Lögberg - 29.11.1945, Qupperneq 4

4
LÖGBERG, FIMTUDAGINN 29. NÓVEMBER, 1945
r
Xöffberg
OefiB út hvern fimtudag af
THE COLUMBIA PRESS. LIMITED
095 Sargent Ave., Winnipeg, Manitoba
Utanáskrift ritstjórans:
EDITOR LÖGBERG,
695 Sargent Ave., Winnipeg, Man
Editor: EINAR P. JÓNSSON
Verð $3.00 um árið — Borgist fyrirfram
The “Lögrbergr” is printed and publishea by
The Columbia Press, Limited, 69 5 Sargent Avenue
Winnípeg, Manitoba
PHONE 21 804
MI!llllll!ll!lll!lllll!lll!l!l!linillllllllllllllM
Or ríki bókmentanna
HKI'íllllllllllillllUllllllllllllllllllllllllfflllllllllllUlllllllllUIIIHIIIIIIIIIIIillHlllllllllllllllllH^
I.
Þó hálf öld sé í venjulegri merkingu ekki
langur kafli í lífi þjóða, þá er þó slíkt tímabil
betri partur af mannsæfi, og engan veginn ó-
verulegur þáttur í sögu fyrirtækja eða stofn-
ana; það verður því óhjákvæmilega til merkis-
viðburða talið í menningarsögu Islendinga, er
íslenzk tímarit hafa fylt hálfa öld, og eru enn á
öru þróunarskeiði; en slíkt má rétjilega heim-
færa upp á Eimreiðina, er varð fimmtug á önd-
verðu því ári, sem nú er í þann veginn að syngja
sitt síðasta vers; í tilefni af áminstu afmæli
þessa gagnmerka tímarits, sem jafnast að
öllu á við beztu tímarit annara menningar-
þjóða, sendi núverandi ritstjóri þess, hr. Sveinn
Sigurðsson, kaupendum og lesendum, prýðis-
vandað minningarhefti fyrri hluta yfirstandandi
árs, sem er hvorttveggja í senn bæði fjölskrúð-
ugt og innviðatraust, og öllum þeim, er hlut
sig aað máli til hins mesta sóma*
Eimreiðin hóf göngu sína árið 1895, er heitar
lífsbylgjur andlegrar og stjórnarfarslegrar
vakningar fóru um landið og kvöddu landslýð
allan til þrekrauna og látlausrar frelsisbaráttu.
Fyrsti ritstjóri tímaritsins var Dr. Valtýr Guð-
mundsson, þjóðkunnur fræðimaður, er jafn-
framt kom svo við stjórnmálasögu samtíðar
sinnar, að heil stjórnmálastefna var kend við
hann og nefnd “valtýska.” Dr. Valtýr hafði rit-
stjórnina með höndum fram á árið 1917. Ársæll
Árnason, bókaútgefandi, flutti Eimreiðina heim
til Reykjavíkur, og gaf hana út frá 1918—1923,
en þau árin annaðist Dr. Magnús Jónsson rit-
stjómina; en það sama ár keypti Sveinn Sig-
urðsson guðfræðingur frá Brimnesi við Seyðis-
fjörð tímaritið, og hefir frá þeim tíma verið út-
gefandi þess og ritstjóri, við vaxandi orðstír
og menningarlegt áhrifagildi.
Hr. Vilhjálmur Þ. Gíslason rekur fimmtíu
ára bókmentaferil Eimreiðarinnar í áminstu af-
mælishefti með slíkum ágætum, að vart verður
á betra kosið; er ritgerð þessi meitluð að mál-
fari, og að öllu óhlutdræg, og þess vegna er svo
mikið á henni að græða; niðurlagsorð hennar
eru á þessa leið:
“Frjósemin frá fyrra hluta tímabilsins hélzt
ekki öll. Stundum kom yfir menn kjarkleysi og
kæruleysi. Bókmentirnar urðu fitl við fánýt
efni, ljót eða leiðinleg, uppgerðar frjálslyndi og
grunnfærar ádeilur. En innan um er altaf fall-
egur og þróttmikill gróður og ýmislegt í bók-
mentunum síðara hluta tímabilsins á sjálfsagt
eftir að lifa. Sum einkenni benda nú til nýrrar
aldar. Nú vantar okkur nýtt líf í bókmentir
okkar, riýjan söng, kraft og kjark, víða útsýn og
glaða trú á framtíðina, frjósama og fágaða list
með virðingu fyrir sjálfri sér og lífinu.”
Dr. Richard Beck hefir fyrir nokkru L)irt
ýtarlegan ritdóm um áminst afmælishefti í þessu
blaði, og gert því ágæt skil; af þeirri ástæðu
verður heldur ekki drepið að þessu sinni nema á
nokkur atriði- Gunnar skáld Gunnarsson hefir
alveg sett nýtt met í skrásetningu æfiatriða
með minningargreininni um frú Sigrúnu á Halí-
ormsstað, þessa stórgáfuðu ágætiskonu, sem
jafnan bar Island, alt og óskift í hjarta sínu
hvar sem leið hennar lá; þessi minningargrein
er bókmentalegt þrekvirki, er seint mun fyrn-
ast yfir.
Eimreiðin hefir jafnan átt miklum vinsæld-
um að fagna, en í tíð núverandi eiganda síns og
ritstjóra, er hún orðin að bókment^legu stór-
veldi, sem haft hefir holl og djúpstæð áhrif á
hugsunarhátt þjóðarinnar, og var þess sízt van-
þörf. Sveinn ritstjóri er vitur maður og víðsýnn
að sama skapi; hann finnur að því með rökvísi
og festu, er honum þykir aðfinnsluvert í lífi
þjóðar sinnar, eins og mentuðum umbótamanni
sæmir; hann á ekkert skylt við þá ritfálmara, er
halda að ruddaskapur og stóryrði standi í ein-
hverjum samböndum við karlmensku og styrk.
1 stuttri, en mergjaðri inngangsgrein að
afmælisheftinu, farast ritstjóranum þannig orð:
“Prófið alt, haldið því sem gott er,” hefir
reynst mesta hollráð allri þróun á öllum öldum
— og reynist enn. Þessvegna getur Eimreiðin
ekki beygt sig í hlýðni undir neinar staðhæf-
ingar eða valdboð stjórnmála, trúarbragða, vís-
inda eða annara fyrirbrigða fyr og síðar nema
að rannsökuðu máli. Eimreiðin hikar þá ekki
heldur við að birta öðru hvoru fræðslu og frá-
sagnir um efni, sem hvorki hefðbundin trú-
arbrögð né hefðbundin vísindi hafa sérlegt dá-
læti á og jafnvel fyrirlíta. Hún hefir birt all-
mikið af slíku efni og mun halda því áfram í
samræmi við þá stefnuskrá, sem enn er óbreytt
og höfð að einkunn í hvert skifti, sem nýtt hefti
kemur fyrir almenningssjónir:
Eg trúi því sannleiki, að sigurinn þinn
að síðustu vegina jafni.
Með þessum orðum heldur Eimreiðin áfram
ferðinni í frelsandi framtíðar nafni.”
Lögberg flytur Eimreiðinni fimmtugri hug-
heilar þakkarkveðjur, jafnframt því sem það
óskar henni og hinum djarfhuga ritstjóra henn-
ar, langra og farsælla lífdaga.
II.
Hr. Jónas Jónsson alþingismaður og rit-
höfundur sýndi ritstjóra þessa blaðs þá vin-
semd, að senda honum nýlega með eigin hand-
ar áritun, bók eina mikla og vandaða, er “Sam-
vinnan á Islandi” nefnist; bókin er í vönduðu
bandi, 632 blaðsíður að stærð; hún er gefin út
af Sambandi íslenzkra samvinnufélaga, en
prentuð í prentsmiðjunni Eddu, Rvík, 1939.
Það, sem maður rekur sig einna fyrst á við
lestur bókar þessarar er það, að tveir höfund-
ar standa að henni, þeir Thorsten Odhe, sænsk-
ur samvinnufrömuður, og Jónas Jónsson al-
þingismaður, sem um langt skeið hefir staðið
í fremstu víglínu meðal íslenzkra samvinnu-
manna á vettvangi viðskifta og athafnalífs.
Thorsten Odhe er víðförull maður og mikil-
virkur rithöfundur; hann ferðaðist um ísland,
eða mikinn hluta þess, að Austfjörðum og Vest-
fjörðum undanskildum, og kynti sér eigi ein-
ungis viðhorf samvinnumálanna, heldur lagði
sig einnig í líma um að kynnast landi og þjóð;
þegar þeim kom ritaði hann bók um Islandsför
sína, þar sem hann dáir mjög andlega og efna-
hagslega þróun þjóðarinnar hin síðari ár, og
lýsir með glöggu gestsauga þeim straumum og
stefnum, er hæzt rísa í þjóðlífinu; í heimsókn-
um slíkra manna felst djúpstæðari gróði, en
nokkurri nýsöfnun auðs er samfara. Hr. Jón
Sigurðsson frá Yztafelli hefir íslenzkað þenna
bókarkafla, og er þýðing hans lifandi og skemti-
leg aflestrar.
1 innganginum að bók þessari kemst Jónas
Jónsson þannig að orði:
“Stjórn Sambandsins þótti einsætt, að því-
lík bók ætti að birtast á íslenzku. Þar gæti
þjóðin séð óhlutdrægan dóm hins hæfasta
manns um gildi samvinnunnar fyrir íslendinga-
En þar sem er fyrst og fremst miðað við að gefa
útlendum mönnum mynd af Islandi og sam-
vinnuhreyfingunni hér, og höfundurinn hefir
auk þess ekki ferðast um tvo af stærstu og
merkilegustu hlutum landsins, þá þótti eðli-
legt að bæta við nokkrum þáttum, og miða þá
einkum við ungu kynslóðina, sem tekur við
hinum mikla arfi samvinnunnar, án þess að
hafa tekið nema að litlu leyti þátt í hinni erfiðu
baráttu frumherjanna. Það féll í minn hlut að
rita þenna eftirmála. Verður hann frá minni
hálfu alveg sérstaklega miðaður við það, sem
eg kalla þýðingarmikla atburði í íslenzkri sam-
vinnusögu og við æfiatriði merkra samvinnu-
manna.”
Tillag Jónasar alþingismanns, er fult af
samanþjöppuðum fróðleik, eigi aðeins um sam-
vinnuhreyfinguna sjálfa, eins og hún nú kemur
fram. í veruleikanum, heldur og um almenna
þróun viðskiftalífsins á því tímabili, sem tekið
er til yfirvegunar; frásögn öll er aðlaðandi eins
og vænta mátti þar sem jafn fleygur og snjall
höfundur á í hlut og Jónas Jónsson er; þessi
kafli bókarinnar er prýddur fjölda mynda, þar
á meðal af elztu forvígismönnum samvinnu-
hugsjónarinnar, svo sem þeim Tryggva Gunn-
arssyni, Jakobi Hálfdánarsyni á Húsavík, á-
samt þeim Sigurði Kristinssyni, Árna G. Ey-
lands og Helga Þorsteinssyni úr hópi þeirrar
kynslóðar, sem nú er uppi, að eigi séu fleiri
tilgreindir.
“Samvinnan á íslandi,” þessi tvíburabók
þeirra Thorstens Odhe og Jónasar Jónssonar, er
gagnmerk um flest, og ætti að verða sem allra
víðlesnust.
III.
Meðal eigulegra rita, er Lögbergi berast af
íslandi annað veifið, má telja “Samtíðina,” sem
Cand. mag. Sigurður Skúlason er ritstjóri að.
Tímarit þetta er einkum sérkennilegt vegna
þess, hve ritstjórinn leggur mikla áherzlu á ís-
lenzka málvöndun í ræðu jafnt sem riti; sjálfur
ritar hann fagurt og tilgerðarlaust mál, og hon-
um er það ljóst, hve uppruninn og tungan eru í
rauninni óaðskiljanlegar tvenningar; yfir rit-
gerðum hans um bókmentir og íslenzk menn-
ingarmál, hvílir blær djúpstæðrar alvöru og
sanntrúar á sigurmátt íslenzkra menningarerfða.
Þeir, sem gerast vilja áskrifendur að Eimreið-
inni og Samtíðinni, geta snúið sér til Björnsson’s
Book Store, 702 Sargent Ave., Winnipeg.
Major S. SOSKIEE, M.P.,
lögfræðilegur ráðunautur verkamanna
stjórnarinnar á Brellandi.
Kaffi, sykur og fleira
Eftir Vigfús Guðmundsson
Talið er að kaffibaunir flytt-
ust fyrst til Suður-Evrópu frá
Asíulöndum fyrir miðja 16. öld,
og var þá farið að nota kaffið til
drykkjar fyrst 1534 í Miklagarði
í Tyrklandi. En um norðan verða
álfuna og Norðurlönd ekki fyr
en á 18. öld. Notkun kaffis hefir
þó eflaust verið þar lítil og fá-
gæt öldina þá alla. Fór svo einn-
ig hér, að um marga áratugi
reyndust íslendingar tornæmir á
töfradrykkinn. Hvorki er kunn-
ugt, með fullri vissu, hvenær
kaffibaunir fluttust fyrst til ís-
lands, jié til Éyrarbakka. En það
er fyrst vitanlegt, að árið 1760
komu 40 pd. af kaffibaunum til
Hólmsverzlunar í Reykjavík, og
þar með 25 pd. te, og 200 pd. syk-
ur. Kaffibirgðir þessar hafa að
líkindum nægt til nokkurra ára,
því ekkert hefir sézt innflutt
næstu árin. Varla heldur notað
að nokkrum mun, nema hjá
kaupmönnum og máske einstöku
embættismönnum fyrir fágæta
gesti. Te hefir þá líka verið
fremur notað á slíkum stöðum,
með því að næstu árin, 1762,
koma til landsins 10 pd. af því,
en 34 pd. 1763 og aðeins á hafnir
við Faxaflóa. (Hólm, Hafnarfjörð
og Básenda) og Grindavíkur.
Smám saman glæddist þessi
verzlun, svo að áratug síðar, 1772,
komu til landsins 110 pd. af kaffi,
77 pd. te og 663 pd. sykur, því að
hann varð jafnan að fylgja kaff-
inu og teinu. Næstu 7 árin glædd-
ist svo kaffinautnin, að árið 1779
komu 3320 pd. kaffi, 579 pd. te
og 8644 pd. sykur. (Einokun bls.
420). Á þessu tímabili — 1776 —
var svo hátt verð á þessum vör-
um, að ekki var furða þó þær
•yfðu ekki almenningseign. Kaffi-
pundið 32 skildinga, te 64 sk. og
sykur 20V2 sk.
Vafalaust hefir teið rutt sér
til rúms og fluttst til Eyrarbakka
fyr en kaffið. Eggert Ólafsson og
Bjarni Pálsson ferðuðust um ís-
land 1752—57. Líklega helst um
Árnessýslu 1756. Telja þeir þá að
mikil breyting hafi orðið á 10—
20 árum, svo að flestir betri
bændur eiga teáhöld. (Reise
gennem Island II. 285). — Kaffi
hefir þá naumast þekkst þar
(hjá kaupm. eða biskupum), þar
eða þeir nefna það ekki. Og
sennilega hafa þeir heiðursmenn
lítt heimsótt eða dvalið á þeim
árum, nema hjá embættismönn-
um og úrvalsbændum, er allir
hafa látið það bezta og fágæt-
asta í té, við þá aufúsu gesti.
Verzlunarskýrslur frá Eyrar-
bakka eru mjög fágætar og
gloppóttar og finnast engar nema
frá einstöku árum. Ekkert te
sézt þar aðflutt í skýrslum árin
1731, né heldur 1734. En svo
komu þar 40 pund af tegrasi
hvort árið 1765 og 1766. Fer svo
aftur minkandi löngu síðar, ekki
nema 19% pund te árið 1791, og
10 pd. 1792. Kaffið er þá að koma
í staðinn, og sézt þar fyrst þessi
árin: 1791 98V2 pd., 1792 250 pd.
og 1793 299 pd. kaffibaunir.
Þrátt fyrir þennan litla vöxt
aðfluttra kaffibauna á þremur
fyrstu árum síðasta tugs 18. ald-
arinnar, verður kaffineyslan
næsta lítil og ókunn almenningi
fram yfir aldamótin, og á fyrstu
áratugum 19. aldarinnar.
Nægja verður hér að tilgreina
tvö dæmi þessu til sönnunar.
Prestsdóttir á einu betra brauði
landsins, Guðrún Þórhallsdóttir
á Breiðabóls^tað í Fljótshlíð (f.
1789, varð öreigi og lengi niður-
setningur á Keldum). Hún sagði
svo frá: Þegar eg var ung stúlka,
kom eg til prófastsins í Odda,
(Gísla Thór og madömu Jórunn-
ar). Madaman var svo góð við
mig og lítillát, að hún gaf mér
caffi í bolla og skeið með, og
sagði mér til um hvernig eg ætti
að haga mér, þv( eg þekkti þetta
ekki. Byrjaði eg að sötra kaffið
upp í mig með skeiðinni, en þá
sagði madaman: “Það er nú sið-
ur að súpa þetta úr bollanum,
leillin mín.” Svo þorði eg nú
ekki að tæma bollann alveg, hélt
kurteisara að skilja éftir dálitla
lögg, en þá mælti madaman aft-
ur: “Það er nú ekki siður að leifa
af þessu, heillin mín.”
Hitt atvikið gerðist meira en
áratug síðar, og þó að ólíklegt sé,
gefur það bending um sparsama
og lítt þokkaða nautn kaffisins
meðal bænda. Þegar faðir minn,
Guðm. Brynjólfsson, byrjaði bú-
skap á Árbæ á Rangárvöllum,
árið 1819, tók hann 2 pd. af kaffi-
baunum (aðra minnir 4 pd.), að
sjálfsögðu aðeins til að gefa gest-
um og til hátíða. Þótti þetta þá
óhóf og ráðleysisvottur hjá
frumbýlingi. En svo treindist
kaffið, að meira en missiri síðar
lánaði Guðmundur hjónunum
auðugu á Keldumí Þuríði Jóns-
dóttur og Páli Guðmundssyni,
helminginn af því. En svo mikið
óx notkun kaffisins á 64 búskap-
arárum föður míns, að hún 100
faldaðist. í staðinn fyrir eitt eða
tvö pund fyrsta árið nægði ekki
minna en kaffisekkur 200 pd. ár-
lega til heimilis (og hjálpar þurf-
endum) síðasta áratuginn. Enn
má geta þess, að Markús stift-
prófastur í Görðum, ritar 1. ág.
1801 skýrslu mikla um nauðsynj-
ar presta til heimila sinna. Þar
á meðal 8 tn. rúgmjöls, % tn. af
hverju: baunum, bókhveiti og
bygggrjónum, 1 kút hafragrjón,
2 brauðtn. 40 pt. vín og brenni-
vín, 8 pd. tóbak o. fl. en ekkert
kaffi eða krydd og ekki svo nýk-
ið sem klút handa konum þeirra.
Árið 1830, voru ekki flutt til
Eyrarbakka nema 500 pd. af
kaffibaunum, en svo mjög fer
neysla kaffis í vöxt, á tveimur
næstu áratugum, að 1849 er að-
flutningurinn orðinn 20,182 pd.,
og 1855, 31,016 pd. Eftir það
dregur nokkuð úr kaffi innflutn-
ingi aftur, t. d. árið 1870, er hann
17,901 pd. En þá er líka kaffi-
bætir (export) komið til viðbót-
ar, og ekki minna en 9,795 pd.
Sézt kaffiþætir (rót) ekki í verzl-
unarskýrslum fyr en 1859, og þá
aðeins á Eyrarbakka, 2,074 pd.,
og í Suður-Múlasýslu 878 pd.
Nokkurn tíma hefir fólkið þurft
til að venjast kaffibætinum, því
ekkert er, flutt af honum tvö
næstu árin til Eyrarbakka.
Af þessum fáu dæmum má ráða
í það, að fyrst upp úr miðri 19.
öld, verður kaffið daglegur
drykkur, eða því sem næst, á
flestum bæjum í Eyrarbakka-
verzlunarsókn. Og hélt svo á-
fram að aukast mjög eftir það,
alt til aldamóta, eða lengur.
Á Rangárvöllunum var svo
háttað, að um 1870—80, var far-
ið að hita kaffið daglega við frá
legu á engjum í fjallferðum o. s.
frv. En um nokkur ár áður, var
frálegufóllp sent kaffi að heiman,
á kútum,,aðeins við hirðingu eða
við henutgleika. Fljótt hefir
jjóðin lært að nota rjóma í kaff-
ið, og auka þannig eyðsluna.
Sönnun fyrir því, sér maður í
Norðra 1853. Þar er komist svo
að orði: “Er kvartað um bjargar-
skort og smjörleysi á Norður-
landi.” Og kennt um það ekki
aðeins harðæri og málnytuskorti,
heldur líka “og það ekki minna,
hvað eyðist af rjóma til kaffi-
drykkjunnar.”
Matbætir eða krydd, að öðru
leyti en kaffi eða te og sykur,
kom bæði lítið og seint til
Eyrarbakka og landsins yfir höf-
uð. Að vísu kom öðruhvoru ofur-
lítið af hunangi og sírópi á 18.
öld, en lítt hefir það borist til
almennings. Og alveg hverfur
það litla, sem sézt nefnt fyrir
aldamótin. Árið 1797 kom á Eyr-
arbakka krydd þetta: “Sukker-
lade” 12 pd., og árið á eftir rúsín-
ur 161 pd. kúrenur 22 pd., engi-
fer 5 pd. allrahanda 4 pd. og
möndlur 2 pd.
Eitthvað slíkt smávegis, kann
að hafa verið flutt inn fleiri ár
en þau, er þetta sézt í skýrslum,
sem nú eru til. En hagur al-
mennings og hallærin hafa oft
útilokað slíkan munað algjörlega.
I Eyrarbakkaskýrslum 19. ald-
ar, sézt ekki krydd svo teljandi
sé fyr en 1864: súkkulaði 155 pd.
gráfíkjur 411 pd., rúsínur 734 pd.
og fleira smávegis. Svo er þó
mikið af þessu hverju um sig, að
eitthvað lítið af því hefir komið
til Eyrarbakka áður. Eigi er það
fyr en tveimur árum síðar, (1866)
að hrísgrjón eru nefnd á nafn í
þessum verzlunarskýrslum, og
eru þá talin með kryddvörum
næst á eftir rúsínum, svo að lík-
lega er þetta fyrsti hrísgrjóna-
innflutningur til Eyrarbakka.
(Skýrsla um landshagi IV. 343).
komu þá af grjónum þessum
2,100 pd. og er auðséð, að héraðs-
búar hafa þegar haft góða lyst á
þeim, því að á næsta ári voru
flutt til Eyrarbakka 4,201 pd. af
hrísgrjónum, en 3,150 pd. árið
1868. Allur slíkur innflutning-
ur hefir svo margfaldast nokkr-
um árum síðar, þó að undanskild-
um stórum afturkipp á hallæris-
árinu 1882 og eftir það.
Sjálfsagt hafa útlendir kaup-
menn flutt með sér ýmislegt til
matbóta, meðan þeir dvöldu hér,
og sömuleiðis æðstu fulltrúar
konungsins. Þeir hafa svo komið
biskupum á bragðið, og öðrum
háttsettum embættismönnum,
sem einnig lærðu “átið” irt»n-
lands.
Eigi mun finnast getið um
krydd hér á Suðurlandi fyr en
um 1497. En þá fékk Stefán
biskup í Skálholti “eina pipar-
mörk” fyrir 8 fiska, og nokkuð af
fíkjum, rúsínum og hveitibrauði
fyrir 12 fiska — ásamt húfum,
höttum, svartaskóm og ýmsu
fleira. (Fbrs. VII. 377). Munaðar-
vörur þessar færðf biskupnum
presturinn á Staðarstað, Einar
Snorrason. Er það líklegra að
lann fengi þær hjá enskum kaup-
mönnum á Snæfellsnesi, en frá
verzlun á Eyrarbakka.
Áður hafa nefnd verið “nockur
prion, item nockud edik”, sem
Gissur biskup Einarsson pantaði
(Frh. á hls. 5)