Lögberg - 26.07.1951, Blaðsíða 3

LÖGBERG, FIMTUDAGINN 19. JÚLl, 1951
3
Úr fórum Jóns Árnasonar
Sendibréí. — Finnur Sig-
mundsson bjó iil prentunar.
Fyrra bindi. Hlaðbúð.
Reykjavík, 1950, 384 bls.
FLESTIR íslendingar kannast
við Jón Árnason, fæstir þó að
öðru en því, að það var maður-
inn, sem gaf okkur þjóðsögurn-
ar. Því að Þjóðsögur Jóns Árna-
sonar eru ennþá þjóðsögurnar,
og munu verða, hversu mörg
þjóðsagnasöfn sem út hafa verið
og munu verða gefin út hér á
landi. En sú var tíðin, að Jón
Árnason var hverjum manni
kunnur hér í bæ og víðar og
hvers manns hugljúfi.
Ævi hans var stórviðburðalít-
il, eins og flestra íslendinga.
Hann var stúdent frá Bessastöð-
um, efnalaus, lengstum 'heilsu-
tæpur, gerðist að loknu námi
heimiliskennari hjá Sveinbirni
Egilssyni og fluttist með honum
til Reykjavíkur, þegar lærði
skólinn var fluttur frá Bessa-
stöðum.
1 Reykjavík var Jón enn um
hríð hjá Sveinbirni -rektor,
samdi bækur, las prófarkir, gaf
út rit, var stundakennari í lat-
ínuskólanum og gerðist bóka-
vörður við stiftsbókasafnið. Því
starfi gegndi hann til elli, ná-
lega kauplaust lengstum, og efld
ist safnið mjög fyrir dugnað
hans og forsjá, enda þótt yfir-
stjórnendur þess virðist oft hafa
skort allan skilning á þörfum
þess og því hlutverki, sem það
átti að gegna í þjóðlífinu. Síðar
varð hann biskupsritari, til 1867,
er hann tók við umsjón og fjár-
haldi latínuskólans. Hann and-
aðist 1888, hálfblindur karar-
maður.
Jóni Árnasyni hlotnaðist eng-
inn frami á veraldarvísu. Hann
varð að hlaða á sig störfum til
þess að sjá sér farborða. En að
loknum löngum vinnudegi, þeg-
ar aðrir bæjarbúar tóku aér
hvíld eða styttu sér stundir, tók
Jón til við önnur störf, sem voru
hjartfólgin honum og haya
nafni hans enn á lofti.
Alþýðleg fræði voru löngum I
litlum metum meðal lærðra
manna, hér sem annars staðar.
Á þessu varð þó mikil breyting
erlendis, einkum eftir að Grimms
bræður gáfu út þjóðsagnasöfn
sín snemma á 19T öld. Jón Árna-
son fékk á unga aldri ást á þess-
um fræðum og hóf snemma að
safna öllu slíku, sögum og ævin-
týrum, hjátrú og kerlingabók-
um, kvæðum, þulum, gátum,
leikjum, svo og gömulum hand-
ritum og bókum. En hann lét
ekki við það sitja, hann vildi
líka koma þessu á prent. Árið
1852 gáfu þeir Magnús skáld
Grímsson út lítið kver, íslenzk
ævintýri. En það er ekki fyrr
en Konrad Maurer, prófessor í
Munchen, komst í kynni við Jón,
að verulegur skriður komst á
þessa starfsemi.
Maurer tók snemma að leggja
stund á forn fræði norræn og
gerðist brátt hinn lærðasti mað-
ur í þessu efni. En hann var
líka mjög áhugasamur um al-
þýðleg fræði. Hann kom hingað
sumarið 1858 og ferðaðist hér
víða. Meðal annars safnaði hann
kér þjóðsögum, þýddi þær á
þýzku og gaf út 1860. Hann fann
brátt, og undraðist mjög, hversu
niiklu alþýða manna bjó yfir af
þessu tagi. Maurer hvatti Jón
æjö gtil að herða á söfnun sinni
og bauðst*til þess að fá safn
hans gefið út í Þýzkalandi, sem
hann gerði. Og er Jón átti von
á því, að koma mætti á prent
þeim fróðleik, sem hann unni
svo mjög og var nú óðum að
hverfa í gröfina með gömlu kyn-
slóðinni, færðist hann allur í
aukana. Vann hann nú nótt með
degi og lagði hart að sér, því að
samið var um ákveðinn útkomu
tíma, og tókst honum, þótt um
hríð horfði óvænlega, að koma
fyrra bindinu út 1862, en hinu
1864. Var safnið prentað í
Leipzig.
í fyrstu var fyrirhugað, að í
safninu skyldu vera þjóðsögur
°g ævintýri, kvæði, gátur,
skemmtanir og leikir og fleira,
en svo fór, að efniviðurinn
reyndist meiri en varði, og urðu
ekki nema þjóðsögur og ævin-
týri í þessu safni. Löngu síðar
hóf Bókmenntafélagið útgáfu á
þeim fróðleik, sem þarna hafði
ekki komizt að: (Islenzkar gát-
ur, skemmtanir, vikivakar og
þulur, 4 bindi). Sá Jón sjálfur
um útgáfu á gátunum, en hinir
hlutar útgáfunnar eru að miklu
leyti byggðir á söfnun Jóns.
* Jón Árnason átti bréfa-
skipti við marga menn, einkum
í sambandi við þessa starfsemi
sína. Mikill fjöldi bréfa Jóns og
annarra manna til hans hefir
varðveitzt. Nú hefir Finnur
landsbókavörður Sigmundsson
tekist á hendur að gefa út úrval
þessara bréfa, og er fyrra bindið
af tveim komið út.
Bréfin í þessu bindi ná fram
á árið 1862. Meiri hluti þeirra
eru bréf ýmissa manna til Jóns,
flest frá Guðbrandi Vigfússyni,
en bréf Jóns eru flest til Jóns
Sigurðssonar og Maurers.
Margt ber á góma í þessum
bréfum, en flest hníga þau að
þjóðsögunum og útgáfu þeirra.
Þegar útgáfan var ráðin, skrif-
aði Jón Árnason fjölda manns
víðsvegar um land, þeim er
hann treysti bezt til liðveizlu.
Þorri bréfanna í þessu bindi er
skrifaður frá því í árslok 1858
fram á vor 1862. Þá er fyrra
bindi þjóðsagnanna fullprentað,
en mánuði síðar en síðasta bréf-
ið í bindinu er ritað, veiktist
Jón Árnason hastarlega og var
ekki hugað líf. Hafði hann þá
um nokkur ár lagt hart að sér
og unnið fram á nætur, og eftir
þetta var hann jafnan heilsu-
veill.
Það munu margir ætla, að
bréfasöfn séu þurr lestur. Því fer
þó fjarri. Bréf manna, einkum
þeirra, er látið hafa til sín taka,
eru alltaf fróðleg og ágæt til
fyllingar og oft til leiðréttingar
öðrum heimildum. En almenn-
ing varðar meira, að þarna má
skyggnast inn í hugskot liðinna
manna, horfa yfir öxl þeirra,
finna andardrátt þeirra.
Safn þetta er ágætur skemmti
lestur. Bréfritararnir eru allir
prýðilega pennafærir, en efni
bréfanna eykur mjög á gildi
þeirra. Bráðskemmtileg eru bréf
Þ u r í ð a r Sveinbjarnardóttur
Kúld og mjög í samræmi við
það, sem sagt hefir verið af
þeirri merkiskonu. Þá eru bréf
Árna biskups Helgasonar, þess
ljúfa manns, full af góðlátlegri
glettni (sbr. síðasta bréfið). Og
nokkur ósvikin Gröndalsbréf.
En merkust eru bréfin, sem
lúta að þjóðsögunum. Við lestur
þeirra lifum vér merkan þátt í
bókmenntasögu vorri. — Vér
skyggnumst inn í smiðjuna, sjá-
um þjóðsagnasafnið verða til,
upphaf hinnar áköfu söfnunar,
þróunarferil þess, finnum örð-
ugleikana, vandamálin, vafa-
atriðin, fögnum hverjum sigri,
hverjum góðum dreng, sem legg
ur hönd á plóginn. Að lokum
gengur allt að vild, svo sem vera
ber í hverju góðu ævintýri.
Bréfin eru ákjósanleg heimild
um þann þátt, sem stuðnings-
menn Jóns Árnasonar eiga í
verkinu. Hlutur Guðbrands Vig-
fússonar er miklu drýgri en
menn hafði grunað. Það er að-
dáunarvert, hvernig hann er
jafnan boðinn og búinn að greiða
úr og hlaupa undir bagga, og
hversu hann leysti þann vanda,
sem varð Jóni ofraun.
Hugstæðust verður þó myndin
af Jóni Árnasyni sjálfum. Slík-
um manni er gott að kynnast.
— P. S. Mbl.
Business and Professional Cards
BJARNIJÓNSSON:
Um nokkur stjörnumörk á norðurhimni
Eins og kunnugt er, þá er
norðurhimininn alþakinn mörg-
um og fögrum stjörnumerkjum.
Þessi sami himinn blasti við
augum forfeðra vorra. Meðan
þeir voru heiðnir, þá hugðu þeir
þar vera bústað guða sinna, er
Æsir voru nefndir; hét sá bú-
staður Ásgarður, en Ásgrindur
um hann utan. Goðin gjörðu og
brú af jörðu til Ásgarðs og hét
hún Bifröst, og var eigi önnur
leið frá jörðu til himins.
í stjörnumörkunum þóttust
þeir sjá guði sína eða þætti úr
ævintýrum þeirra og afreks-
verkum. Þar áttu þeir hallir
miklar og fagrar, eins og Val-
höll, Bilskirni, Breiðablik, Nóa-
tún, Fólkvanga, Himinbjörg,
Glitni og Fensali.
Það var því eigi af vísindaþrá
einni, að þess er getið um for-
feður vora, að þeir voru ósvefn-
ugir og hugðu að stjörnum um
nætur. Þeir sáu meira en nokkur
vísindamaður hefði getað séð —
þeir sáu guði sína og gyðjur,
farir þeirra um himininn og bú-
staði þeirra, athafnir þeirra
margvíslegar og ástarævintýri
þeirra o. fl.
Það varð upphafið að stjörnu-
þekkingu þeirra. —
Stjörnumerkið Vagninn mun
vera hið elzta stjörnumerki, sem
þeir hafa nafn gefið, enda auð-
þekktast af öllum stjörnumerkj-
um norðurhiminsins. Sjálfur
vagninn er sjö stjörnur; fjórar
gera hjólin en þrjár stöngina; en
annars^ sjást 227 stjörnur alls í
þessu stjörnumerki berum aug-
um (1.—6. stærð, að báðum með-
töldum). Fornskáldin kenndu
ýmist vagninn við Óðinn, eða
Óðinn við vagninn. Vagninn var
öðru nafni kallaður Reið; reið
Rögnis var því eitt heiti stjörnu-
merkisins, því að Rögnir var eitt
af hinum mörgu nöfnum Óðins.
Hins vegar var Óðinn nefndur
Vagnaver, en himininn nefndur
vagnbraut og vagnræfur. Norð-
urlandabúar, Hollendingar og
Englendingar kenna Vagnstirnið
enn í dag við Óðinn (Karls-
vognen, Charles Wain).
„Sá ræðr, valdr, fyrir veldi,
vagnbrautar, mér fagnar“.*
Ormur Barreyjarskáld
En það var ekki Óðinn einn,
sem lék sér að hringekjunni í
Ásgarði, allir Æsir og Ásynjur
tóku þátt í henni. Þórr, Ásaþórr,
átti reið og gengu tveir hafrar
.fyrir, og var því nefndur öku-
þórr. Freyja átti og reið og ók
tveimur köttum (Freyjukettir).
1
*Þ. e. Valdr (stýrir) vagnbrautar
(himins, Guð) fagnar mér; sá
sem ræður fyrir veldi (voldugu
ríki).
Allir guðir og gyðjur munu hafa
verið á hjólum á hringferð sinni
um norðurskautið.
Af ýmsum stjörnunöfnum má
ráða, að forfeður vorir hafi
þekkt ýmsar einstæðar stjörnur
eða fleiri samstæðar, líkt og í
Vagninum. Og þar sem guðir
þeirra og gyðjur voru þeim sí-
fellt fyrir augunfi á norðurhimn-
inum, þá er sennilegt, -að þeir
hafi'kennt stjörnur eða stjörnu-
mörk við fleiri en Óðinn, með
slíkum hætti og þeir kenndu
daga vikunnar við Sól, Mána,
Tý, Óðinn, Þór og Frey, að und-
anteknum laugardeginum
(þváttdagr). En ekkert vita menn
þó víst um stjörnumarkaþekk-
ingu þeirra. En af goðsögnum
Forn-Grikkja má ráða þekkingu
þeirra á einstökum stjörnum og
stjörnumörkum. Og í Eddu eða
goðsögnum forfeðra vorra virð-
ist mega finna nokkrar hliðstæð-
ar sagnir um goðkynjaða kappa,
sem menn þóttust geta lesið um
í stjörnunum og séð þar á ferð-
inni ljóslifandi. Og Forn-Grikkir
höfðu að mestu hinn sama him-
inn yfir sér og Norðurlandabú-
ar og þar bjuggu guðir þeirra á
leiðum stjarnanna. Grikkir gátu
sagt hið sama sem forfeður vor-
ir: „Vagn snýst á himni og
sekkur ekki“. Aldrei rennur
hann í sæ á hringför sinni um
norðurskautið.
Næst fyrir ofan Vagninn á
norðurhimni er stjörnumerki
það, sem G r i k k i r kölluðu
Herakles, eftir goðkynjuðum
kappa, sem mestur var þeirra
allra og vann óviðjafnanlegar
þrautir („Þrautir Heraklesar“)
og varð af því ódauðlegur, eins
og sjálfir guðirnir. —
í þessu stjörnumarki kváðu
vera jafnmargar stjörnur sýni
legar berum augum og í Vagn
inum (227).
Forfeður vorir trúðu og á goð-
kynjaða kappa og var Þórr
þeirra mestur. Hann var sterk
astur manna og goða; hann ver
goð og menn fyrir ágangi ill
vætta, jötnanna, sem búa í Jöt-
unheimum, fyrir utan Miðgarð,
sem liggur um Mannheim allan.
Enginn er svo fróður, að telja
kunni öll hans stórvirki.
Hér virðist vera um skyldan
átrúnað að ræða hjá hvorum-
tveggja þjóðunum. Heraklesar-
merkið mætti með góðum rök-
um nefna Þórsmerki.
Næst fyrir ofan Þórsmerkið
má finna annað sjöstirni, sem
forfeður vorir nefndu Kvenna-
vagn. Þann vagn munu þeir
hafa kennt við Freyju og aðrar
Ásynjur.
„Freyja köttum ekur ettir
eins og fuglinn létt og snart,
bláa snertir vegu vart;
mjallahvítir mása kettir,
mala þeir sízt, en blása hart“.
(Gr. Thomsen: —Ásareiðin)
í þessu stjörnumerki, sem
nefna mætti Freyjureið, sjást 54
stjörnur berum augum; gera 7
vagninn sjálfan; þar er Pól-
stjarnan eða Norðurstjarnan
yzta stjarnan í vagnstönginni, og
er hún skærasta stjarnan í öllu
merkinu.
Allur stjarnaherinn á norður-
himni virðist hverfast um þessa
stjörnu, en sjálf virðist hún allt-
af standa kyrr. Af þeim sökum
kölluðu forfeður vorir hana:
Leiðarstjörnu eða» Sjófarstjörnu.
Leiðarstjarnan kennir farandi
mönnum (farmönnum) rétta leið
til góðrar hafnar“ (Rímbelga).
Leiðarstjarnan er þó ekki í
sjálfu norðurskautinu, heldur
snýst hún um það, sem aðrar
stjörnur einu sinni á hverjum
sólarhring. En sú hringbraut er
ekki nema hálft mælistig 'að
þvermáli eða sem svarar einni
tunglsbreidd. En væri hún í
sjálfu skautinu, þá stæði hún
alltaf í stað.
\
Næstskærasta stjarnan í
Freyjureiðinni er hin svonefnda
Norðurstjarna, sem arabiskir
stjörnufræðingar töldu vera Pól-
stjörnu fyrir 3000 árum, og því
nafni nefnist hún enn (Kokab).
„Engir búa norður undir leið-
arstjörnu — það er sögn manna,
að hafið sé fullt af eilífum ísi
norður frá oss (Islendinguni)
undir leiðarstjörnu“ (norður í
heimskauti, Rímbelga).
Leiðarstjörnuna þekktu for-
feður vorir og þeir, sem hana
þekktu og önnur leiðarmerki,
„höfðu leiðsögn í hafinu“, eins
og Sturlunga segir um Gizzur
jarl.
Arabskir stjarnfræðingar köll-
uðu Vagnana birni, hinn meiri
og hinn minni, af því að björn
(þ. e. hvítabjörn) var eina nor-
ræna dýrið, sem þeir vissu
deili á.
Björn hinn litli, bjarta stjarna,
er blika náði þeygi hvikul
nær veraldar norðurhjörum,
neitt ei sinni stöðu breytti;
til var kosin veg að vísa
víðishind, þá nóttin blinda,
sólarskini braut að beina
bannaði, fyrir stýrimanni“.
(TÚLLIN: Þýðing sr. Jóns
Þorlákssonar).
Eitt af stjörnumörkum norður
himins er kallað Dreki (Drako)
og mun vera norrænt að upp-
runa. í því marki eru 220 stjörn-
Framhald á bls. 7
PHONK 724 944
Dr. S. J. Jóhannesson
SUITE 6—652 HOME ST.
Viðtalstími 3—5 eftir hádegi
J. J. SWANSON & CO.
LIMITED
308 AVENUE BLDG. WINNIPEG
Fasteignasalar. Leigja hús. I t.
vega peningalán og eldsábyrgð,
bifreiðaábyrgð o. s. frv.
Phone 927 538
SARGENT TAXI
PHONE 722 401
FOR QUICK, RELIABLE
SERVICE
DR. E. JOHNSON
304 EVELINE STREET
Selkirk, Man.
Office Hours 2.30-6 p.m.
Phones: Office 26 — Res. 230
Andrews, Andrews,
Thorvaldson and
Eggertson
' Lögfrœðvngar
209 BANK OF NOVA SCOTIA BG.
Portage og Garry St.
Phone 928 291
C A N A D I A N FISH
PRODUCERS, LTD.
J. H. PAOE, Managing Director
Wholesale Distributors of Fresh and
Frozen Fish.
311 CHAMBERS STREET
Office Ph. 26 328 Res. Ph. 73 917
HAGB0R6 FIIEL
PHOMC ZISSI
Office Phone
924 762
Res. Phone
726 115
Dr. L. A. Sigurdson
528 MEDICAL ARTS BLDG.
Offlce Hours: 4 p.m. - 6 p.m.
and by appointment.
A. S. BARDAL
843 SHERBROOK STREET
Selur líkkistur og annast um út-
farir. Allur útbúnaður sá bezti.
Ennfremur selur hann allskonar
minnisvarða og legsteina.
m
Skrifstofu talsími 27 324
Heimilis talsíml 26 444

Phone 23 996 761 Notre Dame Ave.
Just West of New Matemity Hoepltal
Nell’s Flower Shop
Wedding Bouquets, Cut Flowers,
Funeral Designs, Corsages,
Bedding Flants
Nell Johnson
27 482
Ruth Rowland
88 790
Office 933 58T Res. 444 389
THORARINSON &
APPLEBY
BARRISTERS and SOLICITORS
4th Floor — Crown Trust Bldg.
364 Main Street
WINNIPEG CANADA
SELKIRK METAL PRODUCTS
Reykh&far, öruggasta eldsvörn,
og ávalt hreinir. Hitaeiningar-
rör, ný uppfynding. Sparar eldl-
viC, heldur hita frá að rjúka út
með reyknum.—Skrifið, slmið til
KELLY SVEINSSON
625 Wall Street Winnipeg
Just North of Portage Ave.
Siruar: 33 744 — 34 431
S. O. BJERRING
Canadian Stamp Co.
RUBBER & METAL STAMPS
NOTARY & CORPORATE SEALS
CELLULOID BUTTONS
324 Smilh Sí. Wirmipeg
PHONE 924 624
Phone 21101
ESTIMATES
FREE
J. M. INGIMUNDSON
Asphalt Roofs and Insulated
Siding — Repairs
Country Orders Attended To
632 Simcoe St. Wlnnipeg, Man.
DR. A. V. JOHNSON
Dentist
506 SOMERSET BUILDING
Telephone 97 932
Home Telephonpe 202 398
Talsími 925 826 Heimilis 404 630
DR. K. J. AUSTMANN
SérfrœOingur i augna, eyma, nef
og kverka sjúkdómum
209 Medical Arts Bldg.
Stofutími: 2.00 til 5.00 e. h.
DR. ROBERT BLACK
Sérfrœðingur i augna, eyma, nef
og hálssjúkdómum.
401 MEDICAL ARTS BLDG.
Graham and Kennedy St.
Skrifstofusími 923 815
Heimasími 403 794
ílrosfMii
JEWELLERS
447 Portage Ave.
Branch
Store at
123
TENTH ST.
8RAN00N
Ph. 926 885
GUNDRY PYMORE
Limited
British Quality Fish Nettino
58 VTCTORIA ST. WINNIPEG
Phone 928 211
Manager T. R. THORVALDSON
Your patronage wili be appreciated
Minníst
BETCL
í erfðaskrám yðar.
Dr. P. H. T. Thorlakson
WINNIPEG CLINIC
St. Mary’s and Vaughan, Wlnnlpeg
PHONE 926 441
PHONE 927 025
H. J. H. Palmason, C.A.
H. J. PALMASON & CO.
Chartered Accountants
505 Confederation Life Bldg.
WINNIPEG MANITOBA
PARKER, PARKER &
KRISTJANSSON
Barristers - Solicitors
Ben C. Parker, K.C.
B. Stuart Parker, A. F. Kristjansson
500 Canadlan Bank of Commerea
Chambers
Wlnnipeg, Man. Phone KIMi
JOHN A. HILLSMAN,
M.D., Ch. M.
332 MEDICAL ARTS BLDG.
Offlce 929 349 Re«. 401 ttt
DR. H. W. TWEED
Tannlœknir
508 TORONTO GENERAL TRUSTS
BIHLDING
Cor. Portage Ave. og Smlth St.
Phone 926 952 WINNIFEG
G. F. Jonasson, Pres. & Man. Dir.
Keystone Fisheries
Limited
Wholesale Distributors of
FRESH AND FROZEN FISH
404 SCOTT BLK, Sími 926 227