins
lakara. Ætti slík reynsla manna
gegnum margar aldir að vera mönn-
um nú að minusta kosti athugun-
arefni, og munum vjer nfi færa
nokkur rök fyrir pví cr næst var
talið, svo að síður verði bornar
brigður á orð vor. Kins og áður
var getið, voru tekin úpp í frum-
rarp Jónsbókar ákvæði um tveggja
missira vinnumenn, af fivi að marg-
ur verði förumaður og af pvi að
opt væri erfitt að fá hjú í góðum
irum, vegna J>e3s að pá vildu al'ir
fara. að eiga ineð sig sjálfir:
góðu áriu gera pað lijer
að giptast hver sem aktar sejr.
Hafa hinir íslenzku höfðingjar Jón
Einarsson, Porvarður t>órarinsson og
°g peir aðrir, er unnu að samn-
ingi bókarinnar, líklega sett pað
sjálfir inn og hafa menn sjálfsagt
ekkert haft á móti tveggja missira
vistinni, heldur liinu að bændum
væri skipað að hafa vissa vinnu-
monn á hverjum hundrað hundruð-
um í tvö missiri, hvort sem Jieir
pyrftu svo mikið vinnumagn eða
ekki, og þvl varð petta ekki að
lögum á alpingi 1281 og var síðan
numið úr bók 1294. f sampykkt
Vigfúsar ívarssonar 1404 eru allir
1) Húalög Hrappsey 1775.
LÖGEKRG, MIÐVIKUDAGINN 20. JANUAR 1892.

peir vinnumenn, er c'ki vilja vinnaj laug 22. ág I :4D. Kkki er siöur
með bændum, dæw;uir óaifc.,':di og i Jærdómsrikur i pesau efni úrskiuð
Óferjandi. í I’ítiingtwlóini hiitiun ; ur (.>eir>'* l'iau* mui drr Mar\isuu hiu
fyrra 1489 var gjörsamlega i>un»iað istjri>« og Krieuds lóg.nanns I)or- i’tiijatnk.
„skip :
ei b
peír sk
að taka menn i victir, er nigi vissi vaiðssonar um Unsafólk gerður i
menn deili á o;» i Piningsdónii j Hes-astöðuin á áruimin 1- v>7-- ->Ui) i
frá 1. júlí 1490 póttu purrabúðar- j tilefili »f konurigsbrjeíi, rr „fast-
inenn svo uppbvggilegir að búð-|iega t'pp á hljóöar lausafóik kar'.a
sota var með öilu aftekin, nema'sem kvinnur og ekki vilja vinna
pvi að eins að tnen* hefða búfjoimeð bædum eða nauðkavpa- tnenn
til pess að fæða sig á og ættu fjo med sinu ttlcri eða ti! J>ess rrcnast,
til priggja liundraðat), ogvarpeim er almúganum cr inest skaði úti að
undir sektir skipað að vinna með láta, en margur fátækur liggur inni
bændum. Var petta einnig
pvkkt I alpingisdómi Ara iögmanns
.Tónssonar írá 30. júnl 1531-) og
búðHetuiTiiinnum par gert &S skyldu
að „vinna sjer tveggja missira björg“.
Kn dómur Ara er stórmerkilcgur i
með sinum börnum og fær í aitngv-
an máta að kaupa sjer atvinnu
oða sinum börmini.“ l>arf varla
að taka [>að frara að úrskurðurinn
bannar að peir vinni öðruvisi en
„moð ákv.a»ðum“ (*• fyrir ákvæðis-
pcssu máii öllu og s/nir að laus.:-jkaup) ,og bók mælir ékki í móti.“
inenn voru komnir á pað lag *''jEr [>að auðsætt að [>að hcfur leitt
sprengja kaupið langt tjpp fyrirjaf Aradómi, að kouungsbrjef hefur
hið venjulega, sem voru tiu aurxrjverið útgefið um kaupfrekju lausa-
eða nirr 40 kr. Er auðsjeð á dómn- j fólks, en ekkert af pessn hreif svo
u>n að peir hafa fundið til peas að >ð dvgði og rekur liver dómurinn
lögbók vantaði hjer ákvæði og segj-;svo að segja annati um J>otta efni
ast peir pví dæma samkvæmt ping-j á 10. öld. í Kjalardalsdómi Kir.ars
fararhælki 4 í pvl, er „lögbók skyr-jsj’slumanns Eiríkssonar frá 3. jan.
ir ekki út með ánefndum‘greinum“ j 1550-"') er afli J>eirra manna, er ekki
„um pann mikla ósið er eflist ijvilji vinna með bændum, dæmdur
landinu, er almúginn klagaði pájhálfur konungsumboðsmanni og hilf-
pegar um pá búlausa rnenn,® ©r fara j ur bændum og fjögra marka sekt
um sveitinnir og mettu sig margir;að hj'sa pi. í „Daðadómi“ frá 17.
út fyrir kúgildi eður fyrir hálftjjúní 15553) er Daði Guðmund3»on
annað eður meira, en ei vinna tiljí Snóksdal ljet ganga að Miðgörö-
ttu aura eður pvi nærrt.“ Afpessuíum í Staðarsveit, er ekki tekið
má J>vi sjá að lausamenn hafa ver- j míktð m/kri höndum á búðsetu-
ið farnir að heimta um 100 kr. jmönnum en f Píningsdótni og Ara-
kaup af bændum eins og nú erjdómi; segjast peir dæma „um pi
goldið vinnumi’nnum og hvað mundu j ósiðu og ólöglegan fjárafla og út-
morin pá bráðlega heimta nú? Ara- jvegi, sem [>eir karlar og konur
dónmr kveður sto á, að peir „sem hafa, er setja sig niður til sjftlf-
ættu peirra ómaga fram aö færa ræðis og bú[ð]setu“ og forsmá svo
einn eða tvo og fcngi peir ekki freklcga lögmálið“ og dæma peir
tvegt ja missira vist og væri pað
satt, sð peir skyldu mega vinna
meö fri í sveitinni á sumrin með
mögulegu katipgjaldi, að sá eð j'nni
að ákvæðum skyldi taka kúgildi í
upptækán allan fjárafta lausamanna,
sern gcrður er gegn lögum og Pín-
ingsdómi og öðrum samhljóöa dóm-
um, en búðsetumenn ■ með 6megð
mega bjargast með stj'rk bartsa sinna.
kaup og viij álnir vaðmáls, en sá1 * 3 Upphafiega hafa ekki staðið í
at vinnur að hftlfum ákvæðum Jónsbók nein ákvæði um að bú-
skyldi taka LXXX álnir I kaup. lausir gildi nokkuð til almennra
Deim mun mirina sem minna vint,a.“ j pHrfa. En með rjettarbót 1305 .[§11]
Af pessu má sjá að hjer er sumar-' skipaði Ilákon háleggur í bók að
tiá 15. nóv. 158D) geri hreint fyrii
BÍn . 1 dTr''m uiefi útsvör búlausr,-
-'-'•1 lirepjistjóramir á
íiupa húsrnönnuni, cr
ty**r landi, og sro pó
kip *n engin ómegð, að
y*-'c <v- »vara auk sinn-
kaupið ákveðið 80 kr. enn hálft 80
álnir eða næt 40 kr. Dómurinn
dæmir og allan afla peirra upptæk-
an, sem eru í tveggja missira vist,
en vilja ekki vinna, konungsum-
boðsmanni til ltanda, en peim sjálf-
um vij keyrishögg og pá rjettlausa
ef pcir stæði á móti; öngvir sem
höfðu ekki tveggja missira vist
máttu hafa neinn kaupskap. Til er
og dómur Sigurðar Finnbogasonar
um lausamenn genginn að Valla-
1) Kptir purrabúðarlögunum frá
12. jauúar 1888 eiga búðsetumenn
nú uð eiga mituiHt 400 kr. virði
skuldlaust og ar J>að dálítið l.arðara.
2) Bfjel. 309. 8to.
peir svöruðu manneldi og sveitar-
nauðsynjum og tneð rjettarbót 1314
[§5] skijiar hann að Jieir gjaldi skatt
ef peir eigi tíu hundruð fyrir sig
sjálfa skuldlaust og hundrað fyrir
hvern skyldarómaga og eilt hundr-
að umfram, en opt er kvartað yfir
pvl að lausir menn hafi engi skil
gert, pótt peir ætti &ð gera, svo
að sveitarpyngslin lögðust mest á
bssndurna. Dað verður pá ekki ann-
að sagt en að Seltjerningasam[>ykkt
ar tíundar, *ii prjár álnir, sem tí-
undar prjú hundruð, sá fjórar ftlnir.
aem tlundar fjögur htindruð, J>eir
fimtn álnir, scm tíunda fimm hundr-
uð, hver um sig alin af hvcrju
hundraði pcim íátæktiin mönnum,
scm J>ar cru lirejipsnienn1'. Var petta
sampykkt á Kóparogspingi *f Dórði
lögmanni Guðmundssyni og Jatobi
Ilannssyni fóeta. Á 17. öld var
sattii sónitin með laust fólk. 21.
apríl 1010 gaf Kristján 4. út brjef
um lausingja og í tilefni af pví
brjcfi gekk áður nefndur Spjaldhaga-
dómur 10. júlí 1010, sem staðfestir
dóm Ar* lögmanns frá 1531 og
aðra dóma konum samhljóða, en
gerir um leið merkilega sampykkt
fyrir Vaðlaping að „hver lausamað-
ur sem hingað i sveit og lausa-
mer.sku má hafa skilrfki (skal) taka
eyri á hverja dagsláttu, en ekki
framar, svo framt sem peir skaðlaúst
sl&“, og svo var um alla pá sveit-
armenn, sem hafa skylduómaga. Er
auðsætt *f pessu, að lausir menn
haf* verið farnir að heimta hærra .
kaup af bændum en lög stóðu til i
eins og á dögum Ara lögmanns
1531, pvl að hjer er tekinn vari
fj-rir aö verkmaður fái ekki meira.
en evri & dagslátíu, en [>að er sama
sem priggja álna cyri & eyrisvöll,
eins og áður er greint samkvæmt
Húalögum fornu, eða nál. 2 kr. Á
alpingi 1622 voru „peir bændur, sem
dj-lja yfir lausamönnnm dæmdir sek-
ir IV mörkum“.i) Á 17. öld var
orðið svo mikið af lausu'fólki undii
Jökli, að par var ekki hægt að fá
vinnufólk til tðll mánaða vistar og
horfði til vandræða og gekk dómur
um pað,2) og svona mætti halda
áfram að rekja óendanlega hversu
lnusamennska reyndist æ meðal pjóð-
meina á íslandi á liðnum öldum,
en nú skulum vjer upp hjeðan ein-
ungis telja fátt,3) og gota pó pess,
að Bessastaðapóstar frá 2. apríl 1625
banna alla lausanicnnsku, ef menn
eiga minna fje en fimm hundruð
tíundarv rð eða tiu hundruð I land-
auratali, og bera „póstarnir“ ekki
með sjer, að lausamcnnskan hafi far-
1) í Bfjel. 300. 8vo. 8br. Syslum.
I, 320—21.
1) Add. Britisk Mus. 11,242. 4to
og í Bfjel. 300, 8to.
2) í Bfjel. 1*25. 4to; 3) í Bfjel.
125. 4to.
1) í Bfjol. 315. 4to.
l)*í Bfiel. 104. 4to. 2) í Bfjel.
214. 4to.
3) Vjer skulum hjer leyfa oss að
vfsa til ftgætrar ritgerðar „um
hússtjórnina 6 íslandi“ í ritum
Suðuramtsins Húss og bústjórn-
arfjelags I, 1830 bls. 94 — 138
cptir „S. Björnsson frá Ytrihólma
á Akranesi fyrrum hrepj>stjóra“,
sem reyndar er cnginn annar en
Pórður háj'fird. Sveinbjörnsson.
—— ----------——"tær
ið batnandi og barðnaði J>ó eua
raeir siðar, J>vi :.ð satnkv-j-int al-
piugissampykktinnl 1722 vur hv j-
utn [>eim íyrirboöin lausatnunnska
sem ekki átti „íiu hundrnð txund-
arverd" p. e. pcss fjár datiös eöa
gelds, er hann hefði 12 álna ávöxt
af hundraði hverju árloga, en af
málnytu kúgildi hverju 20 ftluir, og
skyldi jafnan J>rjú tnálnytttkúgibii
í pessutn tfu bundruðum. ]>aö em
alis 108 álnir f ávöxt áríoga <-ða
hjer um bil 84 kr. Kins_ og vfð
var að búast var „Ilúsagafororðnin -
3. júnf 1746, sæliar minuingar. <-kkí
vægari i kröruin gagnvart lausa-
mennskunni, og heimtir sömu cigna
upjihæð, sem al[>ingissamj>ykktir, írk
10. febrúar 1783 tekur }>ó fyrst. af
skarið svo skorinort að engiun get-
ur blandazt hugur um, hvað iij-.j,-
hyggilegir lausamennirnir linfi revtiit
fyrir ísland k 18. öld. Tiiskijuti.iii
sjálf er svo mergjuð í orðuin, nö
hún skj*rir petta svo vel sern hægt
er, svo vjer álítum rjettast tiö ti,-
færa hjer nokkuð sf hemíi: ,,Oss er
allra undirgefn^st tj;>ð, hvcrsu hini'-
svo nefndu ltiusamenn á landi voru
íslandi valdi landinu mikils tjóns
Og glötunar, cinkum mcö pví sf>
pessir menn gersst cigi rtöðunir
vinnumenn hjá bændum, heldur leigjst
par á móti vinnu sfna í daga eöa
viknatali á J>e:m tfn a cr bændurr
purfa peirra hclzt með, en gcgn
svo háu og hóflaustf kaujii, -ið pað
er bændum fjefletting, auk pcss seiri
af pví lciðir skort á almennilegu
og föstu vinnufólki. Dessir lausa-
menn strunza um landið O" rvia
almúgann með Eveitamangi A gagns-
lausum glysvarningi og lögíausri fjár-
leigu, ej-ða t(rnanum aö mcstu I
iðjulevsi óg- Ókvæntir og tálma par
með bæði fólksfjitlguninni og vcröa
í elli sinni landinu og hrejipunum
til, pyngsla“. Af [>essum ástæöum
hannar pví konurigur að nokkur fái
iej'fi til [>ess að vera lausamaður og
sje J>ví iausamennska aftekin na:r
nieð öilu. I>eir setn voru lausamenn,
pcgar tilski, «n koni út, skvldu tneira
aö segja missa lausarnennskurjettinn
og liafa innan sex tnánaða cptir
birting komingsbrjefsins útvegað sjer
ársvist. eða tekið jörð. Húsmönnmn,
og Jiurrahúöartnönnum leylf.ist pó
að vinna fyiir dnglaun hjá bændum.
Við pessi lög sat nú utn langaa
tíma og verður lftil lircifing á J>cr.s-
nm málnm, |,angað til 1839 að I>órö-
.ur Sveinbjörnsson ritar hina áður
nefndu ágætu cn fasthcldnu ritg-irö
sína „um hússtjórn á ísiandi“, tjRtna
hvað gefin voru út nokkur bönn
gegn búðsetumönnum. Sam» ár bar
og Bjarni amtniaður Thorarenson
uj>p á embættismannafundinnm i
Rej'kjavfk fruuivaip uiu húsmenn,
lausamenn og vinnuftíik, en tóí pað
; pó aptur á fundinum 18fl.
(Niðurl. næst.)
8*
smlði) tók jeg, og hafði fyrir reiðihnlf, og reynd-
ist hann mjer ágætlega.
Eptir að cinu maður hafði vcrið færður yfir
I minn bát, byrjuðum v.ð ferðina oinu sinni orm,
og vorum daufir í bragði og okki sem vonbeztir
’im framtíðina, pó að við hugguðum okkur við
pá von, að ná til „Hálanda“-áfangastaðarins um
kvöldið. Svo bættist pað ofan á, að einu.n klukku-
tlma fyrir sólaruppkomu kom steypiregn, sem
gerði okkur holdvota og „rðum ;ið jafnrel
ausa bátana við og viö; og af pvI að vindinn
lægði, pegar rjgnið byrjaði, p& gátum við ekki
notað seglin, en urðum að gera pað sem við
gátum með árunum einum.
Degar klukkan var orðin ellefu, áðum við
I skóglausu rjóðri á bakkanum vinstra megin, og
»f pví að regninu slotaði lítið citt, gátum rið
kveikt um eld og veitt og stcikt okkur fisk. Við
porðum okki að bregða okkur neitt frá til ]>ess
að reyna að skjóta ueitt. Ivlukknn tvö fórum
við aptur af stað, 0g tókum með okkur forða af
stoiktum fiski, og stuttu par á eptir varö regnið
meira en nokkru sinni áður. Nú fóru lika að
verða mes.tu vandræði að rata cptir Anni vegna
klotta, grynningja-hryggja og straumsins, sem allt
af fór vaxandi, svo pað fór að verða hysna greini-
legt að við niundurn ekki komast undir gestrisn-
is-pak Mackenzies prosts p& nótt — og var sú
lullvissa okkur tál lltillux hugarstyrkingar. Hvorn1
60
ar matjurtir, trje og blóm prifust par dásamlega
og par & ofan ymsar eplatrjátegundir, scm bera
sjaldan ávexti í heitu loptslagi. Svo voru par
jarðaber og tomatoes, (sllkar tomatocs!) melónur
og agúrkur og yfir höfuð m&tti* 8egja, aö par
væru allar tegundir af garðávöxtum og aldinum.
„Þjer hafið tnyndarlegan garð hjer!“ sagði
jeg, yfirkominn af aðdáun og ekki laus við öf-
and.
„.Tá“, sagði kristniboðinn, , pað cr góður
garður og liefur borgað mjcr vel fj'rirliöfnina,
en loptslaginu má jcg satnt pakka J>aö. Ef
stungið er niöur steini úr peach J>á bcr hann
ávöxt eptir fjögur ár. Loptslagið lijcr er yndis-
legt.
Rjett I pessu knmum við að skurði tíu -feta
brciöum og fullum af vatni; en á hina hliðina
var steinvoggur tlu feta hár moð mörgum göt-
um á, scm skjóta mátti útum, og margar fallbtssur
múraðar í vcgginn ofanverðan.
„Hjer er mitt magnum opus“ sagði Mr.
Mackenzie og benti á skurðinn <>g húsið; „að
minnsta kosti petta og kirkjan, sem er liinum
megin við húsið. Það var tveggja ára verk fyrir
mig og tuttugu svertingja að grafa skurðinn og
hlaða vcgginn, cn jeg póttist aldrei óhultur fyrr
en pví var lokið; og nft get jeg boöið öllum
villimönnum Afrí'ii byrginn, pvf aö liudin, sem
leggur til vatiaið í skurðinn, cr iruian viS vegg-
49
Álengdar heyrði jeg tíóðhest skvampa ofur-
Htið, og um leið rak uglan upp ónáttftrlegnn
skræk* og frá skógnutn bárust fj'rir vindinutn
raunalcgar stunur, setn gcngu í gegnutn mig.
Fyrir ofan mig var útbrJ.ddur faðmur svarta skýs-
ins, fjrir neðan paut lrið mj'rka vatnsflóö, og
mjer faunst eins og dauðinn og jeg vera [>ar
á tnilli aleinir. Pað var mjög einmanalegt.
Allt I einu var eins og hlóðið frjsi I æöum
mlnum og hjartað tiasmi staðar. Var pað imytd-
an eða vorum við komnir á staö? Jeg stieri mjer
við til að sjá hinn bátinn, sem átti að vera viö
hliðina á okkar bát. Jeg sá liann ekki, en í
pess stað sá jeg magra og krepta, svarta hönd
koma inn fyrir borðstokkinn á litla bátnum. Þctta
var vafalnust martröð! í sömu svipan rcis dimmt
og djöfullcgt audlit u;:p úr vatniini, velta kom á
bátinn, glampa af hnlfsblaöi brá fjrir og skelfi-
legt hljóð kom frá Wakvvafauum, scrn svaf við
hliðina á mjer (sama mnnngartninum sem tnjer
hafði póit svo vond lj'ktin af) og eitthvaö lieitt
spj^ttist framan I mig. í cinu vetfangi sá jcg
Ir’crskyns var; J>að var engin martröö, heldur
voru Masaiarnir að gera aö oUkur ábiaup á suudi.
Jeg preif fyrsta vopnið, sem varð fyrir hendi, og
af tilviljan var pað bardagaöxin lians Utrtslopo-
*) Óefað var tegsl npla víensrjnlmis fnt>l, Vví i>,X
eptir á komgt jog að Vvf, að ugluiiljóðið er uppábalds
mcrki og briad'.njj uicðal Masaianna.