Lögberg - 20.02.1941, Blaðsíða 4

4
LöOBEttG, FIMTUDAUINN 20. FEBRÚAR 1941
-----------Hbgtierg----------------------
QefiC út hvern fimtudag af
THE COLiUMHIA PRESS, IiIMITKD
«l»5 Sargent Ave., Winnipeg, Manitoba
Utanáskrift ritstjórans:
EDITOR LOGBERQ, 695 Sargent Ave.,
Winnipeg. Man.
Editor: EINAR P. JÓNSSON
Verð $3.00 um árlð — Borgist fyrirfram
The “Lögberg” is printed and pub-ished by
The Columbia Press, Limited, 69 5 Sargent Avenue,
Winnipeg, Manitoba
PHONE 86 327
Saga Islendinga
í Veáturheimi
Fyrsta bindið af Sögu Islendinga í
Vesturheimi eftir Þorstein Þ. Þorsteinsson,
prentað í Reykjavík, barst hingað vestur um
jólaleytið; bókinni hefir verið tekið vel; eftir-
greind ummæli ritara Sögunefndar, Dr. Sig.
Júl. Jóhannessonar, sem í Lögbergi birtust
jiann 13. 1>. m., taka af öll tvímæli í því
efni:
“ Frá því hefir þegar verið skýrt hversu
óvenjulega vel sala bókarinnar gangi í flest-
um bvgðum fslendinga. Pantanir halda enn
áfram að koma úr öllum áttum; er það ná-
lega uppselt, sem að heiman kom og verður
innan skamms að skrifa eftir viðbót.’’
í inngangsorðum að þessari nýju Land-
námu, falla I)r. Beck orð á þessa leið:
“Saga Islendinga í Vesturheimi snertir
auðvitað fyrst og fremst sjálfa þá og af-
komendnr jieirra, en hún er jafnframt óað-
skiljanlegur þáttur sögu hinnar íslenzku
jijóðar í heild sinni. Sagan sú á þessvegna
engu síður erindi til heimaþjóðarinnar ís-
lenzku: og frásögnin um jmð, hvernig Is-
lendingum vestra liefir reitt af, getur einmitt
orðið íslenzku þjóðinni lærdómsrík um margt.
Hún getur jmr litið sjálfa sig í skuggsja
margþættrar reynslu og harðrar baráttu á
erlendum vettvangi. Enda hefir oft verið
réttilega á j>að bent, að um langan veg verði
að leita gleggri myndar af Islendingseðlinu
heldur en einmitt í stríðs og sigursögu hans
í Vesturheimi, jmr sem lmnn hefir orðið að
keppa á aljijóða skeiðvelli. Saga Islendinga
í Vesturheimi getur jiví orðið Islendingum
hvar sem er auðug uppspretta dýrmætrar
sjálfsþekkingar.” Þetta er vel og drengi-
lega mælt, og J)á vitaskuld út frá jiví gengið,
að svo takist til um meðferð viðfangsefna,
að sagan hvergi minni á spéspegil.
Landnáma j>essi hin nýja, er mikil bók
fyrirferðar, og hefir óneitanlega marghátt-
aðan fróðleik til brunns að bera; höfundur
hennar er gáfumaður og skáld gott; bókinni
er skift í tólf kafla, og verða þeir langábæri-
legastir, er um raunir íslenzku þjóðarinnar
fjalla af völdum elds, ísa og óstjómar;
minnistæðir hljóta þeir ávalt að værða, en
naumast í þeim skilningi, að þá beri að skoða
sem fræðimannlegt sáluhjálparatriði þá er
semja skal óhlutdrægt yfirlit yfir baráttu og
j)róunarferil íslendinga í Vesturvegi.
Óhjákvæmilegt var og sjálfsagt, að skil-
greina í megindráttum hvernig til hagaði á
íslandi um j)a*r mundir, er vesturflutningar
hófust; en liitt var ójiarft í því sambandi,
að seilast um öxl afturfyrir landfund þeirra
(Jarðars Svavarssonar, Hrafna-Flóka, Ing-
ólfs Arnarsonar og Hjörleifs Hróðmarsson-
ar eftir sönnunargögnum um horfelli á Is-
iandi. Fyr má nú vera' áát'ríðan.—
Ein af smásögum séra Jónasar frá
Hrafnagili nefnist Björn í Gerðum. Björn
fór í vesturveg, og kvaddi Island með |>ess-
um orðum: “Þetta er bölvað lan^.” Að
Björn teljist til undantekninga, liggur í aug-
um uppi; en j)á tækist illa til, ef hugir jieirra
ungmenna af íslenzkum stofni vestan hafs,
er fletta kynni upp í harðindakafla Land-
námu hihnar nýju, vrði fremur fyrir áhrif-
um frá Birni í Gerðum en þeim, sem vita og
viðurkenna, að auk bókmentanna, býr Island
einnig yfir margvíslegum, ágætum afkomu-
skilyrðum, eins og framfara og framsóknar
saga síðastliðins aklarfjórðungs hefir svo
afdráttarlaust leitt í Ijós.
Islenzka þjóðin er í eðli sínu sögu- og
sagnaþjóð. Á tólftu og þrettándu öld nær
hún liámarki í frásagnarlist; sú list er svo
auðkend af hlutleysi Jieirra, er rita, að um
höfunda er sjaldnast spurt; hitt talið megin
atriðið, að einstaklingar og atburðir fái ó-
bindrað notið sérkenna sinna; þessari gullnu
reglu sýnist sjaldan fylgt í hinum síðus'tu
köflum þessarar nýju Landnámu, þar sem
Iiöfundur færist svo í aukana, að liann, auk
sífeldra tilvitnana í sjálfan sig, eða sín
fyrri rit, verður sjálfur söguhet.jan, og prent-
ar og endurprentar sjálfan sig upp til agna;
eitt og annað af jiví, sem í pistlum Jiessum
kemur fram, er skrautlegt í formi, og getur
verið góður skáldskapur, þó það eigi ekki
heima í sagnfræðibók slíkrar tegundar. sem
hér um ræðir.— ,
Um utanaðkomandi menningaráhrif með
heimaþjóðinni, kemst höfundur þannig að
orði á bls. 191: “íslendingar vissu það svo
seint og muna það kannske ekki ennþá að
eins og jörðinni er skift heyrir helmingnr
landsins Vesturheimi til, l)ótt menning þeirra
sé svo evrópisk, að hún dansi sig dasaða
eftir hverjum úlfaþyt þaðan.” Nú er því
svo háttað, að þær þjóðir, er Vesturheim
byggja, eru þeirrar skoðunar, að mikið sé á
sig leggjandi til þess að vernda evrópiska
menningu frá glötun, svo sem menningu
þeirra þjóða, er íslandi standa næst; menn
ingu Breta og frændþjóðanna norrænu. Og
hvert átti ísland að leita. sjálfsagðra og óum-
flýjanlegra menningaráhrifa utan að, et'
ekki til þeirra þjóða, er næst lágu og hægast
var að ná 'íil, því lífræn menningarsambönd
við Vesturheim voru af skiljanlegum ástæð-
um vegna fjarlægða og örðugra samgangna
fram til skamms tíma á byrjunarstigi.
Höfundur hinnar nýju Landnámu hefir
bersýnilega enga tröllatrú á nútímamenn
ingu íslenzku þjóðarinnar, eins og ráða má
af eftirgreindum ummælum hans á bls. 231:
“Kjarua flests þess bezta í íslenzku þjóðlífi,
sögu og bókmentum, er að finna áður en
vesturfarir hefjast, og því eins mikil eign
íslendingsins í vestri sem austri.” Vita-
skuld voru Islendingasögur og Eddurnar
ritnar fyrir þann tíma. Síðan hefir j)ó ís-
lenzka þjóðin eignast ljóðsnillinga sem Einar
Benediktsson, Stephan G. Stephansson og
Davíð Stefánsson; leikritagerðin Jóhann
Sigurjónsson, og skáldsagnagerðin þá Einar
H. Kvaran, Jón Trausta og Gunnar Gunn-
arsson, að eigi sé fleiri tilnefndir, auk þess
sem komið hefir fram á sjónarsviðið, eða að
minsta kosti náð háþroska frá Jiví, er vestur-
flutningar hófus't, alfrumlegasti og alfræg-
asti listamaður þjóðarinnar, Einar Jónsson
frá Galtafelli. Máttarvöld íslenzkrar ný-
sköpunar eru sýknt og heilagt að verki í
íslenzku þjóðlífi; enda væri þá hag þjóðar-
innar illa komið, ef hún ætti ekki annað en
forna frægð að styðjast við.
Heimaþjóðin hefir árum saman gefið út
“Safn til sögn Islands.” Vestúr-íslenzkir
fróðleiksménn, svo sem þeir Glafur S. Thor-
geirsson og Þorleifur Jackson, söfnuðu mik-
ilva:gum heimildum að Sögu Islendinga í
Vesturheimi* í báðum tilfellum er hér um
mikilvæga leiðarsteina að ræða fyrir sagna-
ritara.
Vestur-Islendingum hefir lengi legið það
þungt á hjarta, að koma því í verk, að saga
jxirra yrði skráð; þó ekki aðeins skráð til
málamynda, heldur þánnig skráð, að til var-
anlegs gildis og skilningsauka leiddi milli Is-
lendinga beggja vegna hins breiða hafs.—
Lögberg hefir nýlega birt ritdóma, eða
Öllu heldur stutt ummæli um hina nýju Sögu
Islendinga í Vesturheimi úr þremur megin-
blöðunum á Islandi, Tímanum, Morgunblað-
inu og Alj)ýðublaðinu; öll eru þessi ummæli,
j>ó fáorð séu um bókina sjálfa, lifandi vltni
um jiá auknu samúð, og j>ann glædda góð-
vilja í garð jíjóðarbrotsins vestan hafs, sem
verið hefir að víkka út landnám sitt í rit-
undarlífi heimaþjóðarinnar síðustu áratug-
ina, báðum aðiljum til gagnkvæmrar hollustu.
Arsþing
Þjóðræknisfélagsins
•Á næstkomandi mánudag sezt á rökstóla
hér í borg hið tuttugasta og annað ársþing
Þjóðræknisfélags Islendinga í Vesturheimi,
og stendur yfir í þrjá daga, og er það fyrsta
júngið, sem kemur saman undir forustu Dr.
Beck. Má þess vænta, að það verði með
allra fjölsóttasta móti, því áhugi fyrir þjóð-
ræknismálum fer á mörgum sviðum vaxandi,
j)ó vitaskuld megi betur vera; að minsta
kosti er það nú víst, að íslendingar leggi
ekki baráttulaus't niður vopn á vettvangi
starfshæfra tilrauna til verndunar íslenzkri
tungu og öðrum j)jóðernislegum verðmætum.
Aldrei er góð vísa of oft kveðin; aldrei
verða eftirgreind drenglundarorð Dr. Jóns
Bjarnasonar of oft lesin:
“Vér ættum ekki að vera komnir hingað
til j>ess að skjóta oss undan skyldum vorum
við þá þjóð, sem Drottinn hefir tengt oss
við helgum og háleitum ættjarðarböndum.
Hver, sem gleymir ættjörð sinni, eða þykist
yfir ]>að hafinn, að varðveita það af J)jóð-
erni sínu, sem gott er og guðdómlegt, af
jieirri ástæðu, að hann er staddur í framandi
landi og leitar sér þar lífsviðurværis, það
gengur næst því að hann gleymi Guði. Það
er stutt stig og fljótstigið frá því að kasta
þjóðerni sínu til þess að kasta feðratrú
sinni.”
Iðnaðurinn 1940
Eftir Helga H. Eiriksson.
Árið 1940 byrjaði óglæsilega
fyrir íslenzka iðnaðarstarfsemi.
Byggingariðnaðurinn lá i kalda
koli vegna efnisskorts og hækk-
andi verðlags á öllu efni og
vinnu, þær iðju og iðnaðargrein-
ar, er nota þurftu sykur og korn-
vörur til framleiðslu sinnar,
urðu að draga saman seglin og
minka framleiðsluna vegna nið-
urskurðar matvælaskömtunar-
innar. Kaupgeta almennings fór
minkandi og jók viðskiftatregð-
una, og atvinnuleysi meðal iðn-
aðarmanna var þvi mikið út vet-
urinn og fram á vor. Og þegar
vorið kom og ekkert rofaði til
um auknar byggingaframkvæmd-
ir, ekki náðist í efni til hitaveitu
Reykjavikur og útlit varð til
jiess, að vinna þar mundi.stöðv-
ast með haustinu eða á næsta
vetri, virtist alment atvinnuleysi
og eymd vera framundan fyrir
flesta iðnaðarmenn. En þeim til
mikils sóma reyndu margir
þeirra að bjarga sér og sínum
með framkvæmdum á öðrum
sviðum. Sumir réðu sig til sjó-
mensku, sveitavinnu eða annara
starfa. Aðrir fengu sér smærri
eðh stærri báta og hófu útgerð.
og loks lögðu sumir í móvinslu
bæði sem atvinnubót og elds-
neytisframleiðslu, þar sem útlit
var fyrir kolaleysi og hátt kola-
verð.
Hjá nokkrum iðngreinum var
þó atvinna méð mesta inóti alt
árið. Á það einkum við um
málmiðnaðinn og skipasmíðarn-
ar, og aðrar þær iðngreinar, er
fengust við Uðhald og útbúnað
báta og skipa. Einnig mun hafa
verið góð atvinna hjá klæðsker-
um og nokkrum fleiri iðngrein-
u m.
* *
Með hernáminu 10. maí varÚ
útlitið með hitaveituna verra og
erfðileikar með útvegun bygg-
ingaefnis meiri. Stóð svo fram
eftir sumri, að ekki greiddist úr
að þessu leyti. Nokkur aukin
viðskifti fylgdu þó komu setu-
liðsins og atvinna fyrir verka-
menn, og þegar setuliðið hóf að
byggja vetrarskála handa sér í
ágúst í sumar, og búa um sig að
öðru leyti til vetrarsetu, veittu
þeir mörgum hundruðum inn-
lendra iðnaðarmanna og verka-
manna atvinnu við þau störf,
svo að varla hefir nokkur maður
úr þessum stéttum verið atvinnu-
laus seinni hluta ársins, á þeim
stöðum, þar sem brezki herinn
hefir haft aðsetur. Það mun því
óhætt mega segja, að afkoma
ársins hafi orðið sæmileg fyrir
allan þorra iðnaðarmanna og
fyrir suma þeirra ágæt, þrátl
fyrir aukna dýrtið og ýmsa
erfiðleika.
* *
Byggingarstarfsemi var með
minsta móti á landinu í ár. Utan
Reykjavikur var lokið við hina
vegfegu Matthíasarkirkju á Ak-
ureyri, en smíði hennar hófst
1938. Á Raufarhöfn var reist
ný síldarverksmiðja og stækkuð
ríkisverksmiðjan á Siglufirði.
Hér í Reykjavík var lokið við
smíði háskólahússins, sem verið
hefir í Smíðum undanfarin fjög-
ur ár, eitt hið stærsta og vegleg-
asta hús, sem hér hefir verið
reist, og sýnir á hvert stig ís-
lenzk byggingalist er koinin.
Einnig voru fullgerðir nýju
verkamannabústaðirnir í Rauð-
arárholtinu og nokkur fleiri
íbúðarhús. En seinni hluta
ársins var hafin smíði steypi-
siniðju fyrir Stálsmiðjuna og
verkstæðis- og verzlunarhúss
fyrir Slippinn, en ekki nema eins
einasta ibúðarhúss. Ef þetta er
borið saman við árið )939. sem
verður að teljast meðal ár hér í
byggingum, en þá voru bygð hér
149 hús, þar af 7fi íbúðarhús, þá
sézt hver kjör byggingaiðnaðar-
manna hafa verið hér fyrri hluta
ársins, og hver þau hefðu orðið
alt árið, ef Breta-vinnan hefði
ekki bjargað þeim i bili.
Nú er vitanlega alt bygginga-
efni orðið tvöfalt eða margfalt
dýrara en það var í vor, þegar
iðnaðarmenn voru að berjast við
Innflutnings- og gjaldeyris-
nefnd um aukinn innflutning
byggingaefnis, á meðan tök voru
á því að fá það og verðið var
skaplegt. Er það nú greinilega
komið í ljós, hve óviturlega var
að verið, með stöðvun þessa inn-
flutnings. Nefndin ákvað í árs-
byrjun að veita sömu upphæð í
þessu skini og árið áður, en við-
-urkendi um leið, að sú upphæð
myndi nægja fyrir helmingi
minna vörumagni en það ár. Að
vísu fékst örlitil viðbótarupphæð
fyrir áróður iðnaðarmanna, en
þó aðeins lítið af því, sem rétt
og skynsamlegt hefði verið að
leyfa.
Þegar sýnt var, að ekki yrði
unt að ná i byggingaefni að
neinu ráði frá útlöndum, fóru
menn að rifja upp fyrri aðferðir
og tilraunir með innlent bygg-
ingarefni, og athuga hvað af
þeim mætti nota og að hve
miklu leyti. Var rætt um brenslu
kalks, múrsteins, gjallsteins (úr
hrauni og leir) og fl., og hleðslu
húsa úr þessum steinum, eða
vikursteinum, með kalklími, og
jafnvel að steypa hús úr þjapp-
aðri mold og leir. En engar af
þessum athugunum hafa leitt til
úrlausnar á því vandamáli, sem
hér um ræðir eða verklegra
framkvæmda, nema moldarhús-
ið. En byggingu þess er ekki
lokið og full reynsla af því ekki
fyrir hendi ennþá.
Hafnarbætur voru með minsta
móti þetta ár og því atvinna
smiða þar einnig minni en venju-
lega.
* *
Skipasmíðar og viðgerðir skipa
hafa verið með mesta móti. Með
hernámi Noregs og Danmerkur
stöðvuðust siglingar til þessara
landa, og í Englandi er erfitt að
fá gert við skip, því öll ve'rk-
stæði þar eru tekin í þarfir .her-
gagnaiðnaðarins. Megnið af
skipaviðgerðunum íluttist þvi
inn í landið, auk þess, sem tals-
vert hefir verið bygt af nýjum
mótorskipum víða á landinu, og
þar á meðal annað stærsta inn-
lenda vélskipið, sem ennþá hefir
verið smíðað hér á landi, vél-
skipið Richard á íisafirði. Er
enginn efi á því, að hér mætti
smiða alla þá báta, er fslending-
ar þurfa, þótt enn á þessu ári
hafi verið fluttir inn vélbátar frá
útlöndum.
Aðstaða skipaviðgerðaverk-
stæðanna í Reykjavík hefir verið
erfið hingað til, en nú er unnið
að því að bæta hana nokkuð, til
þess að reyna eftirleiðis að halda
hér þeirri vinnu, sem atvikin
hafa nú flutt inn í landið.
Auk þeirra síldarverksmiðja,
sem getið er hér að frainan, var
rækjuverksmiðjan á* fsafirði
stækkuð og bætt í ár, þrjú hrað-
frystihús reist við Eyjafjörð
(Hrísey, Dalvík og ólafsfirði),
ný beinamjölsverksmiðja reist í
Þorlákshöfn, glerverksmiðjan i
Reykjavík endurreist og hafinn
undirbúningur undir roðasútun
á Bíldudal. Þegar síldin barst
svo ört að verksmiðjunum í
sumar, að hvað eftir annað varð
að setja á veiðibann og jafnvel
að moka síld í sjóinn, urðu að
sjálfsögðu miklar umræður um
það, að reisa þyrfti fleiri verk-
smiðjur til síldarbræðslu. Aðrir
hafa haldið því fram, að nægi-
legt myndi að byggja kæliþrær
við þær verksmiðjur, sem þegai
eru til, og lengja þannig starfs-
tíma þeirra og spara stofnfé. Er
þó sennilegt að hvorug leiðin sé
einhlít, og að hvorttveggja þurfi
með, ef vel á að vera, miklar
kæliþrær og fleiri eða stærri
verksmiðjur.
Hitaveitu Reykjavíkur iniðaði
nokkuð áfram á árinu, en stöðv-
aðist í haust vegna efnisskorts.
Aðeins lítið af öllum þeiin rör-
um, sem i veituna þarf, er komið
til landsins og erfiðleikar miklir
á því, að ná því sem eftir er eða
vantar.
Eins og að framan getur, urðu
ýmsir til þess, vegna atvinnu-
Ieysis og hins háa kolaverðs, að
hefja móvinslu og surtarbrands-
nám. Hið síðara aðallega í Bol-
ungarvík og Súgandafirði, en
eltimóvinsla á Akranesi, Kjalar-
nesi, ísafirði, Akureyri og víðar,
auk þess sem algeng mótekja var
með meira móti víða á landinu,
þótt veður væri óhagstætt til mó-
þurkunar.
En á fleiri sviðum hefir á-
standið og atvinnuleysið orðið
til þess að örfa framtak í iðn-
aði, auk sérstakrar framtaks-
semi, einstakra manna. Má þar
til nefna nýbreytni í hagnýtingu
íslenzkra skinna, sem Leður-
gerðin á Hverfisgötu 4 hefir tek-
ið upp, með því að búa til kven-
kápur, kvenjakka, karlmanna-
vesti og margt fleira úr þeim.
SömuJeiðis smíði flugvéla hér á
landi. Hafa þeir Gunnar Jónas-
son og Björn Olsen smíðað flug-
vél að öllu leyti hér á landi (að
undanskildum mótornum) og
gerðu auk þess við flugvélina
TF—örn, er hvolfdi á Skerja-
firði og skemdist talsvert. Þá
hefir hagnýting íslenzkrar ullar
tekið framförum og aukist, enda
hefir það mál átt góðar og
traustar forsvarskonur og marga
stuðningsmenn.
* «
Af sérstökum atburðum á ár-
inu er rétt að geta 500 ára af-
mælis höfundar prentlistarinnar.
H.F. EIMSKIPAFELAG ÍSLANDS
AÐALFUNDUR
Aðalfundur Hlutafélagsins Eimskipafélags fslands,
verður haldinn í Kaupþingssalnum i húsi félagsins í
Reykjavik, laugardaginn 7. júní 1941 og hefst kl. 1 e. h.
D a g s k r á:
1. Stjórn félagsins skýrir frá hag þess og fram-
kvæmdum á liðnu starfsári, og frá starfstilhögun-
inni á yfirstandandi ári, og ástæðuin fyrir henni,
og leggur fram til úrskurðar endurskoðaða rekst-
ursreikninga til 31. desember 1940 og efnahags-
reikning með athugasemdum endurskoðenda,'
svörum stjórnarinnar og tillögum til úrskurðar
frá endurskoðendum.
2. Tekin ákvörðun um tiilögur stjórnarinnar um
skiftingu ársarðsins.
3. Kosning fjögra manna í stjórn félagsins, í stað
þeirra, sem úr ganga samkvæmt félagslögunum.
4. Kosning eins endurskoðanda í stað þess er frá
fer, og eins varaendurskoðanda.
5. Umræður og atkvæðagreiðsla um önnur mál, sem
upp kunna að verða borin.
Þeir einir geta sótt fundinn, sem hafa aðgöngumiða.
Aðgöngumiðar að fundinum verða afhentir hluthöf-
um og umboðsmönnum hluthafa á skrifstofu félagsins
í Reykjavík, dagana 4. og 5. júní næstk. Menn geta
fengið eyðiblöð fyrir umboð til þess að sækja fundinn
á aðalskrifstofu félagsins í Reykjavik.
Reykjavík, 6. janúar 1941.
Stjórnin.