Lögberg - 24.04.1952, Qupperneq 4

4
LÖGBERG, FIMTUDAGINN, 24. APRÍL, 1952
Í.Ö8tKrg
Gefl6 Ot hvern fimtudag af
THE COLUMBIA PRESS LIMITED
695 SARGENT AVENUE, WINNIPEG, MANITOBA
Utanaskrift ritstjórans:
BDITOR LOOBERG, 695 SARGENT AVENUE, WINNIPEG, MAN.
PHONE 21 804
Rritstjóri: EINAR P. JÓNSSON
Verð $5.00 um árið—Borgist fyrirfram
The “Lögberg” is printed and published by The Columbia Press Ltd.
695 Sargent Avenue, Winnipeg, Manitoba, Canada.
Autnorized as Second Class Mail, Post Office Department, Otta^a-
Halldór Kiljan Laxness, fimmtugur
Eftir FINNBOGA GUÐMUNDSSON
Halldór Kiljan Laxness er fimmtugur í dag, fæddur
í Reykjavík síðasta vetrardag árið 1902. Augljóst er,
að hann hefur mjög ungur einsett sér að verða rithöf-
undur, því að fyrstu bók sína, Barn náttúrunnar, gaf
hann út, þegar hann var 17 ára, og he.fur verið sískrif-
andi síðan. Hefur hann nú á miðjum aldri ritað þau
kynstur, að menn eiga bágt með að trúa því, að hann
skuli ekki vera eldri, finnst það eins og hver önnur lýgi.
Ég set hér til fróðleiks lista, er sýnir rit hans:
Barn náttúrunnar (1919)
Nokkrar smásögur (1923)
Undir Helgahnúk (1924)
Kaþólsk viðhorf (1925)
Vefarinn mikli frá Kasmír (1927)
Alþýðubókin (1929)
Kvæðakver (1930)
Þú vínviður hreini (1931)
Fuglinn í fjörunni (1932)
í Austurvegi (1933)
Fótatak manna (1933)
Straumrof, leikrit (1934)
Sjálfstætt fólk
Fyrri hluti (1934)
Síðari hluti (1935)
Ljós heimsins (1937)
Dagleið á fjöllum (1937)
Höll Sumarlandsins (1938)
Gerska ævintýrið (1938)
Hús skáldsins (1939)
Fegurð himinsins (1940)
Sjö töframenn (1942)
Vettvangur dagsins (1942)
íslandsklukkan (1943)
Hið ljósa man (1944)
Sjálfsagðir hlutir (1946)
Eldur í Kaupinhafn (1946)
Atómstöðin (1948)
Snæfríður íslandssól (1950)
Reisubókarkorn (1950)
Þýðingar og aðrar útgáfur:
Ernest Hemingway:
Vopnin kvödd (1941)
Gunnar Gunnarsson:
Skip heiðríkjunnar (1941)
Nótt og draumur (1942)
Óreyndur ferðalangur (1943)
Vikivaki. — Frá Blindhúsum (1948).
Laxdæla (1941)
Hrafnkatla (1942)
Brennunjálssaga (1945)
Birtingur (Candide) eftir Voltaire (1945)
Alexanderssaga (1945)
Grettissaga (1946).
Árið 1948 var hafizt handa um heildarútgáfu verka
hans, og er þegar drjúgur skriður kominn á hana.
Ef vér lítum yfir þenna lista, sjáum vér einnig fjöl-
breytnina. Hann skrifar skáldsögur, smásögur, um trú-
mál og heimspeki, leikrit, ljóð, ferðasögur, ævintýri,
ritgerðir um allt milli himins og jarðar. Hann þýðir úr
ýmsum tui\gumálum og gefur út íslenzkar fornsögur.
Ekkert mannlegt er honum óviðkomandi. Enginn kann
betur að ferðast en hann; hvar sem hann kemur, er
hann strax eins og hann sé heima; sumar ferðalýsingar
hans eru með hinu bezta, sem vér eigum af því tagi á
íslenzku.
En þótt ævi hans hafi verið ein þeysireið um lönd
og álfur og þrotlaus glíma við helzta vandamál verald-
arinnar, hefur hugurinn alltaf verið heima, við landið,
hjá fólkinu og í þeim verkefnum, er þar Ijóðuðu á hann
og létu hann aldrei í friði. 1 kvæði einu, sem hann kallar
1 landsýn og ort er í hafi nálægt landi í apríl 1934, segir
Halldór:
Eg skildi við þig, ung í alvaldsgeim
mín ættjörð, hvar þú gnæfðir björt úr mar,
kvaddi þann leir sem þekkir spor mín þar
og þjóðin treður enn: Farvel og gleym!
Farmanni kátum sól á söltum brám
úr suðri ljómar. Hýr við disk og skál
í syðri löndum lærði eg fjarskyld mál,
eg Tas þar aldin sæt af grænum trjám.
En þá var sál mín þar sem holtið grátt
og þúfan mosarauða býr við kal,
og bæjarfjallið blasir yfir dal,
og berst í kvíða þjóðarhjartað smátt.
Og þá fannst mér sem þessi nakta strönd
og þetta hjarta væri brjóst mitt sjálft,
og líf mitt án þess hvorki heilt ná hálft,
— og heimfús gestur kvaddi eg önnur lönd.
Sjá fjöll mín hefjast hvít sem skyr og mjólk
úr hafi, — gnoðin ber mig aftur heim
á vetrarmorgni, — af þiljum heilsa eg þeim:
Þú ert mitt land og hér em eg þitt fólk.
Eða þegar Halldór í^greininni
Þjóðerni, er hann samdi vestur
í Kaliforníu 1928, hefur lýst
ameríksku auðmannsheimili, þar
sem allt er lagt upp í hendur,
heimilið eitt allsherjarsafn, safn,
sem „stendur ekki á grunni
neinnar baráttu, sem ljái því líf-
rænt^ gildi, andlegan veruleik,
inntak. Enginn hlutur segir hér
hið djúptæka ævintýri lífsins;
ekkert ber vott um fortíð né
sögu; ékkert um töfra mann-
legrar tilveru; ekkert vitnár
yl þess, sem starfar, né tign þess,
er fórnar, né verðskuldun þess,
sem lagt hefur mikið í sölurnar,"
þá segir hann skömmu síðar:
„Þegar ég hef séð slíkar sýnir,
hlýt ég að hverfa aftur mér til
sálubótar að litlum bæ með
höllum dyrum og blómum á
þaki. Á syllunni fyrir utan
gluggann situr malandi köttur
og er að leggja niður fyrir sér
allt um rjómattftegið. Hér hafa
gömlu hjónin búið í fjörutíu ár
og eignazt tíu börn, sem nú eru
löngu fullorðin og dreifð út yfir
allt landið. Hér voru rauluð
vögguljóð með raddblæ og
hrynjandi, sem fól í sér ilm
heillar þjóðarsögu. Og meðan
hvítvoðungurinn saug, heyrðust
hér sögur af þrekraunum á landi
og sjó. Einatt var horfzt í augu
við alvöru lífsins, en líka glaðzt
yfir smáum atburði. Og oft var
tekið á móti ferðlúnum gesti og
fréttir sagðar að kvöldlagi. Og
meðan börnin voru enn ómálga,
bar móðir þeirra þau á armi sér
fram á bæjardyraþröskuldinn,
benti á fjöllin, sem sjást af hlað-
inu, og kenndi þeim nöfnin á
hverjum tindi eins og það væru
höfðingjar. Og síðar, er við kom-
umst á sokkabandsárin, varð
hvert örnefni í landareigninni
að persónu, og svipur landslags-
ins speglaðist í sjálfum okkur
líkt og í tæru vatni, og málfar
okkar fékk einkenni, sem tekið
hafa keim af villtum jurtum.“
Nú kunna menn að segja, að
þessi fallega mynd eigi lítið
skylt við sumar þær myndir, sem
skáldið hefur brugðið upp í sög-
um sínum, þar haldist menn
ekki 40 ár við á sama bænum
né komi 10 börnum á legg, og
— „fyrir sönglystar sætan eim
svartagallsraul er helzt í þeim.“
Er hér komið að því atriði, er
menn hafa klofnað um, yrkis-
efnum skáldsins og þó einkum
meðferðinni, hvernig hann leik-
ur sögupersónur sínar, hvað
hann lætur þær hugsa og segja
og rata í.
í merkilegri ritgerð, er heitir
Höfundurinn og verk hans, lýsir
Halldór að nokkru sjónarmiðum
sínum. Hann segir þar m. a. um
yrkisefnin:
„Það efni, sem maður valdi
sér af því manni þótti það
skemmtilegt, hafði ást á því,
langaði að fást við það, þykir
öðrum mönnum vanalega leiðin-
legt og hafa ama af því og fá
viðbjóð á bókinni og fyrirlitn-
ingu á höfundinum.“
Og síðar segir hann:
„Samtíminn, hið lifandi líf um-
hverfis höfundinn og í brjósti
hans, neyðir upp á hann yrkis-
efnum, sem hann hafði sízt órað
fyrir, yrkisefnum, sem hann hef-
ur kannske flúið undan árum
saman, yrkisefnum, sem hann
mundi gefa aleigu sína, þótt
hann væri milljónamæringur,
til að þurfa aldrei að færast í
fang. Til dæmis veit ég, að höf-
undur einn er nýbyrjaður á bók,
sem hann hefur í átján ár verið
að biðja guðina að forða sér frá
að skrifa. Höfundinum finnst sér
verkefnið með öllu ofvaxið,
hann hryllir við öllu þessu stríð-
andi lífi, sem heimtar, að hann
gefi því mál og form, neitar,
þverneitar og þráneitar að leggja
sig í þennan voða, — en hann
hefur nú einu sinni veðdregið
sig sköpunaröflum lífsins, og
þau halda áfram að heimta hann
óskiptan, og honum verður ekki
undankomu auðið. Fáir ungir
menn mundu hlýða kalli skálds-
ins, ef þeir vissu, hvað biði
þeirra. Að minnsta kosti mundi
ég ekk^j hafa gert það.“
Þessi er að sjálfsögðu reynsla
skáldanna á öllum tímum. Ef
þau kunna ekki að „kenna til í
stormum sinna tíða“, er viðbúið,
að verk þeirra verði skammlíf.
En það er ekki heldur sama,
hvernig og með hverju þau
kenna til, hverjum augum þau
líta á lífið í kringum sig og hvað
þeim finnst frásagnarvert.
Halldór tekur um margt svip-
aða afstöðu og Einar Benedikts-
son í íslandsljþðum sínum:
Bókadraumnum,
böguglaumnum
breyt í vöku og starf.
1 ritgerð um þrifnað á íslandi,
mergjaðri ádeilu á hvers konar
óþrifnað, segir Halldór m. a.:
„Öræfi og heiðar á að hafa
fyrir draumaland. Fátt veit ég
eins göfgandi og að líta til fjalla
neðan úr byggðum, og ógleym-
anleg verða mér áhrifin af því,
er ég ungur smali leit austur-
fjöllin í fyrsta sinni ofan af Blá-
steinsbringum. Það var eins kon-
ar vígsla. Ég veit ekki með vissu,
hvað gerðist, en ég kom heim
hærri og háleitari vera. Og vel
trúi ég því, að í tindum vorum
búi vættir eins ,og skáld hafa
löngum sagt. Stundum er ég lít
til íslenzkra fjalla að vori til,
ekki sízt eftir langa dvöl í er-
lendum stórborgum, finnst mér
ég standa andspænis heilagri
opinberun.
En í heimi veruleikans,
mannabyggðum, er verksvið
vort, og þessu megum vér sízt
gleyma, hversu ljóðrænir hrifn-
ingamenn sem vér kunnum að
vera, þá er vér lítum til fjalla.
Vér verðum að hafa hugfast, að
kotin og þurrabúðirnar verða
ekki mubblaðar með draumum
einum, raflýstar með tómum
ferskeytlum né byggðar upp
með sögum af skrýtnum körlum
og kerlingum eða ættartölum.
Og þótt þjóðernisgorgeirinn
kunni að vera góður og sveita-
menningin hálofleg, þá er þó
enn meira um vert að þvo sér
og hirða tennur sínar. Og mikið
er af trúarvaðli, ljóðarugli og
ófrjóu „fræði“grúski á íslandi,
sem aðeins veldur klofningi í ís-
lenzkum skapferliseinkennum,
en dýpkar ekki lífsvizku nokkurs
manns. Oss vantar karla og
konur, sem kunni að byggja
hús, að rækta garða, að búa til
ætan mat, að setja niður raf-
tæki, að smíða húsgögn, að ala
upp börn, að stjórna alþýðu-
bókasöfnum, að túlka alþýðu
vísindi. Oss vantar stjórnmála-
menn með frumkvæði, er starfi
með skilning íslenzkra þarfa
að undirstöðu og vinni í senn á
grundvelli samþjóðlegrar vit-
undar og íslenzks hugsunarhátt-
ar, menn, er áræði hafi til að
gerbreyta í samræmi við stjórn-
arfarslegar framfarir útheims-
ins, og þó umfram allt nógu ó-
bifanlega trú á íslenzkt ágæti
til að líta á það sem hlutverk
sitt að gera Island leiðarljós
stórþjóðanna.“
Halldór haslar sér því völl
niðri á jörðunni, þar sem honum
finnst allt að vinna. Og það er
ekki til neins að loka augunum
fyrir staðreyndunum. „Já, mann-
kynið er aumt, þegar maður lít-
ur á það eins og það er í raun
og veru,“ lætur hann Bjart í
Sumarhúsum segja í næstsíðasta
kapítula sögu hans.
Annars er viðhorf Halldórs
svo yfirgripsmikið efni, að því
verða að sjálfsögðu engin skil
gerð í stuttri afmælisgrein. Hún
getur aldrei orðið nema fáeinar
smámyndir af skáldinu. Halldór
er postuli og hefur nú prédikað
yfir Islendingum í rúm 30 ár.
Afsalar sér 200 þúsund króna
órstekjum til að lifa lífinu
Kunnur læknir í Árósum gerisi
héraðslæknir á fámennum og
afskekkium slað
Kaupmannahafnarblaðið „Ber
linske Aftenvis“ skýrir frá þeim
óvenjulega viðburði, að læknir
í Árósum, Erik Munksgaard að
nafni, sem er 55 ára gamall, hafi
sagt skilið við 5000 sjúklinga
sína þar í borg og um 200 þús-
und króna árstekjur til að gerast
héraðslæknir á fámennum og af-
skekktum stað. Hann verður
læknir á eynni Fanö. Sjúklingar
hans þar eru aðeins 600 talsins
og árstekjurnar um 35 þúsundir,
en til viðbötar fær hann ókeypis
húsnæði.
— Við hjónin höfum aldrei
haft tíma til að lifa lífinu, sagði
Munksgaard læknir í blaðavið-
tali, þar sem hann gerði grein
fyrir þessari ákvörðun sinni. —
Við höfum aldrei haft tíma til
að vera eins og við vildum. Við
höfum aldrei haft tíma til að
gera okkur dagamun. Þess vegna
flytjumst við burt frá Árósum
og setjumst að á Fanö.
Munksgaard læknir er Kaup-
mannahafnarbúi að uppruna og
kona hans er dóttir fyrrverandi
skrifstofustjóra danska heil-
brigðisráðuneytisins, en hún er
sjö árum yngri en bóndi hennar.
Munksgaard hefir stundað lækn-
ingar í Árósum síðan 1 apríl 1929
og því átt þar heima í 23 ár.
Hann tekur við hinu nýja starfi
sínu 1. apríl í vor.
— Við hjónin höfum alltaf
verið önnum kafin öll þessi ár,
fremur. Konan mín hefir alltaf
Hann hefur alltaf látið það eitt-
hvað heita, verið ófeiminn að
grípa á kýlunum. Þar sem hann
kemur, fer hann oft fyrst að
húsabaki og rótar þar upp. „Af
öllum hlutum þykja mér þeir
einna ófróðlegastir, sem ein-
göngu eru skapaðir til sýnis,“
segir hann á einum stað. Hann
hefur aldrei verið á svo hraðri
ferð, að hann hafi ekki mátt
vera að því að stanza og hlusta
á fótatak manna eða kjaftasögu,
þótt lágt færi. Sögur hans úa og
gfúa af atvikum, sem gerðust í-
gær eða í fyrradag, aðeins skipt
um svið og persónur. Raunveru-
leikinn er oft ótrúlegastur, og
hann er líka betri en nokkur
skáldskapur. En það er einnig
hægt að ofbjóða mönnum, hlaða
saman of mörgum einsdæmum
og ómennum, og með því hefur
skáldið e. t. v. aflað sér flestra
andstæðinga, manna, sem hafa
gefizt upp í miðjum klíðum,
ekki komizt á milli þeirra sól-
skinsbletta, sem alls staðar eru
í verkum hans >og sætta mann
við allan kuldann og næðinginn.
Þó að veturinn sé oft langur
og miskunnarlaus í verkum
Halldórs og sólskinsdagar vors-
ins stundum „eins og hrævareld-
ur, sem narrar fólk“, þá er vorið
þrátt fyrir allt sterkara en vet-
urinn. Halldór Kiljan Laxness
er vorsins maður með öllum þess
einkennum, hörku þess og mildi,
hamförum þess og kyrrsælu.
Bráðum kemur betri tíð með
blóm í haga,
sæta langa sumardaga,
segir Halldór í einu af hinum
fallegu vorljóðum sínum. Um
leið og ég færi skáldinu þakkir
fyrir margar góðar stundir, er
ég hef átt yfir bókum hans, og
árna honum heilla á merkileg-
um tímamótum, óska ég, að
bráðum komi betri tíð í sögum
hans, að þau sköpunaröfl, sem
hann hefur veðdregið sig og
neytt hafa upp á hann Bjarti í
Sumarhúsum, Ljósvíkingnum,
Jóni Hreggviðssyni og nú síðast
líklega Þorgeiri Hávarssyni,
megi forða honum frá því, sem
eftir er, Sturlungaöld og Svarta-
dauða, og leiða hann að bjartari
yrkisefnum, er betur munu hæfa
hinu mikla skáldi.
segir Munksgaard læknir enn
hjálpað mér í starfi mínu. Fyrir
ári síðan lenti óg í bifreiðarslysi
og meiddist illa í eyra. Það olli
mér erfiðleikum og ég fékk ann-
an lækni í félag við mig, en
komst samt ekki yfir það, sem
ég hafði að gera. Mér hafði dott-
ið í hug að taka mér orlof í eitt
ár, en svo var læknisembættið
í Fanö auglýst. Við hjónin urð-
um ásátt um, að ég skyldi sækja
um það, og okkur er það mikið
gleðiefni, að ég skyldi verða fyr-
ir valinu. Við skruppum á dög-
unum til Fanö til að líta á hús-
ið, þetta er snoturt hús með mið-
stöð og kæliskáp, og við höfum
ákveðið að leggja stund á garð-
rækt. Þegar maður er búinn að
vinna sér álit, hlaðast verkefnin
á mann, og vilji maður rækja
starf sitt samvizkusamlega, verð-
ur enginn tími aflögu. En á Fanö
þarf ekki að óttast annríkið. Við
höfum aldrei getað hlustað á út-
varp á kvöldin og aldrei haft
tíma til að lesa góðar bækur.
Nú hlökkum við til þess að geta
lifað lífinu eins og annað fólk
í einn eða tvo áratugi.
Á Fanö er allt, sem maður
þarfnast, en þó er þar ekkert
kvikmyndahús. Hins vegar er
þar gistihús, og þar eru stundum
sýndar kvikmyndir. Á eynni er
mjólkurbúð, bakarí, slátrari, en
skósmiður er þar enginn enn
sem komið er. Frá Fanö falla
ferðir til Láglands tvisvar á dag.
Við eigum eitt barn, dóttur, sem
nú er í húsmæðraskóla í Kaup-
mannahöfn. Við höfum ekkert
lagt fyrir af tekjum mínum und-
anfarin ár. Meginhluti þeirra
hefir farið í skatta, og þegar við
setjumst að í Fanö verðum við
að láta okkur nægja laun mín
sem héraðslæknis, en það á líka
að vera nóg. Og vitið þér hvað?
Nú förum við að geta tekið á
móti gestum. Stundum hafa
komið gestir til okkar í Árósum,
en annað hvort höfum við verið
önnum kafin eða úrvinda af
þreytu. Nú geta gestirnir komið
þegar þeir vilja. Þeir fá það,
sem við höfum upp á að bjóða,
og nú getum við spjallað við þá
í ró og næði og notið þess að
vera samvistum við þá. Við eig-
um lítinn sumarbústað, en við
höfum aldrei haft tíma til að
vera þar. Nú seljum við hann,
og svo flytjum við allt, sem við
eigum, til Fanö. Við hlökkum
til þess eins og börn að fá tæki-
færi til að vera eins og annað
fólk. Það ættu að vera í Dan-
mörku miklu fleiri eyjar, þar
sem fólk, sem hefir ofreynt sig,
gæti fengið að njóta lífsins.
—Alþbl., 5. marz
Comfortex
the new sensation for the
modern girl and woman.
Call Lilly Matthews, 310
Power Bldg., Ph. 927 880
or evenings, 38 711.
KOHLER
Electric Light and
Power Plants
• Here’s the answer to your
light and power problems.
Strong, powerful, enduring
and economical service. Let
us show you ALL Kohler
can do for you.
A\t>MFORD,
Meplanp,
IlMITED,
Phone 37 187 -----
576 Wall St. WINNIPEG