Lögberg - 28.12.1950, Síða 7

Lögberg - 28.12.1950, Síða 7
LÖGBERG, FIMTUDAGINN, 28. DESEMBER, 1950 7 Þegar Póska-Björgin fórst við bæjarvegginn að læra að lesa og síðan kverið uppi í rúminu, því engin stund EG ER FÆDDUR í Kaldárholti í Holtahreppi, Rangárvalla- sýslu, 17. nóvember 1866, sonur Daniels Þorsteinssonar bónda þar og Vilborgar Jónsdóttur írá Skálmholti. Höfðu forfeður min- ir búið mann fram af manni í Kaldárholti, og má rekja þá ætt í beinan karllegg til Torfa í Klofa og Lofts ríka á Möðruvöll- um. Þegar ég var 4 ára var byrjáð að kenna mér að þekkja stafina. Þegar pabbi kom inn frá gegn- ingum á kvöldin, tók hann mig á hné sér og sýndi mér stafrof- ið. En engan greinarmun gerði hann á a og á, ð og d, i, í og j, o og ó, u og ú, y og ý. Þessir stafir hétu hjá honum á, d, í, ó, ú og ý. Þegar ég hafði svo lært að þekk- ja stafina, og átti að fara að setja þá saman í orð og kveða að, þá urðu sum orðin skrítin í fram- burði, t. d.: íeg óg gúd (ég og guð), þád er ád (það er að) o. s. frv. Þetta kunni ég illa við, og smám saman lærðist mér að kveða rétt að. Og þegar ég var 6 ára var ég farinn að lesa sög- ur upphátt á kvöldin fyrir fólk- ið. Tvær gamlar konur voru á heimili mínu, föðuramma mín á áttræðisaldri og önnur kona jafn gömul; hafði hún lengi verið hjá afa og ömmu og var látin njóta þess í ellinni. Þessar gömlu kon- ur kendu okkur bræðrunum marga fallega sálma, vers og kvæði. Þessum sálmum og kvæð- um raðaði ég svo jafnharðan og ég lærði þau, út um tún og uppi í heygarði, og þar var ég fljótur að finna þau þegar gamla konan fór að hlýða mér yfir. Afi minn, sem var um áttrætt, stóð’alla vökuna uppi við grút- arlampa í baðstofunni við að skera út lok á öskjur eða sverfa skónálar. Smíðaði hann mikið af þessu á hverjum vetri, en fór á vorin út um sveitir til að selja það. Öskjurnar voru smíðaðar þannig, að þunt girði var haft í belginn, beygt í hring og tegtt vel saman. Svo var látinn botn í og lok yfir, útskorið með alls- konar flúri. Þetta voru þægileg smjörílát bæði heima og heiman í ferðalög. Askjan kostaði það sem hún tók af smjöri, þetta frá 1—5 merkur. Það var siður þá, að flest, sem þurfti til heimilis, var smíðað heima, svo sem: mjólkurfötur, vatnsfötur, þvottabalar, koppar og kyrnur, askar, kistlar, skrín- ur, heylaupar, kláfar, klyfberar, vefstólar, orf og hrífur, sleifar, ausur og matspænir. Leysti fað- ir minn þetta verk af hendi, þeg- ar hann hafði stund afgangs frá öðrum störfum. Þegar fór að lengja dag fór hann í smiðju og smíðaði hestajárn, hestskónagla, sláttuljái, kengi og hespur. Það var feikilega mikil vinna, sem fór í smíðar á stóru heimili. Á kvöldvökum vory altaf lesn- ar sögur eða kveðnar rímur og vakað þangað til sjöstjarnan var komin í nónstað, því að engin var klukkan til að fara eftir. Eg var víst orðinn 8 ára þegar klukka kom á heimili okkar, og olíulampi um líkt leyti. Fram að þeim tíma hafði verið notaður lýsislampi og bar heldur daufa birtu. Eg man þau viðbrigði þeg- ar olíulampinn kom og hvað okkur fanst það dýrlegt að hafa svo bjart ljós. 1 Kaldárholti var tvíbýli og börn á báðum bæum. Á vetrar- kvöldin lékum við okkur í rökkrinu a skautum og leggjum, og þar sem svellbunki var í hól- brekkunni, var farið á sleða. Sleðinn var kýrhauskúpa og bundin á torfa. Á þessu runnum við með fleygihraða, og þótti gaman. Þegar ég var á 10. ári lagðist móðir mín banaleguna og lá þungt haldin í fulla þrjá mán- uði. Það var sullaveiki, sem að henni gekk. Daginn sem hún dó átti ég eins og vant var að reka ærnar á haga; þetta var á ein- mánuði. Faðir minn var þá í Jóhann V. Danielsson kaup- maður var byrjaður á því að rita endurminningar sínar skömmu áður en hann lést. En ekki auðnaðist honum að Ijúka þeim, og eru sumir kaflarnir varla meira en minnisgreinar. Aftur á móti hafði hann gengið frá bem- skuminningum sínum og lýsingu á uppvaxtarárunum. Er margt af því fróðlegt til samanburðar á kjörum manna þá og nú. Bakkaferð, svokallaðri slógferð, að sækja fisk, gotu og kútmaga til heimilisins. Áður en ég fór út um morguninn kallaði mamma á mig og bað mig að koma til sín, því að hún ætlaði að kveðja mig; það væri ekki víst að hún sæi mig framar. Eg gekk til hennar og kysti hana og fór svo. Þegar ég kom inn um hádegið var hún dáin. Það er ekki unt að gleyma slíkri móð- ur. Mér hefur altaf fundist hún vera hjá mér, þegar eitthvert mótlæti eða sorg hefur steðjað að mér í lífinu, og huggað mig með kærleika sínum. Þegar fað- ir minn kom heim og Kristín Egilsdóttir, húsfreyja í austur- bænum, sagði honum andláts- fregnina, bað hann guð að hjálpa sér og hneig niður. Það varð að styðja hann inn að líkbörunum. Því atviki hef ég ekki getað gleymt. Þegar ég var 13 ára hafði ég ekki fengið neina tilsögn í reikn- ingi, ég bað pabba að kenna mér, en hann kvaðst ekki hafa neinn tíma til þess; hann skyldi nefna það við síra Benedikt að kenna mér reikning áður en ég yrði fermdur. Svo var það löngu seinna, að pabbi kom heim seint um kvöld og segir við mig: „Jæja, drengur minn, nú er best að þú farir í býtið í fyrramáiið austur að Guttormshaga til síra Benedikts að læra reikning. Hann tekur á móti þér, ég talaði um það við hann í dag“. Eg var kominn að Guttorms- haga fyrir fótaferð næsta morg- un. Prestur var þá ekki kominn á fætur, en hann klæddist skjótt, og svo hófst námið. Hann byrj- aði á því að láta mig leggja sam- an 2 og 2, 3 og 4 o.s.frv. Og þann- ig helt hann áfram með mig all- an daginn fram í vökulok, og gaf mér aldrei hvíld, nema á meðan matast var. Það er ekki trúlegt, en samt er það satt, að gamli presturinn fór með mig um daginn gegnum samlagn- ing, frádrátt, margföldun og deilingu. Að lokum lauk hann lofsorði á dugnað rtiinn og gaf mér reikningsbók Eiríks Briems með þeim ummælum, að hún myndi duga mér, ef ég læsi hana vel. Þetta er öll sú kensla, sem reikningskunnátta mín er bygð á. Af sjálfum mér lærði ég að skiáfa, og notaði sem forskrift fallegar utanáskriftir á bréfum. Á vetrum æfði ég mig að skrifa með broddstaf á hrímuð svell, eða í föl. Tókst mér á þennan hátt að verða sæmilegur skrif- ari, þótt ég skrifi alt með vinstri hendi, en um það var ekki feng- ist, og ég hafði engan kennara. Undir fermingu lærði ég gamla 8 kapitula kverið utan bókar. Prestur húsvitjaði á hverju hausti og hlýddi mér yfir og lét mig lesa í Nýatestament- inu. Vorið, sem ég fermdist, gekk ég í þrjú skifti fyrir ferm- inguna til prestsins. Þetta var öll mín bóklega mentun undir lífið. En aðra mentun fengum við jafnhliða, og það var að vinna. Var okkur haldið fast að því námi alt frá 6 ára aldri. Það var smalamenska, að reka kýrnar, sækja hesta, hjálpa til við bygg- ingar og heyskap. Þegar ég var 10 ára gaf faðir minn mér hólma til að slá og var það gert til þess að ég keptist við. Á vetrum var það ullarvinna á kvöldin og svo mátti fara til ónýtis. Á daginn var snjómokstur og gegningar. Um sláttinn gekk ég út myrkr- anna á milli með fólkinu. Þá var ég oft þreyttur. En ég held að mín góða heilsa sé því að þakka að ég varð að búa við harðrétti og vinnu á æskuárunum. Minnisstæðar skemtiferðir Þegar ég var 12 ára fekk ég í fyrsta skifti að fara í kaupstað með pabba. Það var þegar hann fór með ullina út á Eyrarbakka. En sú dýrð og tilhlökkun! Eg gat ekki sofið dúr nóttina áður! Um miðjan morgun var lagt á stað og um kl. 9 vorum við komnir út að Króki, ferjustaðn- um á Þjórsá. Þar var tekið ofan og sprett af, farangur allur lát- inn í ferjubátinn, en hestarnir reknir á sund í ána. Þegar bátur- inn kom yfir voru hestarnir komnir upp úr ánni og höfðu velt sér. Eg var sendur að sækja þá, og stóð það heima að pabbi var að ljúka við að bera af bátn- um þegar ég kom með þá. Komið var að hádegi er við lögðum á stað frá ferjustaðnum, og fórum sem leið lá út á Ása- veginn, hjá Vælugerði og Önundarholti, niður í lága Fló- ann, suður hjá Sviðugörðum og Gegnishólum. Suður í Hólavöll fórum við um kvöldið, tjölduð- um þar og sváfum um nóttina. Næsta morgun fórum við á fætur kl. 5. Þar var glaða sólskin og skafheiðríkt loft. Eg flýtti mér eins og ég gat að ná saman hestunum, því tilhlökkunin var mikil að sjá Eyrabakka og hina margumtöluðu og margþráðu Bakkabúð, sem var svo há, að þeir sögðu að hraunið sem kom úr Krakatindi hjá Heklu 1872 cg hlóðst upp með Valahnúk, væri ekki hærra! Við fórum niður á sjávarbakk- ann vestan við Baugstaði og svo út að Stokkseyri. En þar fórum við niður fyrir sjógarðinn, því að enginn vegur var í gegnum þorpið; þar var þá heldur engin verslun. Þegar við komum út að Gamla-Hrauni, þurfti pabbi að stansa þar, og á meðan gat ég litast um. Og þeirri sjón gleymi ég aldrei. Á skipalegunni á Eyrarbakka lágu tvö stór seglskip, með danska fána við hún. Og svo blasti við mér hin mikla og fagra Eyrarbakkabúð, með tvo danska fána á stöng. Þessa fjóra fána á búðinni og skipunum bar við bláa fjallshlíðina í baksýn, og þótti mér það svo tíguleg og fögul* sjón að mér fanst ég vera kominn í annan heim, og mér hefði opnast dýrlegt ævintýra- land. Og enn í dag ber ljóma af þessari fyrstu för minni á Eyrai- bakka, þótt langt sé um liðið. Svo var það fyrsta réttaferðin mín. Eg hafði hlakkað svo mikið til hennar, að ég byrjaði að telja dagana hálfum mánuði áður. Fimtudagskvöldið fyrir réttir var ætíð lagt á stað, hvernig sem veður var. Fólk af ýmsum bæ- um hópaðist saman, og voru oft 20—30 í hóp. Upp í Landréttir var full 3 stunda hröð ferð heim- an fíá mér, en þótt iagt væri nokkuð tímanlega á stað, var ekki komið í réttirnar fyr en í myrkri. Menn þurftu oft að staðnæmast á leiðinni og fara af baki. Eldri piltarnir höfðu með sér kaffi, og alt tafði þetta fyrir. Réttarnes liggur í olnbogabót Rangár. Vefur hún sig blá og tær að því á tvo vegu, en fyrir ofan eru grasi grónir vellir og svo klettabelti sem lykur þarna um. Þarna undir klettabeltinu voru tjöld fjallamanna, hvert við hliðina á öðru, á rennslétt- um völlum, sem nýlega höfðu verið slegnir, og fallegri ljáför og skára hef ég aldrei séð. í nesinu var fjársafnið geymt í sjálfheldu. Þar voru og hestar fjallmanna og þangað var farið með alla aðra hesta, svo að þeir skiftu hundruðum. Við byrjuðum á því að hitta fjallmann okkar og fá hjá hon- um kaffi, en stúlkur, sem voru með í ferðinni, gáfu honum lummur af nesti sínu. Engin stúlka eða kona fór svo í réttirn- ar, að hún hefði ekki með sér fullan klút af lummum. Um nóttina voru þær svo í pukri að lauma lummum að þeim pilt- um, sem þeim leist best á. Varð af þessu talsverður metnaður, því að strákarnir spurðu hvor annan á eftir: „Hvað voru það margar stúlkur, sem gáfu þér lummur í réttunum?“ Sá þótti mestur maðurinn, sem flestar átti lummu-stúlkurnar! Þegar leið að miðnætti fór fólkið að hópa sig saman og syngja. Var þá oft sungið vel, og þótti það prýðileg skemtun. Við strákarnir tókum okkur út úr og fórum að glíma; það þótti okkur betri skemtun. En sumir karlarnir fengu sér vel í staup- inu, urðu svo saupsáttir og lentu upp úr því í áflogum, svo að þeir gengu bláir og blóðugir úr þeim hildarleik. Gæti ég nefnt þar til nokkra kunna menn, en skal láta nægja að segja frá einni viðureign. Með birtu réttamorguninn sat ég á fallegum bala uppi undir kléttunum, og var að horfa á hestamergðina og fjársafmð mikla, sem breiddist um nesið. Þá sé ég hvar maður kemur hlaupandi frá réttinni og ræðst á nokkra menn, sem stóðu í hóp á flötinni fyrir neðan mig. Þeir reyndu.að verjast honum, en hann gekk berserksgang, grenj- aði og froðufeldi og barði óður á báðar hendur. Þusti nú fólk að, bæði konur og karlar, og stóðu allir ráðalausir, því að eng- inn þorði að ráðast gegn þessum óða manni. Að lokum gengur þó þreklega vaxinn maður út úr hópnum, hleypur á hinn óða mann, tekur hann hryggspennu og lyftir honum upp á bringu sér eins og það væri drengur. Síðan hljóp hann með hann í fanginu nokkuð út fyrir mann- hringinn, skellir honum þar nið- ur og legst ofan á hann. Hinn óði maður barðist um á hæl og hnakka, en gat ekki losað sig úr þessum heljargreipum, og þannig helt hinn honum í fulla klukkustund, meðan mesta æðið var að renna af honum. Eg hef aldrei séð hraustlegri handtök á ævi minni. Þegar björgin fórst við bæjarvegginn. Pabbi var ekki talinn fátæk- ur, en þó var oft þröngt í búi, einkum á vorin. Þegar ég var 12 ára var svo að segja bjargarlaust heima og réðist pabbi því í slógferð út á Eyrarbakka og Stokkseyri til þess að draga í búið. Hann lagði á stað þriðjudaginn í páskavik- unni og hlökkuðum við heldur en ekki til þess að fá nýa ýsu, hrogn, lifur og kútmaga á pásk- unum. Hann var með fjóra hesta, þrjá frá sjálfum sér og einn frá bóndanum í Haga, sem er næsti bær. Á skírdagskvöld gerðum við ráð fyrir að pabbi mundi koma heim, en er það varð ekki, bjuggumst við við því, að hann mundi gista á Blesastöðum, hin- um megin við Þjórsá, vegna þess að komin var asahláka og djúpt vatn ofan á íslnum á ánni. Rétt fyrir hádegi á föstudag- inn langa sjáum við að hann er kominn út á Þjórsá. Gekk hann á undan og teymdi hestana. Haf- ði hann góðan broddstaf og reyndi fyrir sér, en gekk seint vegna þess hvað vatnið var djúpt ofan á ísnum. Það var hestunum í kvið. Við stóðum úti á hlaði og horfðum full eftirvæntingar á ferðalagið. En þegar pabbi var kominn austur undir árbakkann, hverfur hann alt í einu sjónum okkar, og allir hestarnir. Við vissum undir eins hvað þetta þýddi. ísinn hafði brostið og pabbi hafði farið í ána og hest- arnir og alt, sem á þeim var. Nú voru góð ráð dýr, aðrir ekki heima en við drengirnir 11 og 12 ára og svo kvenfólk. En í austurbænum var bóndinn heima. Það var eini karlmaður- inn, sem nokkra hjálp gat veitt. Hann þreif þegar bönd og hníf og hljóp á stað, en niður að ánni var hálfrar stundar gangur. Eg hljóp grátandi fram að Haga og var ekki lengi á leiðinni. Þar voru tveir karlmenn heima og þeir brugðu skjótt við og hlupu niður að á, en ég fór heim. Þegar Daniel í austurbænum kom niður að ánni sá hann hvar pabbi stóð við vakarbarminn og gat rétt aðeins tylt niður tánum svo að höfuðið eitt stóð upp úr. Hestarnir voru á sundi í kring- um hann, en hann helt í þá. Daniel kastaði til hans tvöföldu bandreipi. Brá hann lykkjunni utan um sig og dró Daniel hann svo upp úr vökinni. 1 því komu þeir Hagapiltar. Var það ráð tek- ið að reipi var bundið um ann- an þeirra og skreið hann svo út á bak fremsta hestinum og skar á silana á böggunum, og eins á næsta hesti. Kom hnífurinn nú í góðar þarfir. Þegar hestarmr voru þannig lausir við klyfjarn- ar, var hægt að ná þeim upp úr. Var nú farið að reyna við hina tvo. Náðist með krókstjaka í tauminn á þeim fremri og var hann dreginn að skörinni og skorið á baggasilana. En um leið losnaði taumur fjórða hestsins. Sökk hesturinn þá um leið og hvarf undir ísinn. En þriðji hest- urinn var dreginn upp á skörina og var það hesturinn frá Haga Eg kom nú hlaupandi niður að ánni og varð fagnafundur með okkur pabba. Kom hann svo heim með mér og man ég ekki eftir að hann yrði neitt eftir sig. En nú urðu ekki gleðilegir páskar fyrir hann og heimili hans, öll björgin farin í hana Þjórsá. En einhvern veginn komst alt af. Ástæðan til þessa mikla ó- happs var sú, að á austurbakka Þjórsár, við túnjaðar, voru heit- ar' laugar, og rann úr þeim lít- ill lækur fram í ána. Þegar hlán- aði hafði heita vatnið etið ísinn niður með landinu, lengra en pabbi bjóst við. Um vorið, þegar ísa leysti, var farið að leita að hestinum cg böggunum. Fanst alt, en það var orðið ónýtt, í böggunum ekki annað en fiskbein, og hross- krokkurinn kasúldinn. Það eina, sem nýtilegt var, voru kaðalreip- in af böggunum. Harðbindin 1882 Eitt af því, sem mér verður minnisstæðast eru harðindin miklu 1882, sandbylurinn og fjár fellirinn. Kom það einna harðast riiður á Rangárvöllum, Land- sveit og Holtahreppi. 1 þessum hreppum var mjög erfitt um hey skap og því mjög treyst á út- beitina, og fénaði yfirleitt ætluð lítil hey. Það var því ekki furða þótt illa færi í því harðindakasti, sem þá dundi yfir. Fjölda marg- ar jarðir eyddust algjörlega af sanfoki og sumir mistu allan fénað sinn. Varð því eignatjón gífurlegt. Það var á annan dag páska (mig minnir 26. apríl 1882) að ég og margt af heimafólki í Kaldárholti fórum til kirkju að Guttormshaga í besta blíðskap- arveðri. Blæalogn var á og jörð farin að grænka. Að Haga er svo sem háltíma gangur og yfir mýri að fara. Við gengum berfætt yf- ir mýrma, en hestur var hafður með til að reiða kvenfólkið yfir læk, sem var á leiðinni. Eftir messu var ókkur boðið inn í bæ að drekka kaffi. Þegar því var lokið var komin dálítil gola á norðan og - byrjað að frjósa. Drógst svo eitthvað í tímann að við færum á stað, en á meðan herðir veðrið og er komið norð- an rok og bál. Pabbi segir þá við mig: „Þið drengirnir verðið að taka hestinn, þegar kemur yfir lækinn og hafa hann með ykkur til þess að smala ánum og reka þær upp úr mýrinni heim til húsa.“ Þetta gerðum við, en svo var gaddurinn mikill, að taglið á hestinum sílaði svo að hvert hár í því var eins og tólgarkerti, ér við komum heim. Næsta dag var slíkt ofsaveður, að ekki var stætt úti, frostið gífurlegt og sandbylurinn upp á mitt loft fyrir öllu austri. Þetta veður stóð í hálfan mánuð, og fell þá mestur hluti af sauðfé bænda, einkum á öllum sand- jörðum. Skepnurnar lágu hing- að og þangað út um hagann, í skjóli undir sandbörðum og fentar þar í kaf í sandi. Marga sauðkindina bar ég dauða heim á bakinu eftir að hafa grafið hana upp úr sandfönn. Þegar faðir minn sá að hveiju fór, fór hann að heiman í ein- hverri örvæntingu og skildi okk- ur bræðurna eftir heima, seinni konu sína og þrjú börn þeirra, 2, 3 og 4 ára. Þá var lítið heima til að nærast á nema mjólkin úr kúnum, og var hún þó ekki mikil vegna þess hvað þær fengu lítið fóður. Á þessum neyðartíma bað ég guð oft grátandi að hjálpa mér og pabba mínum, sem ég vissi ekki hvar var niður kom- inn. Og ég var bænheyrður, því að pabbi kom heim hraustur og glaður, með 8 fjórðunga af korni, sem hann hafði borið á bakinu alla leið frá Hafnarfirði. Eg grét af fögnuði þegar hann kom heim. Ekki voru nú ástæðurnar betri en svo, hjá sumum ná- grönnum okkar, að þegar það fréttist að pabbi væri kominn heim með baggann sinn, komu S eða 4 kunningjar hans að biðja um lán. Hann varð við því með ljúfu geði og lánaði þeim 4 fjórð- unga af korni, eða réttan helm- inginn af því sem hann kom með. Þessi lán voru endurgoldin vel. —Lesb. Mbl. GAMAN 0G ALVARA Lítill drengur var vanur að vera hjá pabba sínum á morgn- ana, þegar hann var að klæða sig ag svo komu þeir saman til morgunverðar. Einn morgun kom sonurinn einsamall niður og mamma hans sagði: „Af hverju kemurðu einn, Villi? Hvar er pabbi þinn?“ „Ég held að hann sé að leita að skrattanum sínum,“ var svarið. Og tilfellið var, flibbahnappur inn var týndur. ☆ Það var verið að æfa kafla í nýja kvikmynd og leikstjórinn var fokvondur við unga stúlku, sem átti að verjast áleitni ungs manns, er vildi kyssa hana. Árangurinn varð í hæsta máta ófullnægjandi. „Hvað er þetta?“ hrópaði leik- stjórinn. „Hafið þér aldrei reynt að hindra mann í að kyssa yður? „Nei,“ var hið hreinskilnis- lega svar. ☆ • „Það kom óþægilegt atvik fyr- ir mig í gærkvöldi," sagði Jones. „Ég hafði verið á skemmti- fundi í klúbbnum, og kom heim mjög seint, mjög þreyttur og mjög hræddur um að vekja frú- na. Ég skreið upp stigann á fjórum fótum og þegar ég skreið inn í svefnherbergið, sagði kon- an mín: „Snati minn, ert þetta þú?“* „Það var óskemmtilegt,“ sagði vinur hans. „Já,“ svaraði Jones, „en ég var nógu snarráður til að sleikja á henni hendina." ☆ Óvenjulegi náitúrufyrnrbrigði „Hvað er það, sem hefir horn, langt skott og heldur á skóflu?" spurði Alli. „Ég gefst upp,“ svaraði Jói. „Hvað er það?“ „Ég veit það ekki heldur,“ sag- ði Alli taugaóstyrkur, „en það er búið að elta okkur síðan við fór- um út úr barnum.“ ☆ Kvikmyndahússauglýsing: „Þegar Magga fór að heiman. 1 fjórum hlutum.“

x

Lögberg

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lögberg
https://timarit.is/publication/132

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.