Lögberg - 06.03.1952, Side 4

4
LÖGBERG, FIMTUDAGINN, 6. MARZ, 1952
iÖBtefg
Gefi8 út hvern íimtudag af
THE COLUMBIA PRESS LIMITED
695 SARGENT AVENUE, WINNIPEG, MANITOBA
Utanáskrift ritatjórans:
BDITOR LÖGBERG, 695 SARGENT AVENUE, WINNIPEG, MAN.
PHONE 21 804
Rritstjóri: EINAR P. JÓNSSON
Verð $5.00 um árið—Borgist fyriríram
The "Lögberg” is prirtted and published by The Columbia Press Ltd.
6 95 Sargent Avenue, Winnipeg, Manitoba, Canada.
Authorized tis Second Class Mail, Post Office Department, Ottawa
Frá þjóðfundi íslendinga 1851 n
Eftir Próf. FINNBOGA GUÐMUNDSSON
Flutt á miðsvetrarmóti „Fróns" i Winnipcg, 18. febrúar 1952
Heiðraða samkoma:
í sumar sem var voru liðin 100 ár frá Þjóðfundin-
um, sem svo var nefndur. Þar sem hér er um að ræða
stórmerkan atburð í sögu íslendinga, er jafnan mun
til verða vitnað, þykir mér ekki úr vegi að rifja hann
upp að nokkru. Prá honum sér bæði vítt og langt — og
oss því hollt að staldra þar við og skyggnast um.
En áður en ég sný mér að þjóðfundinum og hinni
þjóðlegu vakningu, er varð með íslendingum á önd-
verðri 19. öld, ætla ég að bregða upp mynd af ástandinu
á þeim tíma, eins og það kom þá Jóni Hjaltalín, síðar
landlækni, fyrir sjónir. Er hún tekin úr bréfi, sem Jón
Hjaltalín skrifaði Jóni Sigurðssyni til Kaupmanna-
hafnar og birt var í Nýjum Félagsritum 1853. Jón
Hjaltalín hafði þá verið heima nokkura hríð eftir langa
dvöl við nám og læknisstörf erlendis. Hann sér því
glöggt muninn og svíður sárt, hvernig komið er hag og
málum íslendinga.
Ég gef Jóni nú orðið:
„Áður en ég lýk bréfi þessu, þykir mér ekki óviður-
kvæmilegt að segja þér meiningu mína um ástand lands
vors, eins og það er núna og eins og það hefir útsjón
til að verða fyrst um sinn, og vona ég þér blöskri ekki,
þó ég sé berorður og tálgi ekki utan af orðunum, því
mér þykir altént mest samboðið sannleikanum að
nefna hvern hlut með sínu rétta nafni, en vera ekki að
fitla við nöfnin og meiningarnar, eins og sumir gera,
svo að lesendurnir geta naumast ráðið í, hvað rithöf-
undurinn meinar.
Ég þekki ekkert land í allri Norðurálfu heims, hvar
ástand manna, í samanburði við þjóðarandann, er jafn
aumlegt sem á íslandi. Skrælingjar eru kannske dálítið
verr á sig komnir en vér, í ýmsum greinum, en þess er
gætanda, að þeir finna minna til eymdar sinnar, þar
sem þjóðarandi þeirra og upplýsing er enn þá skemmra
komin en hjá oss. Vér höfum af forfeðrum vorum erft
þjóðaranda og almenna upplýsingu, og það hafa menn
ekki getað tekið frá okkur, þó að sumir hafi raunar
viljað stela því í seinni tíð og bæla það niður á allan
hátt. En við höfum misst það, sem hverri þjóð ríður
hvað mest á, en það eru ráðin yfir okkar eigin efnum
og ástandi, og því erum vér nú vesalingar og munum
verða svo, á meðan hér er engin bót á ráðin. Það hefir
nú í mörg undanfarin ár verið hin mesta árgæzka hjá
oss, bæði á sjó og landi, en hvar eru ávextirnir eða ábat-
inn af þessum góðu árum? Það er raunar satt, að við
höfum máske fengið nokkur hundruð fleiri brennivíns-
tunnur inn í landið en fyrrum, en ég kalla það nú rýran
ábata og litla framför. Fólkshrunið hjá oss í þessum
góðu árum gegnir furðu og er allt að helmingi meira en
nokkurstaðar í allri Norðurálfunni, að Grænlandi einu
undanteknu; þó skiptir enginn sér af þessu, og helztu
menn okkar sjálfra hafa staðið á móti því með hönd-
um og fótum, að sjúkrahúsi verði komið á í landinu.
Þegar allt er lagt saman, þá nær fólk hjá oss ekki tví-
tugs aldri að öllum jafnaði, og svo hefir dr. Schleisner
sýnt og sannað, að af hverjum 1000 fæddum börnum
hafa aðeins rúm 500 börn von um að ná fermingar-
aldrinum, þar sem lík tala í öðrum löndum hefir, að
öllum jafnaði, von um að ná fertugasta og jafnvel fimm-
tugasta aldurs ári.
Og síðar í bréfinu segir Jón Hjaltalín:
Þó ísland bæri gull og gersemar í skauti sínu, þá
mundi það, eins og nú er ástatt, að litlu gagni koma,
þar sem landið er öldungis peningalaust að kalla má,
svo að engu verður til leiðar komið fyrir peningaleys-
inu. Það koma nú á ári hverju vart svo miklir peningar
inn í landið, að nemi ríkisdal á mann, og getur hver
einn lifandi maður séð, að með slíku verður engu til
leiðar komið. Það er heldur ekki að hugsa til þess, að
ríkismenn í öðrum löndum vilji hætta peningum sín-
um inn í það land, hvar einokunarverzlunin ríkir ennþá
í öllum blóma sínum og gjörir hverjum þeim, sem ein-
hverju vill áfram koma, örðugleika á alla bóga.
Ekns og nú á stendur hjá oss, og á meðan verzlanin
ekki verður laus, þá get ég ekki séð, að íslendingar
hafi fyrir neinu að vinna eða geti komið nokkru áfram
með vinnu sinni nema aðeins því að halda við þessu
vesæla lífi, er þeir nú lifa, og bera sig að deyja ekki út
af í hungri. Eða hvað dugir það fyrir sjómanninn, þó
hann sé að hætta sér út á sjóinn og bera sig að safna
fiski, sem afgangs geti orðið, þegar kaupmenn gefa
varla annað fyrir hann en kaffi og brennivín, en hinir,
sem gætu og vildu borga hann almennilega, fá ekki að
komast að? Jótar hafa nú á dögum ekkert meira sauð-
fé en íslendingar, en sá er munurinn, að Jótar fá 18
ríkisdali í gulli eða silfri fyrir hverja kind, sem flutt er
til Englands, þar sem íslendingar fá aðeins hér um bil
5 ríkisdali í brennivíni og öðru þess háttar fyrir beztu
sauði sína, sem þó bera langt af öllu józku fé“.
1)1 erindi þessu hef ég a8 sjálfsögSu stuSzt viS ýmislegt, er um fundinn hefir
veri8 ritaB, og skal einkum þrennt teki8 til: Alþingi ári8 1945 eftir Einar
Arnórsson, Þj68fundurinn ári8 1851 eftir Hallgrím Hallgrímsson, hvort tveggja
í Skírni 1930, og grein Sverris Kristjánssonar i Þjó8viljanum I ágöst 1951.
Þessi mynd, sem hér hefur
verið brugðið upp, er hvorki
hugljúf né fögur, en hún er
býsna sönn. Og hana verðum vér
að hafa í huga, ef vér ætlum að
átta oss á sjálfstæðisbaráttu ís-
lendinga, fyrir hverju var bar-
izt og til hvers var að vinna.
Vér tókum eftir því, að Jón
Hjaltalín sagðist ekkert land
þekkja í allri Norðurálfu heims,
hvar ástand manna, í saman-
burði við þjóðarandann, væri
jafn aumlegt og á íslandi.
En hvar stæðum vér nú, ef
þjóðarandanum hefði ekki verið
haldið vakandi, ef vér hefðum
látið kjörin smækka oss, skáldin
ekki ort og engir leiðtogar kvatt
sér hljóðs.
Vér erum aldrei ofminnugir á
hið liðna og það, sem vér eigum
gengnum að gjalda. Því skulum
vér nú snúa oss að þjóðfundin-
um, segja frá honum sjálfum og
aðdraganda hans.
Alþingi Islendinga á Þingvelli
við Öxará hafði verið lagt nið-
ur með konungsúrskurði 6. júní
árið 1800. Var hvort tveggja, að
það var orðið svipur hjá sjón
og aðstæður allar til þinghalds
þar orðnar svo erfiðax, að til ein-
hverra bragða varð að taka. Var
nú stofnaður hinn svonefndi
konunglegi landsyfirdómur, sem
sitja skyldi í Reykjavík og taka
við dómsstörfum lögréttu og
yfirréttarins gamla og þinglýs-
ingastörfum alþingis. Fólst í
þessu mikil réttarbót, og veitti
ekki af, því að réttarfarið í land-
inu var um þessar mundir orðið
mjög bágborið.
Aðrar breytingar, sem urðu
um svipað leyti, voru þær helzt-
ar, að biskupsstólarnir gömlu
voru lagðir niður og eins
latínuskólarnir, er verið höfðu
á biskupssetrunum, en í staðinn
kom einn biskupsstóll og einn
latínuskóli, með aðsetri í Reykja-
vík.
En erfiðir tímar fóru í hönd,
harðæri heima fyrir og ófriður
úti í löndum. Leið svo fram um
1830. Danmerkurríki var þá stór-
um víðara en það er nú, þ. e. a. s.
Danmörk sjálf, hertogadæmin
Láenborg, Holstein og Slésvík,
þá Færeyjar, ísland og Græn-
land, með alls rúmar 2 milljónir
íbúa. Hlutu af þessu að spretta
ýmis vandamál. T. d. voru her-
togadæmin Láenborg og Hol-
stein alþýzk og því viðbúið, að
þau mundu sameinast Þýzka-
landi, jafnskjótt og það sjálft
sameinaðist í samfellt ríki. Slés-
vík hafði að vísu lotið Danakon-
ungum um aldaraðir, en þýzka
þjóðarbrotið þó stöðugt eflzt, og
var nú svo komið, að tekið var
að bæra þar á hreyfingu, er vildi
sameina hertogadæmin Slésvík
og Holstein og hefðu þau ekkert
sameiginlegt við Dani nema
konung og hervarnir. Fékk
hreyfing þessi byr undir báða
vængi, er öldur júlíbyltingar-
innar á Frakklandi bárust yfir
Þýzkaland norður á bóginn. Var
þá ákveðið með tilskipun 28.
maí 1831, að stofnuð skyldu 2
rágjafarþing í Danmörku auk
annarra tveggja ráðgjafarþinga í
hertogadæmunum. Annað þing-
anna, sem Danmörku var ætlað,
skyldu Norður-Jótar heyja í
Vébjörgum, en hitt skyldi háð í
Hróarskeldu með Eydönum og
íslendingum.
Árið 1829 hafði Baldvin Ein-
arsson, sem þá var við nám í
Kaupmannahöfn, hafið útgáfu
Ármanns á alþingi, ársrits í sam-
tals formi, þar sem rætt var um
landsins gagn og nauðsynjar.
Varð endurreisn alþingis að
Þingvelli eitt af höfuðáhuga-
málum Baldvins. Þegar því rætt
var um dönsku ráðgjafarþingin
og þátttöku íslendinga í þeim,
lét hann ekki á sér standa, rit-
aði um málið bæði á dönsku og
íslenzku og hélt fram sérstöku
ráðgjafarþingi til handa íslend-
ingum. Studdi skáldið og dóm-
arinn Bjarni Thorarensen hann
manna bezt í þessum málum. En
einmitt þegar mest á reið, að
fylgt yrði eftir, fórst Baldvin af
slysförum. Orti Bjarni þá vísu
þessa, er hann spurði andlát
hans:
Isalands
óhamingju
verður allt að vopni!
Eldur úr iðrum þess,
ár úr fjöllum
breiðum byggðum eyða.
En Bjarni gerði meira en að
yrkja. Hann hélt fram merki
Baldvins og beitti sér fyrir
bænarskrá til konungs 1837 um
stofnun sérstaks ráðgjafarþings
á íslandi. Varð konungur að vísu
ekki við þeim tilmælum, en
mælti svo fyrir, að nokkrir ís-
lenzkir embættismenn skyldu
koma saman annað hvert ár til
álitsgerðar um mál, er stjórnin
kynni að leggja fyrir þá. Var
fyrsti fundurinn haldinn sumar-
ið 1939 og fyrir hann lagt að
gera tillögur um kosningu full-
trúa á íslandi til Hróarskeldu-
þings, en það hafði fyrst verið
háð árið 1835 og þar þá setið 2
fulltrúar af Islendinga hálfu, til-
nefndir af konungi. Hallaðist
nefndin helzt að því, að konung-
ur skyldi eftir sem áður nefna
þessa fulltrúa. Rætt var um það
í nefndinni að knýja enn á 1 í
ráðgjafarþmgsmálinu, en menn
urðu þar ekki á eitt sáttir.
Skal hér nú horfið frá í bili
og vikið að Fjölnismönnum,
þeim Jónasi Hallgrímssyni og
Tómasi Sæmundssyni, Konráði
Gíslasyni og Brynjólfi Péturs-
syni. Þeir hófu útgáfu Fjölnis
1835 og gerðu sér nytsemi, feg-
urð og sannleik að einkunnar-
orðum. Að lokinni greinargerð
fyrir ritinu hefst kvæði Jónasar,
ísland, og ætla ég að lesa það
hér:
Vér sjáum, hvað fyrir skáld-
inu vakir: endurreisn alþingis á
Þingvelli við Öxará. Aldrei fyrr
hafði ísland verið ávarpað slík-
um orðum:
ísland! farsælda-frón og hag-
sælda hrímhvíta móðir!
né þjóðin verið eggjuð slíkri
lögeggjan. Og þetta var aðeins
upphafið. I kvæði sínu til Páls
Gaimard, fluttu í samsæti ís-
lendinga í Kaupmannahöfn, Páli
til heiðurs í janúar 1839, segir
Jónas m. a.:
Þú komst á breiðan brunageim
við bjarta vatnið fiskisæla,
þar sem vér áður áttum hæla
fólkstjórnarþingi fræga um
heim.
Nú er þar þrotin þyrping tjalda,
þögult og dapurt hraunið kalda.
Þótti þér ekki ísland þá,
alþingi svipt, með hrellda brá?
En Jónas hvatti menn ekki
einungis í ljóði, heldur og með
hverju öðru móti sem hann gat.
Grein, sem hann ritar í 1. árg.
Fjölnis og fjallar um hreppana
á íslandi, lýkur hann með svo-
felldum orðum:
„Óskandi væri Islendingar
færu að sjá, hvað félagsandinn er
ómissandi til eflingar velgengn-
inni í smáu og stóru og fylgdu í
því dæmi annarra þjóða að fara
að taka þátt í almennings hög-
um, hver eftir sínum kjörum og
stöðu í félaginu.
Og enn segir hann:
Óskandi væri Islendingar færu
að sjá, að það er aumt líf og
vesælt að sitja slnn í hverju
horni og hugsa um ekkert nema
sjálfan sig og slíta svo sundur
félag sitt og skipta sundur afli
sínu í svo marga parta sem orðið
getur — í stað þess að halda
saman og draga allir einn taum
og hugsa fyrst og fremst um
heiður og velgengni landsins,
sem öllum góðum Islendingum
ætti þó að vera í fyrirrúmi“.
í árslok 1839 urðu konunga-
skipti í Danmörku. Friðrik 6.
andaðist, en við tók Kristján 8.,
sá konungur, er einna þarfastur
hefur verið oss íslendingum.
Skildi hann brátt, að leita varð
einhverrar lausnar á þingmál-
um íslendinga. Bauð hann því
í úrskurði 20. maí 1840, að
embættismannanefndin skyldi
spurð að því á næsta fundi sín-
um sumarið 1841, hvort eigi
muni rétt að stofna sérstakt
ráðgjafarþing á íslandi, skipað
hæfilega mörgum þjóðkjörnum
þingmönnum, auk nokkurra
konungkj örinna manna, og um
önnur þau efni, er þingið vörð-
uðu, svo sem þingkostnað o. s.
frv. Sérstaklega var vakin at-
hygli á því, hvort ekki skyldi
nefna þingið alþingi, eiga það
á Þingvelli við Öxará og hafa
það skipað sem líkast hinu forna
alþingi.
Var þessari fyrirspurn kon-
ungs mjög fagnað, eins og vænta
mátti, og þá orti Jónas Hall-
grímsson kvæðið snjalla: Alþing
hið nýja, er ég nú mun lesa:
Hörðum höndum
vinnur hölda kind
ár og eindaga;
siglir særokinn,
sólbitinn slær,
stjörnuskininn stritar.
ísland! farsælda-frón og hagsælda hrímhvíta móðir!
Hvar er þín fornaldar frægð, frelsið og manndáðin bezt?
Allt er í heiminum hverfult, og stund þíns fegursta frama
lýsir, sem leiftur um nótt, langt fram á horfinni öld.
Landið var fagurt og frítt og fannhvítir jöklanna tindar,
himinninn heiður og blár, hafið var skínandi bjart.
Þá komu feðurnir frægu og frjálsræðishetjurnar góðu
austan um hyldýpis haf hingað í sælunnar reit.
Reistu sér byggðir og bú í blómguðu dalanna skauti,
ukust að íþrótt og frægð, undu svo glaðir við sitt.
Hátt á eldhrauni upp, þar sem ennþá Öxará rennur
ofan í Almannagjá, alþingið feðranna stóð.
Þar stóð hann Þorgeir á þingi, er við trúnni var tekið af lýði,
þar komu Gissur og Geir, Gunnar og Héðinn og Njáll.
Þá riðu hetjur um héruð, og skrautbúin skip fyrir landi
flutu með fríðasta lið, færandi varninginn heim.
Það er svo bágt að standa í stað, og mönnunum munar
annaðhvort aftur á bak ellegar nokkuð á leið.
Hvað er þá orðið okkart starf í sex hundruð sumur?
Höfum við gengið til góðs götuna frameftir veg?
Landið er fagurt og frítt og fannhvítir jöklanna tindar,
himinninn heiður og blár, hafið er skínandi bjart.
En á eldhrauni upp, þar sem enn þá Öxará rennur
ofan í Almannagjá, alþing er horfið á braut.
Nú er hún Snorrabúð stekkur og lyngið á lögbergi helga
blánar af berjum hvert ár, börnum og hröfnum að leik. .
Ó, þér unglinga fjöld og ísiands fullorðnu synir!
Svona er feðranna frægð fallin 1 gleymsku og dá!
Traustir skulu hornsteinar
hárra sala;
í kili skal kjörviður;
bóndi er bústólpi
— bú er landstólpi —
því skal hann virður vel.
Fríður foringi
stýri fræknu liði,
þá fylgir sverði sigur;
illu heilli
fer að orustu
sá, er ræður heimskum her.
Sterkur fór um veg,
þá var steini þungum
lokuð leið fyrir;
ráð-at hann kunni,
þótt ríkur sé,
og hefðu þrír um þokað.
Bera bý
bagga skoplítinn
hvert að húsi heim;
en þaðan koma ljós
hin logaskæru
á altari hins göfga guðs.
Vissi það að fullu
vísir hinn stórráði.
Stóð hann upp af stóli
studdist við gullsprota:
„Frelsi vil eg sæma
framgjarnan lýð,
ættstóran kynstaf
Isafoldar.
Ríða skulu rekkar,
ráðum land byggja,
fólkdjarfir fyrðar
til fundar sækja,
snarorðir snillingar
að stefnu sitja,
þjóðkjörin prúðmenni
þingsteinum á.
Svo skal hinu unga
alþingi skipað
sem að sjálfir þeir
sér munu kjósa.
Gjöf hef eg gefið,
gagni sú lengi
foldu og fyrðum,
sem eg fremst þeim ann“.
Þögn varð á ráðstefnu,
þótti ríkur mæla;
fagureygur konungur
við fólkstjórum horfði,
stóð hann fyrir stóli,
studdist við gullsprota;
hvergi getur tignarmann
tigulegri.
Sól skín á tinda.
Sofið hafa lengi
dróttir og dvalið
draumþingum á.
Vaki vaskir menn!
til vinnu kveður
giftusamur konungur
góða þegna.
Embættismannanefndin kom
saman öðru sinni sumarið 1841
og tók þegar til við alþingis-
málið. Aðalumræðuefni voru
hlutverk þingsins, tala fulltrúa,
kosningarréttur og kjörgengi,
hvort þingið skyldi háð í heyr-
anda hljóði, og síðast, en ekki
sízt, alþingisstaðurinn. Greindi
menn mjög á um flest þessara
atriða. Nefndarmenn flestir
vildu sníða þingið sem mest eft-
ir dönskum fyrirmyndum, en
sættu fyrir það mjög harðri
gagnrýni, einkum frá Tómasi
Sæmundssyni, sem vildi hafa
þingið sem líkast hinu forna al-
þingi.
En mestur varð þó styrinn
um alþingisstaðinn. Vildu að
vísu einungis 2 nefndarmenn
af 10 hafa hann á Þingvelli, en
þeir nutu í því stuðnings Fjöln-
ismanna, er gert höfðu þetta að
miklu tilfinningamáli með þjóð-
inni og vitnuðu auk þess í þá
fyrirspurn konungs, hvort ekki
væri rétt að heyja hið fyrirhug-
aða þing á Þingvelli. En ýmis
rök hnigu hér á móti og þau
þyngst, sem Jón Sigurðsson bar
fram í skrifum sínum um al-
þingismálið.
Jón Sigurðsson var um þrí-
tugt, þegar hér var komið sögu,
hafði verið við nám og fræði-
störf í Kaupmannahöfn um
nokkurra ára skeið, en kom nú
eins og hann væri kallaður til
að fylgja fram málum íslend-
inga. Þar bar allt að sama
brunni: ótvíræðir forustuhæfi-
leikar, víðtæk þekking og
brennandi áhugi. Með útgáfu
Nýrra Félagsrita 1841 hóf hann
markvissa baráttu fyrir sjálf-
stæði íslendinga, baráttu, sem
linnti ekki, meðan hartn lífði.
Hann sá jafnan, hvar þörfin var
mest, að fyrst yrði að fræða
þjóðina um málavöxtu og vekja
áhuga hennar, en síðan sameina
hana til átakanna. Hann tekur
því fyrir hvert stórmálið af
öðru, fyrst alþingismálið, þá
skólana og verzlunarmálið, allt
í fyrstu þremur árgöngum Nýrra
Félagsrita. En í 4. árgangi fylgir
hann þessum greinum eftir með
Framhald á bls. 5