Lögberg - 11.01.1940, Blaðsíða 2

0
LÖGBERG, FIMTUDAGINN 11. JANÚAR, 1940
F ornleif agröf turinn
í Þjórsárdal
Fátt af þvi, sein unnið hefir
verið hér á landi í seinni tíð,
hefir vakið meiri eftirtekt en
fornleifagröfturinn í Þjórsárdal,
ekki einungis hér í Reykjavík,
heldur líka út um land og í ná-
grannalöndunum sem lögðu fé
og vísindámenn til þssara rann-
sókna.
Það má nú kannske telja, að
það sé að bera í bakkafullan
læk, að skrifa uin þessaar rann-
sóknir frá leikmanns sjónarmiði,
því hlöðin hafa oft minst á þær,
og enda sum sent þangað frétta-
ritara sína. En eins og eðlilegt
er, hafa þessar frásagnir hvorki
verið lausar við inissagnir, né
getað gefið heildaryfirlit yfir
alt, sem unnið var, þar sem
fréttaritararnir stóðu við aðeins
stuttan tíma og komu á staðinn
löngu áður en greftrinum var
lokið.
Hér verður nú leitast við að
segja frá þessum rannsóknum,
tildrögum þeirra og því, sem
fundist hefir af húsaleifum og
munum, og er aðstaða mín til
þess sæinileg að því leyti, að eg
vann við þessar rannsóknir allan
tímann, sem þær stóðu yfir.
Tildrög þessara rannsókna
voru þau, að samkomulag varð
milli fjögra Norðurlandaþjóð-
anna um að grafa upp fornar
rústir á íslandi. Voru það Dan.
ir, Svíar, Finnar og íslendingar,
sem löguð fram fé og vísinda-
menn til rannsóknanna.
Þegar um það var rætt, hvar
hefjá skyldi gröftinn, lagði próf.
Matthías Þórðarson til að það
yrði í Þjórsárdal, því þar eru
svo margar bæjarrústir nálægt
hvor annari, að verkefni virtist
ærið nóg. Þó munu nú nokkrar
rústir þar svo örfoka, að lítið
er á þeiin að græða.
Saga bygðarinnar í Þjórsárdal
er hulin mikilli þoku, svo að
það er sáralítið, sem menn vita
um hana nema það sem lesa má
úr bæjarústunum ,og örnefni
benda til.
Um bæjarústirnar í Þjórsárdal
hefir einna greinilegast verið
ritað í Árbók Fornleifafélagsins
1885, af fræðimanninum alkunna
Brynjólfi Jónssyni frá Minna-
Núpi. Nefnir hann þar yfir 20
bæi, en heldur er talið ólíklegt,
að þeir hafi allir verið í bygð.
i einu.
Þegar vinnan var hafin, fékk
hver vísindamaður 4—5 verka-
menn til vinnu. Skal nú sagt
frá hverjum rústum fyrir sig og
árangrinum af greftrinum, eftir
því sem föng eru á.
Danski vísindamaðurinn Rous-
sel arkitekt og aðstoðarmaður
hans, Kristján Eldjárn Þórarins-
son, ungur stúdent, sem stundar
fornfræðinám við Hafnarhá-
skóla, hófu rannsóknir sínar í
svonefndu Sknllakoti, skamt frá
bænum á Ásólfsstöðum.
í jarðabók Árna Magnússonar,
II. bindi, bls. 216, segir um
Skallakot:
“Skallakot heita girðingar hér
skamt frá heimatúni (á Ásólfs-
stöðum), sem menn ætla að
fornu hafi hjáleiga ve:rið af
heimajörðinni, en ekki bygt í
manna minni. Veit því enginn
hverjir kostir voru eða hvað
fóðrast kunni og ekki má hér
aftur byggja fyrir heyskapar- og
torfleysi.”
Af þessu sézt, að Skallakot
hefir löngu verið komið í eyði
um 1700. Þé sjást þar greini-
lega rústir smáhýsa nokkurra,
sem lítið eitt var grafið í.
En vestan við þessar tættur
voru aðrar stærri, og var grafið
í þær. Var þar komið niður á
langhús mikið, sem talið er að
sé frá landnámsöld, og er það
álit próf. Matthíasar Þórðarson-
ar, að þar hafi fyrst verið bygð-
ur bærinn Ásólfsstaðir. Skáli
þessi er 5x30 metrar og eld-
Eftir Iiergstein Kristjánsson.
stæði í miðju gólfi, og auk þess
merki eftir seið í einum eða
tveimur stöðum i gólfinu í vest-
urenda skálans. Tvennar dyr
hafa verið á skálanum, á suður-
vegg, og hafa þær verið hellu-
lagðar, og sömuleiðis dálítill
blettur af gólfinu, við vestri
dyrnar, innan við þær. Til
vinstri, þegar inn er gengið, er
dálítil steinþró í gólfinu; hefir
hún verið höggin í stein, en ann-
ar gaflinn brotnað úr og verið
hlaðið eipp í skarðið. Eftir
endilöngu gólfi skálans eru tví-
settar raðir af holum eftir stoðir,
sem þak skálans hefir hvílt á.
Norður úr skálanuin eru líkur
fyrir að staðið hafi tvö bakhús,
en takmörk veggja eru óglögg og
verður hér ekkert fullyrt um
stærð þeirra eða lögun. f öðru
þeirra fanst mikið af mýrar.
rauða, sem fornmenn notuðu til
járnvinslu, en í hinu fanst hálf-
ur efri steinn af kvörn og gefur
þetta hvorttveggja nokkra bend-
ingu um það, til hvers hús þessi
hafi verið notuð.—
Stórólfshlíð heita tættur inn í
skóginum skamt frá Ásólfsstöð-
um. Þar hóf rannsóknir finski
vísindamaðurinn J. Vainamaa,
mag. fil. Voru tættur þessar
nokkuð glöggar og erfitt að átta
sig á húsaskipun, en allmiklar
byggingar hafa verið þarna. Þó
kom þarna í ljós langhús eða
skáli, með eldstæði í miðju gólfi,
en illa sézt til útveggja, og er
því erfitt að átta sig á stærð
hans, en þó mun láta nærri að
hann hafi verið 314x15 m. Dyr
hans hafa verið á suðurvegg og
innan við þær var steinskál eða
“mortel,” nálægt fet að þvermáli.
í Áslákstungu fremri gróf
sænski vísindamaðurinn A.
Möller jarðfræðingur. Þar fund-
ust mjög greinilega leifar bæjar-
húsa, skáli um 10 m. langur, en
breiddin er óglögg, því veggir
eru fallnir og örfoka. Vestast úr
skálanum er gengið inn í bak-
hús, sem er norðan við skálann.
Það virðist hafa verið biír, og
er stærð þess 2x5 m. Inst i
gólfi þess er stór hola kringlótt,
og eru líkur til að þar hafi stað-
ið sár.
Vestur úr skálanum liggja
aðrar dyr inn í hús, sem líkur
benda til að verið hafi eldhús
Stærð þess er 3x6 m. f því voru
hlóðir fullar af ösku, og skamt
frá hola i gólfinu, líka full af
svarðarösku. Er það talin verið
hafa felhola, og benda til að
eldurinn hafi verið falinn í torfi.
Hliðarnar hafa verið mjög ó-
fullkomnar, engin öskustó, eins
og nú tiðkast, heldur aðeins 3
steinar kringum eldinn og hella
undir honum, og hefir þvi orðið
að skara öskuna fram á gólfið.
Kringum hlóðirnar í húsi þessu
stóðu fjórir stuðlabergssteinar,
sem líkur benda til að notaðir
hafi verið sem stólar.
Á Snjáleifarstöðum var fyrst
að verki sænski vísindamaðurinn
M. Stenberger dósent. Var þar
mjög erfitt að átta sig á húsa-
lagi, því komið var þar niður á
mörg smáhýsi og göng, sem bygt
hafði verið hvað ofan á annað.
En þegar grafið var niður úr
gólfum þeirra var komið niður
á gólf þakið viðarkolum, og
langeldastæði. Þar fanst og
perla, sem talin er vera frá land-
námsöld. En þegar þetta upp-
Iýstist hafði Senberger ráðið og
dagsett ferð sína i Borgarfjörð,
til fornminjarannsókna þar.
En áður en lokið var greftr-
inum, kom A. Nielsen og gróf
þessar tættur út. Er litið svo á,
að þarna hafi staðið skáli Þor-
björns laxakarls, sem nam
Þjórsárdal allan og Gnúpverja-
hrepp ofan Kálfár og bjó í Haga
(sbr. Landnámu bls. 219).
Skáli þessi hefir verið allstór,
nál. 4x47 m. Holur eftir stoðir
fundust í gólfi hans, en ekki vel
reglulegar. Veggir hafa verið
bygðir úr torfi og dyr til suðurs.
Yfir alt gólfið lá þykt lag af við-
arkolaösku, svo helzt er útlit
fyrir að skálinn hafi brunnið.
Við suðurhlið, út við vegginn,
var líka allmikið af brunnu
heyi, og við austurgaflinn lá
brunninn raftur, um 6 fet á
lengd. Nokkuð fanst þarna af
beinaleifum, en alt mjög * fúið,
svo aðeins hin gildari bein héldu
sér. Járnleifar sáust nokkrar,
en voru algjörlega orðnar að
dufti. Jarðvegur er þarna nokk-
uð leirkendur, og mun það hafa
flýtt fyrir rotnuninni.
Skeljastaðir var kirkju og leg-
staður þeirra Þjórsdæla. Þar
stóð fyrir rannsóknum próf.
Matthías. Þórðarson. Var fyrst
grafinn út kirkjugarðurinn og
fundust þar nálægt 50 beina-
grindur, furðu lítið fúnar, og
merki sáust um að jarðað hafi
verið í kistum. Voru heinin
tekin upp og flutt til Reykjavik-
ur, til mannfræðirannsókna.
Ekki fanst kirkjutóttin, og er
þess getið til, að þar hafi verið
timburkirkja.
f Skeljastöðum var nokkuð
erfitt að átta sig á húsaskipun,
því bygt hafði verið ofan á tætt-
urnar. Þó komu þar í ljós mörg
hús og í tveimur þeirra eldstæði.
Ein tóttin með útidyrum er
helzt að sjá á stærð og lögun að
verið hafi fjárrétt, en inn af
henni er þó minná hús og i því
eldstæði.
Á Stöng voru þeir Roussel og
Kristján að verki. Bærinn Stöng
hefir staðið syðst í Fossárdal hjá
Sandi. Hann er sérstaklega
kunnur fyrir það, að þar bjó
Gaukur Trandilsson, einn af af-
reksmönnum íslands á söguöld.
Hann var sonarsonur Þorbjörns
laxakarls. Það, sem vitað er um
Gauk, hefir Guðni Jónsson mag.
dregið saman í fróðlega ritgerð,
sem prentuð er í Skírni 1931.
Það vildi nú svo til, að á þess-
um bæ fundust þær rústir, sem
öllum öðrum taka fram í þvi,
hvað húsaskipun er þar skýr, og
bein og munir lítt fúið. Húsa-
veggir stóðu þarna litt hrundir,
sumstaðar axlarhúir grjótveggir.
Framhlið bæjarhúsa hefir snúið
til suðausturs og er þar inngang-
ur í stóran skála (um 6x17 m.),
og eru dyrnar mikið nær eystri
gafli hans. Skálinn hefir verið
reistur á tvisettum stoðum og
set mjög breið meðfram báðum
hliðarveggjum. — Inn af dyrun.
um við dvr á afhýsi nokkru er
steinþró nálægt 1x2 fet. Veggir
skálans hafa verið hlaðnir úr
grjóti að neðan, en torfi að ofan
og eru þeir lítið eitt hrundir á
köflum. Viða meðfram veggjum
lágu stórar grjóthellur, og benda
likur til að þær hafi verið reist-
ar af veggnum upp á þakið. Á
miðju gólfi var stórt eldstæði.
Vestur úr þessum skála, sem
eftir ýmsum líkum má telja víst
að verið hafi svefnskáli, voru
dyr inn í stofu allstóra, 8x4 m.
Meðfram veggjum voru mjó set,
sem notuð hafa verið fyrir sæti.
Veggir stofunnar hafa að mestu
leyti verið hlaðnir úr torfi, og
eru þeir óhrundir. Eldstæði er
á miðju gólfi stofunnar, en kljá-
steinar o. fl., sem þar fanst,
benda til að þar hafi verið setið
við handavinnu. Innan við dyrn-
ar á stofunni liggja aðrar dyr úr
skálanum í annað minna afhýsi,
sem auðsjáanlega hefir verið
búr. Stærð þess er 9x214 m.
Hafa hliðarveggir. þess verið
hlaðnir úr grjóti og standa þeir
enn nær axlarháir, en gaflhlaðið
er úr torfi. Eftir endilöngu
gólfi er bungumynduð gólfskán,
og bendir það til þess, að ilát
hafi staðið með hliðarveggjum.
Við gaflhlað búrsins voru greini-
leg merki um að staðið hafi þrir
sáir stórir. Hafa þeir verið
grafnir nál. fet niður í gólfið og
vikur settur með þeim ofan í
holuna. Einn hefir verið þeirra
stærstur. f botni holunnar eftir
hann sjást greinilega för eftir
gilda klampa, sem settir hafa
verið til styrktar botninum. Hin-
ir sáirnir hafa verið lítið eitt
minni, og fundust í þeim leifar
eftir skyr. í aðra holuna hafði
verið kastað brotum af steinskál,
en brotin fundust öll og var því
hægt að líma hana saman.
Austarlega í skálanum gegnt
dyrum hans, eru dyr inn í
þriðja afhýsið, nál. 214x514 m.
Gólf þess er jafnhátt gólfi skál-
ans, en'meðfram báðum hliðar-
veggjum eru djúpar rennur, og
fanst í þeim beinarusl o. þ. h.
Meðfram rennunum er raðað
hellum á rönd, sem taka nokkuð
upp fyrir gólfið, en botnrenna
er miklu lægri en gólfið. úr
endunum á rennum þessum
liggja svo göt út í gegnum vegg
hússins. Ekki er með öllu ljóst
til hvers hús þetta hefir verið
notað. Hafa sumir getið til að
það hafi verið baðstofa, aðrir
hafa giskað á salerni. En senni-
legt er að nánari rannsókn á
gólfi þess og rennum leiði þetta
í ljós.
Austan við þessi bæjarhús var
komið niður á litla ‘'',l sem
ekki er ljóst til hvers vcn. .. fir
notuð. Hún er aðeins 2x2 m.
Á, hólnum norðaustur af bæi\-
um hafa staðið nokkur útihús,
en þar sem þau hafa staðið
nokkuð hærra, eru veggir þeirra
mjög fallnir og foknir, en gólf
og neðstu lög veggja standa þar
þó, svo auðvelt er að átta sig
á lagi þessara húsa.
Syðst er fjós. Hefir það verið
hlaðið úr grjóti og flór stein-
lagður. Til hliðarveggja, gólfs
og dvra sézt glögglega, og marg-
ar milligerðir milli bása eru enn
uppi standandi. Þær eru úr
stórum blágrýtishellum, sem
reistar eru á rönd. Gaflhlað
fjóssins er örfoka og verður því
ekki með vissu sagt um lengd
þess, en víst er að í því hafa
verið að minsta kosti 18 básar.
Básar sýnast hafa verið í minna
lagi, eftir því sem nú tíðkast.
Við hlið fjóssins er stórt hús,
og er því tviskift. Ekki er full-
ljóst til hvers það hefiu verið
notað, en getið hefir verið til að
þar hafi verið heygeymsla, hlaða
eða tóft.
Litið eitt norðar og laust við
þessi hús hefir staðið smiðja. f
henni fanst vatnsþró, stein-
“mortel,” steinn með gati, sem
talið er; að steðjanum hafi verið
stungið i, og mikið af mýrar-
rauða. Eftir litlu broti úr leir-
keri, sem fanst þarna á Stöng,
telja vísindamenn að bærinn sé
frá 14. öld. En það, sem veldur
því, að húsalag og munir hafa
varðveizt svo vel, er það, að
bærinn hefir nær fylst af vikri,
strax eftir að þökin hafa verið
tekin ofan.
•
Þegar gesti bar að fornleifa-
greftrinum, var vanalega fyrsta
spurning þeirra, hvort nokkrir
munir hafi fundist. Þetta er
mjog svo eðlileg spurning, þvi
þó að húsalagið verði að sjálf-
sögðu talið aðalatriði rannsókn-
ánna, þá geta fundnir munir tal-
að mjög skýru máli um aldur
húsanna og athafnalif og hætti
þess fólks, sem í þeim hefir bú-
ið.—
Það, sem oftast fanst, voru
brýni, snældusnúðar litlir úr
steini, kljásteinar með gati og
smáir mislitir steinar, sem líkur
benda til að hafðir hafi verið
fyrir barnaleikföng. Þá fanst og
alstaðar þar sem grafið var mik-
ið af beinum, einkum stórgripa-
beinum, en einnig kinda- og
fuglabein, og jafnvel tennur úr
svini. — Hér skulu nú taldir
nokkrir munir, sem fundust, auk
þess, sem áður er nefnt, en langt
er frá að þá sé alt upptalið, því
þar sem eg dvaldi aðeins að
Skallakoti og Stöng, getur vel
verið að ýmislegt hafi fundist
þó ekki bærist mér til eyrna.
En það er bót í máli, að öllu
verður þvi haldið til haga og
verður það eign Þjóðminjasafns-
ins, og þar að sjálfsögðu til sýn-
is áður langt líður.
í Skallakoti fanst: Brot framan
KAUPIÐ AVALT
LUMBER
hjá
THE EMPIRE SASH & DOOR CO. LTD.
HENRY AVENUE and ARGYLE STREET
Winnipeg, Man. - Phone 95 551
af hnífsblaði. Brot af sigð.
tveir taflmenn úr steini. Hnífur.
Járn, giskað á að verið hafi
örfaroddur. Hjölt af sverði?
Perla. Brýnisteinn (allstór).
f Stórólfshlið: Perla. Beina-
grind heil (liklega af kálfi).
Á Snjáleifarstöðum: Brýni
(lítið og fallega lagað). Perla.
Á Skeljastöðum: Ljóskola úr
steini. Járnnagli með kopar-
haus. Töng úr bronsi. Eld-
tinna.
Á Stöng: Hárgreiða, negld með
látúnsnöglum. Perluhringur. Lá-
túnsprjónn, líklega til að næla
að sér sjal eða skikkju. Brot úr
leirkeri, talið frá 14. öld. Stein-
kola. Trékross lítill (fanst i
selinu). Efri steinn af kvörn,
gatið heilt, en brotið úr brúnun-
um. Litið látúnsstykki með á-
skornu dýrshöfði.
•
Eitt af þvi, sem mönnum hef-
ir dottið i hug í sambandi við
þessar rannsóknir, er að vera
kunni að “slæðingur” eða “ó-
hreinindi” muni koma fram eftir
alt þetta umrót í húsum og
kirkjugarði. En svo fjarri var
draugatrúin þeim mönnum, sem
þarna voru að verki, að aldrei
heyrði eg á slíkt minst.
Hinu ber ekki að neita, að
talsvert er annað að vinna að
þessum greftri en annari vinnu,
og veldur því eftirvæntingin um
það, sem verið er að leiða í Ijós.
Það var og mjög eðlilegt og al_
gengt, að menn, sem að þessu
unnu, hugsuðu til þess fólks,
sem síðast hefir húið í þessum
fagra dal, og orðið að flýja það-
an fyrir hinum grimmu nátt-
úruöflum. Það er mjög senni-
legt, að mörgum bónda og hús-
freyju hafi verið þung sporin
með búslóð sína og fénað út í
óvissuna, til nýrrar lífsbaráttu í
nýjjj umhverfi.
Hvernig leit hann út, bóndinn,
sem síðast hlóð þessa húsveggi
og gekk þessi gólf. Eða hús-
freyjan, sem fjallaði siðast um
öskuna, sem þarna liggur i eld-
stæðinu?
Þetta eru að vonum algeng-
ustu hugsanir grafarans.
—Sunnudagsblað Vísis.
Vígahrollur
i.
Vakls er sálin heldur hörð,
heiðri þjálum eyðir;
hatursbálið brennir jörð,
bruggar tál og meiðir.
Busæld smáð og breytt í flög
af banaráði grimma,
víg er kljáð um lönd og lög,
í lofti háð er rimma.
Ef þig fýsir út á mar,
alt eins vís er helja,
öldur rísa ófriðar,
enginn kýs þar dvelja.
Vígtól renna vitt um mar,
vopnasennu kynið
heiminn' spenna helgreipar,
“Hel” upp glennir ginið.
Á mælikvarða mannúðar
minka jarðar griðin.
Stríðsins harðar hörmungar
helgan skarða friðinn.
II.
Gamla Finnmörk glápti og starði,
gnast í lofti vélamergð;
fanst nú skeði fyrri en varði
—fjandinn væri þar á ferð.
Sízt varð rótt um sinnu verin,
sveifluðust í lofti orð,
þegar Rússa rauði herinn
rendi sér á Finna storð.
M. Ingimarsson.
War-time Poál
Assumed by Line
Flevators’ Counsel
L. W. Brockington, K.C., gen.
eral counsel for The North-WeSt
Grain Dealers’ Association, has
been appointed Recorder of
Canada’s War Effort and Coun-
sellor to the War Committee of
the Cabinet, according to an an-
nouncement inade by the Prime
Minister of Canada. The state-
ment issued by the Rt. Hon. W.
L. Mackenzie King reads:
“Mr. L. W. Brockington, K.C.,
LL.D. of Winnipeg, has been
appointed to act in an advisory
capacity to the War Committee
of the Cabinet in the recording
and interpretation of Canada’s
war effort; to advise and assist
the Government in providing ma-
terial and essential information
in these respects to the people
of Canada, and to the Govern-
ment of the United Kingdom,
and to assist the Prime Minister
by keeping a Chronicle and other
essential records of the progress
of Canada’s was effort.
“In this capacity Mr. Brock-
ington will be designated Re-
corder of Canada’s War Effort,
and Counsellor (in the above
respect) to the War Committee
of the Cabinet. He will be at-
tached to the Prime Minister’s
Office.
“Mr. Brockington, who will
assume hrs duties at the begin-
ning of the New Year, has for
several years been General Coun-
sel to The North-West Grain
Dealers’ Association. His ser-
vices have been made available
to the Government through the
co-operation of the Board of Di-
rctors of the Association, who
have granted him leave of ab-
sence for the purpose.”
The following statement was
issued by The North-West Grain
Dealers’ Association:
“In response to a wire re-
ceived from the Þrime Minister
of Canada the directors of The
North-West Grain Dealers’ As-
sociation, comprised of the Line
Country Elevator Companies,
have informed the Government
that they will be pleased to re-
lease the services of L. W.
Brockington, K.C., general coun-
sel of the Association, for na-
tional work. The Association
has further assured the Govern-
ment of its keen desire to assist
the Government in any way that
it can in the successful prosecu-
tion of the war through the re-
Iease of any executive services
which may be required by the
Government. With the co.op-
eration of The Alberta Pacific
Grain Company Limited, ar-
rangements have been made by
the Directors of The North-West
Grain Dealers’ Association with
Cecil Lamont to carry on Mr.
Brockington’s duties during the
period of his special war work.”
f veizlu var verið að ræða um
ellina. Þá sagði öldungur einn,
sem þar var staddur:
—Ellin er ekki sem verst og
auk þess er hún nauðsynleg, ef
maður vill verða gamall.
•
Liðþjálfinn:—Góður hermað-
ur verður að vera tilbúinn að
deyja fyrir föðurlandið, jafnvel
þó það geti kostað hann lifið.