Lögberg - 17.06.1943, Blaðsíða 4

4
LÖGBERG. FIMTUDAGINN 17. JÚNÍ 1943.
----------lögberg---------------------
Gefið út hvern fimtudag af
THE COLUMBIA PRESS. LIMITED
695 Sargent Ave., Winnipeg, Manitoba
Utan&skrift ritstjórans:
EDITOK EÖGBERG,
695 Sargent Ave., Wínnipeg, Man.
Editor: EINAR P. JÓNSSON
Verð $3.00 um árið — Borgist fyrirfram
The “Lögberg” is printed and publishea by
The Columhia Press, Limited, 695 Sargent Avenue
Winnipeg, Manitooa
PHONE 86 32.
Jón Sigurðsson, forseti
I dag er seytjáncfr júní, afmælisd^gur Jóns
SigurðsSonar forseta, okkar mesta manns; af-
mæli hins spaka ættjarðarvinar, hins víðskygna
vökumanns, er með vitsmunafestu og vísinda-
legri elju, varði til þess heilli ævi, að leiða
þjóð sína út úr eyðimörk margra alda kúgunar
•og kreppu; það er jafnan holt, að rifja. upp í
huganum sérkenni mikilla manna; þeirra
manna, sem öðrum fremur höfðu varðað veg-
inn, og jafnan stefnt á hádegishnjúk; einn
slíkra manna var Jón Sigurðsson, þessi skap-
fasti, andlegi goðorðsmaður íslenzku þjóðar-
innar, er með orðum sínum og eftirdæmi
kenndi henni “aldrei að víkja”. Hann hefir
réttilega verið nefndur “Sómi íslands, sverð
og skjöldur”, og hann átti að því leyti sam-
merkt við Magnús konung hinn berfætta, að
hann jafnan gekk fram í fylkingarbrjósti þar,
sem hætta var mest.
Menningarleg og stjórnarfarsleg þróun ís-
lenzku þjóðarinnar síðan fyrir miðja nítjándu
öld, stendur í ævarandi þakklætisskuld við
Jón Sigurðsson, og má í rauninni segja, að
hvorttveggja sé grundvallað á þeim hornstein,
sam hann lagði; það er að miklu leyti vökumann
Iegri forustu hans að þakka, að á íslandi gefur
að líta í dag “stjórnfrjálsa þjóð með verzlun
eigin búða”.
Jón Sigurðsson var bardagamaður; en svo
var hann vopnavandur í baráttu sinni fyrir
viðreisn og sjálfstæði hinnar íslenzku þjóðar,
að þar sker hann sig með öilu úr, og lifir 1
meðvitund þjóðar sinnar sem “hreystinnar
heilaga mynd, og hreinskilnin klöppuð úr
bergi.”
í endurminningum sínum um Jón Sigurðs-
son, hittir fræðaþulurinn Björn M. Olsen víða
í mark, og bregður upp sviphreinum mvnd-
um úr skapgerð og af persónuleika okkar mesta
manns; hann kemst meðal annars þannig að
orði:
“Allra manna vænstur, allra manna snjall-
astur, allra manna beztur.” Þenna vitnisburð
var Jón biskup helgi vanur að gefa ísleifi
biskupi fóstra sínum.
Flestum þeim, sem urðu að einhverju leyti
samferða Jóni Sigurðssyni á lífsleiðinni, mun
ko'ma saman um, að hann hafi fremur flestum,
ef ekki ollum samtíðarmönnum sínum átt skil-
ið slíkan vitnisburð.
Allra manna vænstur, þýðir í fornu máli
allra manna fríðastur sýnum. Það mátti með
sanni segja um Jón Sigurðss°n. Ekki þó svo
að skilja, að hann væri það sem menn kalla
smáfríður, því andlitið var fremur stórskorið.
En andlitsdrættirnir voru reglulegir, og eink-
um var alt yfirbragð hans bjart, hreint og
um leið karlmannlegt. Ennið var hátt og
hvelft og brúnirnar miklar, svo að yfir and-
litið minti nokkuð á forngrískar myndir af
Zevs'hinum ólympiska. En það, sem einkum
einkendi andlitið og gaf því sérkennílegan feg-
urðarblæ, var hárið og augun. Hár hans og
skegg var ekki grátt eins og það oftast er
á gömlum mönnum, heldur hvítt sem mjöll,
og brá af því einkennilegum ljóma á hið karl-
mannlega andlit, augun voru móleit, en ó-
venjulega svört og tindrandi, hýr og brosleit
ef hann var í góðu skapi, en ef honum var
mikið niðri fyrir, mátti segja um hann líkt
og Egill sagði um Eirík konung, að “örnfrá-
um ennirftáni skaut allvalds ægigeislum”, og
yar þá ekki fyrir smámenni að. horfast í augu
við hann.”
Allra manna snjallastur þýðir í fornu máli
allra manna vitrastur; um þenna eðlisþátt Jóns
Sigurðssonar farast Birni M. Olsen þannig
orð:
“Um fróðleik hans á sögu íslands og forn-
ritum þarf ekki að tala; þar stóðu honum
fáir á sporði af samtíðarmönnum hans eða
enginn. En hann var líka skarpsýnn og djúp-
vitur, kunni manna bezt að sjá hina réttu
stefnu í hverju máli og að velja hina beztu
leið að koma sínu fram.
*
Allra manna beztur; um þann eðliskost Jóns
Sigurðssonar mælir Björn M Olsen á þessa
leið:
“Um það leyfi eg mér að vísa til vitnis-
burðar s^nnorðs manns, sem þekkti Jón manna
bezt, Konr. Maurer segir svo í eftirmælum
sínum eftir Jón Sigurðsson: “Eg á þar á bak
að sjá hinum göfuglyndasta, bezta og mesta
manni, sem eg hef átt því láni að fagna, að
komast í kynni við.”
Þetta er fagur vitnisburður og lærdómsrík-
ur; hann er maklegur minningu jafn göfugs
manns sem Jón Sigurðsson var, og hann mun
jafnan talinn verða ómetanlegur gróði þióð-
inni, sem ól hann; slíkt minnismerki mun og
haldbetra reynast sérhverjum þeim varða, sem
gerður er úr koppar eða steini, jafnvel þó mót-
aður sé af meistarahöndum, því orðstij: deyr
aldreigi hveim sqr góðan getur.
Á aldar afmæli Jóns Sigurðssonar, 17. júní
1911, var sungið á fæðingarstað hans, Rafns-
eyri í Arnarfirði, voldugt og innviðastyrkt
minningarljóð eftir Hannes Hafstein; verulegt
kraftakvæði, er hefst með þessu glæsilega
erindi:
“Þagnið, dægurþras og rígur-
Þokið meðan til vor flýgur
Örninn mær, sem aldrei hnígur
íslenzkt meðan lifir blóð:
minning kappans, mest sem vakti
mannúð lýðs og sundrung hrakti,
fornar slóðir frelsis rakti,
fann og ruddi brautir þjóð.
Fagna, Island fremstum hlyni
frama þíns, á nýrri öld,
magna Jóni Sigurðssyni
sigurfull og þakkargjöld.”
Verðmætasta eign hvers lands, er fólkið
sjálft, og verðmætin vitaskuld að sama skapi
meiri sem fólkið er göfugra; sú þjóð, sem elur
góða menn, getur aldrei verið fátæk. Islenzka
þjóðin er auðug vegna þess, að hún ól Jón
Sigurðsson; auðug að þeim verðmætum, sem
hvorki mölur né ryð fær grandað; það var
hann, sem stytti nóttina og flutti þjóð sína
upp í daginn mikla. •
Kjördæmaskiftingu
freátað
Vegna manntalsins 1941, var gengið út frá
því sem gefnu, að ný kjördæmaskipting færi
fram í þessu landi; nú hefir forsætisráðherr-
ann, Mr. King, lýst því yfir, að horfið hafi
verið frá þessu ráði vegna mannflutninga úr
einu fylki í annað, sem af breytingum á iðn-
aðarháttum þjóðarinnar stafa; af þessari á-
stæðu verður því kjördæmaskiptingu slegið á
frest fram yfir stríðslok.
Einkum hefðu það orðið tvö fylki, Manitoba
og Saskat«jhewan, sem orðið hefðu fyrir skakka
falli, er til kjördæmaskiptingar kom. Manitoba
hefir enn sem komið er, 17 fulltrúa á sam-
bandsþingi, en Sasketchwan 21. Ef kjördæma-
skipting færi fram um þessar mundir, myndi
Manitoba-fylki tapa þremur þingsætum, en
Saskatchewan fjórum.
Úr hvoru þessara fylkja um sig, hafa hóp-
ar manna og kvenna streymt jafnt og þétt til
starfs í hinum miklu iðnaðarborgum eystra,
sem naumast þarf að gera ráð fyrir að hverfi
til átthaga sinna fyr en eftir stríðið; þetta
fólk, sem vegna stríðsiðnaðarins hefir orðið að
hafa vistaskipti, á fulla heimtingu á að hagur
þess sé tekinn til greina, er til nýrrar kjör-
dæmaskiptingar kemur, en slíkt verður því
aðeins framkvæmanlegt, að það sé komið heim.
Ráðstöfun forsætisráðherra um frestun Jtjör-
dæmaskiptingar fram yfir stríðslok, verður því
eigi aðeins talin réttmæt, heldur og rmklu
fremur sjálfsögð.
Þakkarverð sending
Lögbergi hefir nýverið borist í hendur frá
skrifstofu íslenzka sendiráðsins í Washington,
fréttaskýrsla upplýsingadeildar utanríkisráðu-
neytisins á Islandi yfir febrúar og marz-mánuð;
er þar um yfirgripsmikinn, samanþjappaðan
fróðleik að ræða, sem Islendingum vestan hafs
vitaskuld er áhugamál að fá vitneskju um;
koma þar fram stefnur og straumar í efnalegri
og andlegri þróun þjóðarinnar, sem varpa
skíru ljósi á hið breytta viðhorf svo að segja
frá degi til dags; fréttaskýrslur þessar eru
helzt til langar til að birtast orðréttar í íslenzku
vikublaði, og þess vegna murx Lögberg gera
sér far um, að birta úr þeim nokkura útdrætti
um þau mál, sem efst eru á baugi með stofn-
þjóðinni heima. Blaðið er innilega þakklátt
stjórn íslands, og hinum ágæta fulltrúa henn-
ar í Washington, Hon. Thor Thors, fyrir að
senda því þessar margfróðu og kærkomnu
fréttaskýrslu, sem mjög stuðlar að því, að
treysta samúðar- og kynningarböndin mílli Is-
lendinga austan hafs og vestan.
Ný jörð og nýr himinn
Eftir Wendell Willkie.
Lauslega þýii úr "One World".
Jónbjörn Gíslason.
Það er orðið ofurlítið hvers-
dagslegt að skrafa um að þetta
stríð sé að skapa byltingu í
huga manna og lifnaðarháttum
um víða veröld, en aftur á móti
er fágætt að vera sjónarvottur
að myndun og þroskun slíkrar
byltingar, en það hefi eg verið.
Það er hvortveggja í senn æs-
andi og óttalegt; það er æsandi
vegna þess að hér er enn ný
sönnun þess geysilega afls sem
í manninum býr, til að gjör-
breyta umhverfi og staðháttum,
til að berjast fyrir frelsi og
jafnrétti með ósjálfráðri vissu
um, að með fullkomnu frelsi
megi vinna kraftaverk. Það er
óttalegt af því að ýmsir af
bandamönnum — fyrir utan
leiðtogana sjálfa — virðast ekki
enn hafa fundið sameiginlegann
I grundvöll og stefnumark, eða
vera sammála um hvers konar
hugsjóna fræjum beri að sá, í
hjarta og hugarfar stríðsmanna
okkar.
Jafnvel þótt afl byssust’ngs-
ins hafi haft voldug áhrif á
þroskun mannkynsins, þá eru
hugsjónir þó ætíð gæddar meiri
sannfæringarkrafti með tíma-
lengdinni. Á fyrri öldum hafa
rnenn að minsta kosti sjaldan
barist aðeins vegna ánægjunn-
ar af að drepa, heldur af því
að á bak við þann verknað stóð
sérstakur ásetningur. Stundum
hefir sá ásetningur ef til vill
ekki verið neitt sérlega háleit-
ur eða ósanngjarn. En unnið
stríð án hugsjónar er tapað
stríð.
Eitt hið merkasta dæmi um
styrjöld, háða fyrir ákveðna
hugsjón var frelsisstríð Banda-
ríkjanna; við börðumst ekki af
því að við hötuðum Englendinga
eða óskuðum að drepa þá^held-
ur ef þrá eftir frelsi, eítir því
frelsi sem við óskuðum að gróð-
ursetja í okkar heimalandi. Með
það fyrir augum sem frelsið
hefir afrekað fyrir heiminn í
heild, held eg óhætt sé að full-
yrða, að sigur okkar þá við York
ton sé sá glæsilegasti og af-
drifaríkasti, sem vopn hafi
unnið fyr og síðar. Sá
sigur vanst ekki fyrir liðsmun
manna og tækja, heldur af því
að hugsjónir okkan voru auð-
skildar, háleitar og ákveðnar.
Því miður verða þessi um-
mæli ekki höfð um stríðið
1914—18. Samkvæmt sögulegum
sannleika, var það stríð, án sig-
urs. Meðan það stóð yfir, álitum
við okkur talsmenn hárra hug-
sjóna. Leiðtogi okkar Woodrow
Wilson, sagði það svo ekki varð
misskilið. Við börðumst til bjarg
ar lýðræðisstefnunni, það var
ekki bara slagorð, heldur stóðu
þar á bak við tillögur í fjórtán
greinum og uppástunga um
myndun alheimsstofnunar undir
nafninu “Þjóðabandalagið”.
Vissulega voru alt þetta háar
hugsjónir, en þegar prófraunin
reið að, komu í ljós hættulegir
þverbrestir; við urðum þess
varir að við sjálfir og banda-
menn okkar vorum innbyrðis
áundurþykkir. I fyrsta h?ei kom
brátt í ljós að sumir bandamenn
voru flæktir í leynisamningum
bak við tjöldin og lögðu meiri
rækt við framkvæmd þeirra
samfara valdapólitík, er stvðja
að myndun bjartari og betri
heims, eftir skýringum og uppá-
stungum Mr. Wilsons. I öðru
lagi brast okkur sjálfa hrein-
lynt fylgi við okkar yfrirlýstu
stefnu, sem við höfðum þó talið
heiminum trú um að væri okk-
ar hjartans mál. Niðurstaðan
varð, brotthlaup frá flestum
þeim höfuðatriðum sem við
höfðum barist fyrir. Af þessum
ástæðum telur núverandi kyn-
slóð síðasta stríð árángurslaust
múgavíg. Miljónir manna létu
lífið, en engar nýjar hugsjónir
og engin ný markmið risu upp
fórnaraltarið.
Þessar hugleiðingar leiða ó-
hjákvæmilega til vissrar niður-
stöðu: Það má óhikað fullyrða,
að í stórum dráttum vinnst
ekkert mikilvægt við friðar-
samninga, sem ekki hefir þeg-
ar verið unnið á sjálfum víg-
vellinum. Eg segi, ekkert mikil-
vægt; það er að vísu svo að
mörg smærri atriði verður að
jafna við samningáborð og á
ráðstefnum síðar — atriði sem
torvelt er að finna rétta lausn
á í orustuhitanum.
Við og bandamenn okkar get-
um vissulega ekki tekið okkur
frídag frá baráttunni við Japani
til þess að bollaleggja hvað
gjöra skuli við Burma; þeldur
ekki getum við gefið Hitler and-
vökulausa nótt meðan við ákveð
um framtíðar örlög Póllands.
Það sem leggja ber áherzlu á
nú, meðan stríðið stendur vfir
eru vissar og ákveðnar megin-
reglur. Okkur verður að vera
ljóst hvert úrlausnarefni við
höfum að inna af hendi. Látum
okkur enn á ný taka frelsis-
stríð Bandaríkjanna sem dæmi:
Þegar það var háð, hafði eng-
inn neinn grun um hina raun-
verulegu framtíðarbvggingu
hinna sameinuðu ríkja; enginn
hafði heyrt getið um stjórnar-
skrána, sambands fyrirkomulag-
ið, hinar þrjár greinar stjórn-
arskipunarinnar eða hið ágæta
tveggja þingdeilda samkomulag,
sem hvatti smærri ríkin til að
ganga í sambandið. Öll þessi
nýbreytni lá enn um hríð 1
skauti framtíðarinnar, hafði þó
að sjálfsögðu fest ógjöggar ræt-
ur í heila örfárra pólitískra
spámanna, en aðeins ef til vill
í höfuðatriðum.
Undirstöðuatriði þessa vold-
uga pólitíska bákns, sem nú
eru Bandaríki Ameríku, voru
falin í freelsisskránni, í söngv-
um og ræðum þeirra daga, og
miðdegisverðar samtræðum; einn
ig í heimulegum bollalegg'ng-
um hermannanna við varðelda
sína meðfram allri austurströnd-
inni.
Jafnvel þó hin miklu fylki
Massachusetts og Virginía væru
í bandalagi aðeins á örveikum
pólitískum bláþræði. (The
Continental Congress) voru borg
ararnir að fullu ásáttir um
stríðsmálin og stefnumarkið
framundan.
Ef þeir hefðu á hinn bóginn
verið ósamþykkir meðan stríð-
ið geisaði, mundu þeir einnig
hafa orðið ósammála um frið-
inn; þeim hlotnaðist við friðinn
nákvæmlega eins mikið og þeir
unnu á vígvellinum — hvorki
meira né minna. Þessi sann-
leikur — ef hann f sannaði sig
ekki sjálfur — verður prófaður
með því að benda á eitt ógæfu
tilfelli í þessu sambandi: 4Ibú-
um þessara fylkja místókst að
ráða málefnum svertingjanna
heppilega til lykta. Afleiðingin
várð sú að þeir voru\ gjörðir
að ríkri tekjulind i suðurríkjun-
um og á alt annan veg en átti
sér stað í þeim nirðri fylkjum.
Niðurstaðan varð, önnur styrj-
öld, blóðugri og grimmari en
hin fyrri.
Getum við ekki lært af
þessu dæmi og fleirum er sag-
an geymir, hvað okkur ber að
gjöra í dag? Við verðum að
læra af annara reynslu. Okkur
verður að skiljast að við vinn-
um í framtíðinni, aðeins það
sem við vinnum í vopnaviðskift-
um — hvorki meira né minna.
Fyrst verðum við að ákveða
hvað það er sem við ásetjum
okkur að vinna. Nauðsyn ber til
að full eining ríkji meðal banda
þjóðanna. Ekki er það þó nauð-
synlegt í öllum smáatriðum. En
án þess við séum ráðnir í að
láta hin sögulegu slys endur-
takast, verðum við að vera sam-
mála og samhuga í óllum aðal-
atrfðum. Það er ekki fullnægj-
andi að leiðtogarnir séu sam-
mála, sú samhljóðun sem eg
hefi í huga, verður einnig að
eiga rætur í huga og hjarta
þjóðanna sjálfra. Við verðum að
tryggja að sú hugsjón sé ein og
hin sama.
Hvað felst í þessu í raun og
veru? Það sem í því felst er,
að hver maður gefi sína skoðun
og hugmyndir frjálst og hrein-
skilnislega, bæði hinumegin
heimshafanna og hér heima.
Bretar geta ekki gjört okkar
hugsjónir að sínum, nema þeir
viti hvað okkur býr í huga og
án þess við höfum sömu drauma
og enska þjóðin heima og heim-
an, er alt samkomulag og sam-
vinna vonlaus. Við verðum- að
kynna Rússum og Kínverjum
okkar skoðanir og kynnast
þeirra gagnkvæmt.
Það er erkiheimska og stapp-
ar nær sjálfsmorði, að halda
fram þeirri skoðun að borgarar
þegja, af ótta við að orsaka ó-
þegja, af ótta við að orska ó-
þægindi hinni ákveðnu og
stundum krókóttu pólitík leið-
toganna. Okkur hefir verið sagt
til dæmis, að þeir sem ekki hafa
hlotið hernaðarlega sérþekkingu
og ekki standa í neinu sérstöku
sambandi við ríkjandi stjórnir,
skuli varast að gjöra tillögur eða
uppástungur um framkvæmd
stríðsmálanna, hvorki herfræði-
lega, iðnfræðilega, fjármálalega
eða stjórnfræðilega. Okkur er
sagt að þegja og leyfa forystu-
mönnunum og sérfræðingunum
að ráða allar þessar gátur í friði
og fullu næði óáreittum.
Slíkt fyrirkomulag er illspá-
andi að minni hyggju, það held-
ur sannleikanum utangarðs en
lokar rangfærslur og falskt ör-
yggi inni.
Frh.
Endurbœtur mennta-
skólahússins í Reykjavík
Hátíðasalur skólans er ein sögu-
ríkasta stofa á landi hér.
Pálmi Hannesson, rektor
Mentaskólans, boðaði tíðinda-
menn blaða og útvarps á fund
sinn á fimtudaginn var. Sýndi
hann þeim skólahúsið og sagði
þeim sitthvað um mál skólans.
Síðastliðið haust flutti Mennta
skólinn í Reykjavík aftur í hina
gömlu húsakynni sín við Lækj-
argötu eftir nokkra útlegð af
völdum brezka setuliðsins. Var
það vissulega öllum góðum Is-
lendingum fagnaðarefni, að þessi
virðulega og aldraða mennta-
stofnun skyldi aftur fá ráð á
híbýlum sínum, þar sem sumir
minnisstæðustu atburðir í sögu
landsins hafa gerzt.
En aðkoman var heldur köld.
Húsið var mjög illa farið og
alls ekki nothæft fyrr en gagn-
gerðar endurbætur höfðu farið
fram. Leikfimishúsið hefir ekki
þótt svara kostnaði að gera við.
Merkilegasta stofa skólahúss-
ins er hátíðarsalurinn, í norð-
urenda þess á efri hæð. Þegar
gert var við húsið, var leitazt
við að gera hann sem líkastan
því, er talið er að hann hafi ver-
ið í öndverðu. Var loft málað
drifhvítt og slíkt hið sama
veggir að ofan, en blátt nær gólfi
með gullnum strikum. Sagði
Pálmi rektor gestum sínum ör-
stutt ágrip af sögu hátíðarsals-
ins.
Upphaflega var hátíðarsalur-
inn ætlaður Alþingi til fundar-
setu, og þar var það endurreist-
árið 1845. Voru þar síðan háð
811 þing, þar til þinghúsið var
reist við Austurvöll. I þessum
sal gerðist meðal annars öll
þingsaga Jóns Sigurðssonar for-
seta, og þar réðu einnig ráðum
skörungar eins og Benedikt
Sveinsson. Þar var haldinn þjóð-
fundurinn 1851. Menn vita enn,
hvar Trampe greifi sat, er
hann lýsti fundinum slitið, “til
þess að firra landið kostnaði”
af lengri fundarsetu. Menn vita
einnig hvar Jón Sigurðsson sat,
er hanri greip fram í til þess
að mótmæla Trampe, og hvar
hann steig á gólf, er hann reis
úr sæti sínu og mælti hin al-
kunnu orð, þegar Trampe greifi
og Páll Melsted amtmaður, for-