Lögberg - 18.05.1944, Blaðsíða 4

4
LÖGBERG, FIMTUDAGINN 18. MAt 1944
r——lögbcrg ~
Gefið út hvern fimtudag af
THE COLUMBIA PRESS, LIMITED
695 Sargent Ave., Winnipeg, Manitoba
■ Utanáskrift ritstjðrans:
; EDITOR DfiGBERG,
695 Sargent Ave., Winnipeg, Man.
Editor: EINAR P. JÓNSSON
Verð $3.00 um árið — Borgist fyrirfram
The "Lögberg” is printed and publishea by
The Columbia Press, Dimited, 695 Sargent Avenue
Winnipeg, Manitoba
PHONE 86 327 •
. Mr. King flytur ræðu
í brezku þinginu
Eins og áður hefir verið frá skýrt, situr
hinn canadiski forsætisráðherra, Mr. King, ráð-
stefnu í London um þessar mundir, ásamt öðr-
um forustumönnum brezku siálfstjórnarþjóð-
anna. Og þótt þessi stjórnarformanna fundur
fjalli vitaskuid fyrst og fremst um stríðið og
frarnvindu þess, komu að sjálfsögðu mörg önnur
mál til umræðu, sem vörðuðu veldisheildina og
skipulagningu heimsfriðarins, að lokinni yfir-
standandi styrjöld; lagði Mr. King sérstaka á-
herzlu á það í stórmerkri ræðu, sem hann flutti
í sameinuðu þingi í London þann 11. þ. m., hve
mikils það væri um vert, að samstarf innan
veldisheildarinnar yrði jafnan sem allra nánast,
þó hann á hinn bóginn færi ekki dult með þá
skoðun sína hve tvíeggjað sverð það gæti orðið
að víkka út áhrifasvæði hins brezka þjóðasam-
bands í London á kostnað þeirra einstöku sjálf-
stjórnarþjóða, er það samanstæði af; afstöðu
sinni til þessa mikilvæga máls hafði Mr. King
all einarðlega lýst í tilefni af hinni nafntoguðu
ræðu Halifax lávarðar frá í fyrra, sem vakti
ströng mótmæli víðsvegar í þessu landi.
“Eg er ófrávíkjanlega þeirrar skoðunar,”
sagði Mr. King í áminstri ræðu sinni, “að eina
viturlega og trygga leiðin til þess að grundvalla
á framtíðarfrið, og lífræna samvinnu þjóða á
milli, væri sú, að komast niður á skipulag, sem
gilti jafnt um allar þjóðir, en veitti engri einni
þjóð nein sérstök forréttindi; jafnrétti í póli-
tískum skilningi væri, þótt vel léti í eyra, ófull-
nægjandi nema því aðeins, að það héldist í
hendur við afkomulegt eða hagsmunarétt jafn-
rétti.”
Mr. King lagði ítrekaða áherzlu á það, að í
hvert skifti, sem það kæmi til umræðu veldis-
heildinni til treystingar, að velja í því sambandi
nýjar leiðir, yrðu þeir, sem að málum stæði
jafnan að hafa það skýrt í huga, að engar þær
ráðstafanir væru teknar, sem komið gætu þeirri
hugmynd inn hjá sjálfsstjórnar þjóðunum, að
verið væri að nokkru að takmarka sjálfsákvörð-
unarrétt þeirra; það væri og jafn áríðandi, að
þær þjóðir, sem utan stæði hins brezka þjóða-
sambands, fengi það ekki á meðvitund, að verið
væri að stofnsetja neinn sérstakan yfirdrottn-
andi þjóðahring, er ráða vildi yfir örlögum
þeirra; alt slikt gæti dregið á eftir sér óþægi-
legan dilk.
1 ræðu sinni vitnaði Mr. King í ummæli Mr.
Churchills um brezku veldisheildina og skipu-
lagningu hennar frá 1907, en ummælin voru á
þessa leið:
“Vér, sem lítum fram á veginn, og bíðum
þess dags, er hærra samfélagslegt réttlæti verði
leitt til öndvegis, en nú á sér víða stað í heim-
inum, unnum af alhug hinu brezka stjórnar-
fars fyrirkomulagi, vegna þeirra breiðu sam-
vinnuhugsjóna, sem það grundvallast á; og vér
trúum því, að frá þeirri sjónarhæð skoðað, geti
menn orðið nokkurn vegifin sammála um, að
þangað megi sækja þá fyrirmynd, sem mann-
kvnið þráir og hefir verið að leita að.”—
Þá vék Mr. King nokkrum orðum að stríðs-
sókn canadisku þjóðarinnar, og lagði fyrst og
fremst áherzlu á það, að framlagið til stríðsins
hefði frá byrjun verið á sjálfboðagrundvelli,
og þjóðin sjálf, fyrir munn kjörinna fulltrúa
sinna, sagt Þjóðverjum, og möndulveldunum í
heild, stríð á hendur í eigin nafni, og upp á eigin
ábyrgð.
Mr. King lét þess og getið, að auk allra
greina hins canadiska hers, er í þessu yfirgrips-
mikla frelsisstríði tæki þátt, hefði canadiska
þjóðin lagt brezka veldinu til birgðir vista og
hergagna, er næmi því nær fjórum biljónum
dollara, og væri helmingurinn af því gjöf.
“Meðan sá andi þess fangvíða frelsis, sem
nú ríkir og og hefir yfirhönd í stefnum og starfs-
háttum Bretlands,” sagði Mr. King, “þarf veldis-
heildin ekkert að óttast, hvorki utan í frá né
að innan, því þá er hún enn á réttri leið.”
i
Mr. King fór viðeigandi og virðulegum orð-
um um þátttöku Bandaríkjanna, “hins volduga
nágranna” sunnan landamæranna, í þeim geig-
vænlega hildarleik, sem yfir stæði, jafnframt
því, sem hann brýndi fyrir hlustendum sínum,
vítt um heim, hina brýnu þörf á andlegu og
efnislegu samstarfi hinna enskumælandi þjóða,
að stríðinu loknu.
•
Mr. King lauk máli sínu með svofeldum
orðum: “Á þessu stigi málsins, hljóta öll vor
átök að beinast að sem fljótustum fullnaðar-
sigri, með það þó ávalt jafnframt í huga, hvernig
haga skuli þeirri viðreisn, og þeirri skipulagn-
ingu, er traustur framtíðaríriður fái hvílt á.”
•
Meira en ómaks eða
áreynslu vert
Athygli skal hér með leidd að nokkrum
kvæðum, helguðum íslenzkri tungu og töfra-
magni hennar, sem birt eru á öðrum stað hér
í blaðinu, en eiga tilveru sína að þakka “Esj-
unni” í Árborg, sem er ein af hinum mörgu og
fjölgandi deildum Þjóðræknisfélags íslendinga
í Vesturheimi; áminst deild efndi fyrir nokkru
til vísnasamkeppni um fegurð og menningar-
mátt íslenzkrar tungu; níu skáld, öll búsett í
frumbygðum Islendinga í grend við Winnipeg-
vatn, báru fram ljóðfórnir sínar á altari íslenzk-
unnar, og þótt kvæði þeirra séu að vísu töluvert
misjöfn að listrænum verðmætum, þá hafa þau
þó öll nokkuð til síns ágætis frá skáldskapar-
legu sjónarmiði séð, auk þess sem þau bera
fagurt vitni ást og aðdáun höfundanna á hinni
tiginbornu tungu vorri.
Dómendur í fyrgreindri vísnasamkeppni,
voru þeir Guttormur J. Guttormsson og Eyjólf-
ur J. Melan, sem báðir teljast til góðskálda, og
eru auk þess hárnæmir á ljóðagerð annara
manna.
Fegurð
Sumarið, þessi óviðjafnanlega upprisuhátíð
fegurðar og blómskrúðs, er nú gengið í garð;
foldin hefir varpað af sér viðjum vetrar, og bú-
ist litklæðum á ný; og nú teygja blómin bros-
andi blómkrónur mót hækkandi sól. Sennilega
flytja þó einhverjir, því miður, með sér hélu-
kaldar vetrarhugsanir inn í sumarið, og koma
eigi auga á þann unað, sem samvist við yndis-
leik blómanna er samfara, þó vonandi sé, að
þeir séu eigi margir; nú er vökumanna þörf;
manna, sem trúa á lífið og sigurmátt þess yfir
þeim gereyðingaröflum, sem nú leika lausum
hala heimskautanna á milli; manna, sem trúa á
fegurðina og skilja í reynd það frelsandi frjófg-
unarmagn, sem hún býr yfir.
Móðir jörð ber á því enga sök, þó hún vegna
rangíjeitni mannanna flaki í sárum; hún er enn
hin bezta blómmóðir eins og hún var á dögum
Jóns Thoroddsen, og hún heldur áfram að vera
það frá kyni til kyns.
Einar Benediktsson var skáld hrifningar, og
hinnar vængjuðustu alfegurðar; í einu hinna
glæsilegu kraftakvæða sinna, kemst hann þann-
ig að orði um uppruna og tign íslenzks máls:
“Það orktu guðir lífs við lag,
eg lifi í því minn æfidag,
og dey við auðs þess djúpu brunna.”
í hvaða átt, sem litið er, blasir við auga
fjarvídd lokkandi fegurðar, í umgerð hinnar
dásamlegustu nýsköpunar.
Hráslaginn í sálum mannanna á sér engan
tilverurétt, og þá allra sízt, er dís gróandans
hefir leidd verið til öndvegis að nýju.
f •
Einátœtt í sögu Canada
Á skemri tíma en tveimur árum, hafa þrír
íslenzkir lögfræðingar verið skipaðir í dómara-
embætti í þessu landi, og í þessari röð: W. J.
Lindal, J. T. Thorson og H. A. Bergman; skipun
þessara þriggja manna í hin virðulegu dómara-
embætti, er sú sérstæðasta og yfirgripsmesta
traustsyfirlýsing, sem íslenzka þjóðarbrotið
vestan hafs hefir nokkru sinni hlotið, og veldur
straumhvörfum í þróunarsögu canadisku þjóð-
arinnar, því aldrei áður hafa aðrir en brezkir og
fransk-canadiskir menn, verið skipaðir á dóm-
arabekk innan vébanda þessa þjóðfélags; yfir
þessu finnum vér Vestmenn vitaskuld til rétt-
mæts metnaðar, en ofmetnast megum vér þó
ekki; en þessi áminsta traustsyfirlýsing, ætti að
verða oss sterk hvöt til aukinna menningarlegra
átaka í framtíðinni.
Bróðurkveðja úr
heimi eilífðarinnar
Árið 1901, á uppstigningardag,
druknaði bróðir minn, atgervis-
maður hinn mesti. Hann var
rúmu ári eldri en eg, og vorum
við mjög samrýmdir. t
Tveimur dögum eftir slysið
var mér tilkynt látið, og eins og
gefur að skilja, var eg mjög sár
og leiður yfir fréttinni. Eg hafði
ekki eirð í mér til að vinna og
gekk upp að Skólavörðu til þess
að reyna að létta mér sorgina
naeð því að horfa yfir umhverfið
fagra. Á 9. tímanum gekk eg
heim í herbergið mitt. Eg gat
ekki aðhafst neitt, svo að eg á-
setti mér að leitast við að sofna.
Eg gat ekki sofnað, tók því bók
og fór að lesa. Þegar eg er ný-
byrjaður á lestrinum, er barið að
dvrum, og eg kalla: “Kom inn.”
Hurðin er opnuð. Maður stend-
ur í dyrunum og heldur um
hurðarhúninn, og eg þekki strax,
að það er bróðir minn. Albjart
"var enn í herberginu þetta vor-
kvöld. Eg verð mjög glaður og
segi:
“Nei, ertu kominn?”
“Komdu blessaður og sæll,”
segir hann. “Eg kom til að biðja
þig bónar.”
Þá svara eg:
“Eg veit ekki, hvað eg vildi
gjöra fyrir þig undir þessum
kringumstæðum.”
Hann segir:
“Bónin er sú, að þú trúir því
ALDREI, að eg sé dáinn. Guð
veri með þér. Líði þér altaf
sem bezt.”
Að svo mæltu fer hann og lok-
ar dyrunum. Lýkur þeim þó upp
aftur og segir:
“Þú ætlar að MUNA þetta.”
Síðan ligg eg undrandi, og hið
fyrsta, sem eg hugsa, var þetta:
“Eg var þó ekki sofandi.” Eg
hélt á bókinni og var höndin í
opnunni, sem eg var að lesa.
Einnig leit eg á úrið mitt og setti
vandlega á mig hvorttveggja bls.
talið, 163, og tímann, 8.55. Síðan
tek eg blað, sem lá á borðinu, og
legg í opnuna á bókinni, því að
eftir þetta gat eg ekki lesið.
Morguninn eftir stóð mér þetta
alt lifandi fyrir hugskotssjónum.
Miðinn var í bókinni við blað-
síðutalið.
Ekkert atvik í lífi mínu man eg
skýrar en þetta.
(Höf. vill ekki að svo stöddu
láta nafns síns getið. En hann
er mjög sannorður og vandaður
maður).
—Kirkjuritið.
Hitt og þetta
Tómas: “Mamma, lofaðu mér
að fara í dýragarðinn og horfa
á apana”.
Mamma: “En sú hugmynd!
Fara í dýragarðinn núna til að
horfa á apa, þegar Betsy frænka
þín er hér”.
•
t
“Svo þú biður bænirnar þín-
ar á hverju kvöldi?”
“Nei, sum kvöldin vil eg ekki
neitt.”
Þegar Sókrates var spurður að
því, hvort betra væri fyrir mann
að vera giftur eða ógiftur, svar-
aði hann: “Lótum hann vera
sjálfráðan, hvorn kostinn hann
velur sér, hann mun iðrast þess.”
•
Heldri kona frá Washington
sat eitt sinn við hliðina á
Coolidge forseta í samkvæmi.
“Herra forseti”, sagði hún vin-
gjarnlega, “þér eruð mjög þög-
ull. Eg veðjaði um það í dag, að
eg skyldi fá yður til þess að
segja meira en tvö orð”.
“Þér tapið”, svaraði forset-
inn.
•
— Það er yndislegt að fá að
vera í algerðu einrúmi, einkum
þegar maður má hafa kærust-
una hjá sér, sagði írskur her-
maður á dögunum.
Björn Sigfússon:
Menn og konur
Eru konur teknar með í reikn-
inginn eða ekki, þegar sagt er:
Menn hafa heyrt þessa sögu,
Menn skilja þetta, Mönnum finst
þetta umhugsunarvert? Væri
ekki réttara að segja t. d.: Mönn-
um og konum finnst þetta um-
hugsunarvert, — ef hirt er einn-
ig um það, hvað kvenþjóðinni
kann að finnast?
Svar: Orðið menn táknar jafnt
konur sem karla í þessum orða-
tiltækjum. Allir játa, að konur
eru mennskar og þess vegna engu
síður menn en karlmennirnir.
Aldrei hefði þurft að búa til
orðið karlmaður, ef ekki hefði
komið fyrir, að greina þyrfti
sundur hugtökin maður, sem
getur verið nærri eins tvírætt
og tökuorðið manneskja, og hið
ótvíræða í orðinu karlmaður.
Mannfjöldi, múgur manns, er
engu síður safn kvenna en
karla. Eddu sína byrjar Snorri
á þessa leið: “Almáttigur guð
skapaði í upphafi himin og jörð
og ... síðast menn tvo, er ættir
eru frá komnar, Adam og Evu.”
En í Heimskringlu segir hann
t. d. um karlmenn tvo og konu,
er fylgdi þeim: “Kona var inn
þriðji maður”. Rætt er í Grágás
um gifting tveggja manna, karls
og konu.
Þó fer því fjarri, að maður,
sem oft þýðir karlmaður, geti
beinlínis þýtt kvenmaður einnig.
Það er einkum í gömlum orð-
tökum og almennum, sem orðið
maður nær til karla og kvenna
í senn. Og þeirri réttu merkjngu
má ekki þaðan týna né afneita
manneðli kvenna.
Þessi spurning minnir á aðrar
venjur að ávarpa konur. Hvað
á að segja í staðinn fyrir dönsku-
slettuna fröken? — Auðvitað
ungfrú eða frú eftir atvikum,
þegar nokkurn titil þarf að nota.
Frú er réttmætt orð um ógiftar
jafnt og giftar.
En geta stúlkur á hvaða aldri,
sem er, talizt konur?
Vitanlega. Þær eru það. Og hví
skyldi þá vera ljótt að kalla þær
það? Kvenfélög, kvennréttindi,
kvenbúningar, kvennaleikfimi,
kvenfegurð, — allt fer það stúlk-
unum engu verr en þeim, sem
rosknari eru, og hvort sem telpu-
krakka líkar vel eða illa, að hún
sé kölluð konuleg, er það sams
konar hrós og þegar sagt er um
smástrák, að hann sé orðinn karl-
mannlegur.
Tvær konur frá Patreksfirði
spurði mig um atkvæðaskipt-
ing orðsins stúlka og hliðstæðra
orða. Svar mit beinist fjrrst að
því að berja niður misskilning,
sem eg hef bæði séð á prenti
og heyrt fyrr, að atikvæðaskipt-
mg orðsins sé mismunandi eftir
landshlutum, og berja inn í ó-
fróða þá staffræðilegu atkvæða-
skipting slíkra orða, sem föst er
orðin í íslenzku ritmáli. Reglan
er, að fyrra (fyrsta) atkvæði
skulu fylgja svo margir sam-
hljóðar sem kveða má að, — sé
orðið forskeytislaust og ósam-
sett. Þess vegna skal skipta svo
milli lína: vöðv-ar, niðj-ar,
Kristj-án, bölv-un, hrakn-inga-
saga (aldrei má flytja einn staf
milli lína, þótt atkvæði sé), jarðn-
esk-ur, himn-esk-ur. Stúlka er
tvö atkvæði: stúlk-a, þótt a megi
ekki færa í aðra línu. Þessi staf-
fræðilega atkvæðaskipting er
einföld og hentug. Hún er önnur
en í flestum Evrópumálum, en
hefur átt fylgi fremstu íslenzku-
maama alla næstliðna öld og
kemur ekki til mála að hleypa
þar nú að neinum glundroða,
enda gæti enginn neitt á honum
grætt.
En spurningin frá Patreksfirði
var þannig orðuð: “Er atkvæða-
skipting orðanna stúlka, piltur
og mjólk rétt eins og Norðlend-
ingar bera það fram: stúl-ka, pil-
tur, mjól-k? —okkur finnst ein-
kennilegt að heyra hámenntaða
menn skipta orðum þannig í
tali sínu.”
Þrátt fyrir þann misskilning
spyrjenda, að skipting atkvæða
sé önnur á nokkurn hátt nyðra
en syðra,, og það, að gengið er
fram hjá hinni ákveðnu atkvæða-
skiptingu ritmálsins, sem eg var
að skýra, hafa þær þarna vestra
tekið rétt eftir þeirri dvöl minni
samhljóða í orðunum, sem kalla
mætti hljóðfræðilega atkvæða-
skipting. En sú dvöl er á sama
stað í orðunum í máli sunnan
og vestan lands sem norðan.
Hljóðfræðilega atkvæðið, hvert
um sig, byggist á hljómmagni
orðsins samfara áherzlu þess,
lengd og hljómblæ. Allt þetta
samanslungið ræður lengd þess
atkvæðis, og er vandi að heyra
það og enn meiri vandi að finna
uin það reglur. Stundum er at-
kvæðaskiptingin jafnvel inni í
hljóðunum, s. s. í lokhljóðum,
nokkur hluti hljóðs fylgir fyrra
atkvæði, nokkur hluti hinu síð-
ara og færi þá að vandast málið,
ef skrifa ætti eftir slíkri at-
kvæðaskiptingu.
í orðinu stúlka er hin hljóð-
fræðilega atkvæðaskipting talin
vera milli 1 og k, nema sumir
hyggja hluta af k fylgja fyrra
atkvæðinu.
En hvor framburðurinn er rétt-
ari? er oft spurt um þessi orð. —
Sá, sem norðlenzkur er kallaður
(tíðkast ekki síður í Múlasýslum,
en er horfinn í Húnavatnssýslu),
er upphaflegri, svo sem ráða má
bæði af rími fornra kvæða og
samanburði við mál frændþjóð-
anna. Hinn óraddaði framburður
á 1 framan við k, p, t er því rang-
ur samkvæmt uppruna. En í því
máli dugir ekki að dæma án þess
að líta einnig á hitt, að svo talar
nú meirihluti íslendinga.
Samtíðin.
THE ICELANDIC CANADIAN
CLUB
At p meeting of the Icelandic
Canadian Club held Sunday
evening, May 14, in The Antique
Tea Rooms, the following resolu-
tion was passed.
Whereas it has come to our at-
tention that a number of persons,
some of hom are not of Icelandic
descent, are anxious to take a
series of lessons on the culture,
history and government of Ice-
land; and whereas some of this
group would also like to further
their knowledge of the Icelandic
language: the Icelandic Cana-
dian Club hereby resolves to
elect a committee of three mem-
bers who shall co-operate with
a committee of two from the Ice-
landic National League to or-
ganize this group of people into a
class or classes for the purpose
of pursuing the aforementioned
studies during the coming sea-
son, commencing in October,
1944.
The committee of three is as
follows: W. S. Jonasson, Rev. H.
E. Johnson, Mrs. H. F. Daniel-
son.
A committee of five has also
been appointed to help further
the projéct of establishing a
Chair in Icelandic in the Uni-
versity of Manitoba.
Mrs. E. A. Isfeld gave a paper
on “The Development of music
in Iceland.” In moving the vote
of thanks, Dr. Larus Sigurdson
remarked that the executive was
to be congratulated on securing
this excellent lecture and on this
subject, as one of the aims of the
Club is to help members and the
public in general to become
familiar with cultural develop-
ments in Iceland. Even though
Mrs. Isfeld’s special field of
study is music, it must have been
a painstaking task to gather to-
gether this important informa-
tion ön .the Music of Iceland. He
thanked her for taking the time
to prepare this paper and for
presenting it in such an interest-
ing manner.
The meeting was well attend-
ed and most enjoyable. Mrs.
Couch and her committee served
lunch.