Lögberg - 02.07.1953, Blaðsíða 4

4
LÖGBERG, FIMMTUDAGINN, 2. JÚLÍ, 1953
Ritstjóri: EINAR P. JÓNSSON
GefiC út hvern fimtudag af
THE COLUMBIA PRESS LIMITED
695 SARGENT AVENDE, WINNIPEG, MANITOBA
J. T. BECK, Manager
Utanáskrlft rltstjórans:
EDITOR LÖGBERG, 695 SARGENT AVENUE, WINNIPEG, MAN.
PHONE 74-3411
Verð $5.00 um árið — Borgist fyrirfram
The ‘Lögberg” ia printed and published by The Columbia Press Ltd.
695 Sargent Avenue, Winnipeg, Manitoba, Canada
Authorized as Second Class Mall, Post Office Department, Ottawa
ísland og íslendingar
Erindi flutt á íslendingadeginum að Hnausum, 1. júlí, 1953, af
VALDIMAR BJÖRNSSYNI
Flestir verða mér samdóma að full djúpt sé í árinni
tekið að reyna á tæpum hálftíma að gera ræðuefninu skil —
„Island og íslendingar“. En sarinleikurinn er, að hraði nú-
tímans og skáldleg hneigð nefndarmanna hér að Hnausum
liggja á bak við þetta efnisval. Þeir setja sér að „slá tvær
flugur í einu höggi“ — að þjappa tveimur ræðum saman í
lausa heild og láta það sem nú verður sagt duga bæði sem
„Minni landnema“ og „Minni íslands.“ Þeir eiga það
kannske sammerkt við Káinn, að „langar ræður leiðast mér,
léleg kvæði og minni.“
Að maður víki fyrst að landnemunum, þá er hægasta
leiðin sú að vera bara „sammála síðasta ræðumanni". Sann-
arlega hefur margt verðskuldað verið sagt á stórhrífandi
hátt um frumbýlingshetjur okkar Vestur-lslendinga, hér
nyrðra í Nýja-íslandi, og annars staðar þar sem landar hafa
reist sér byggðir. Dyggðir landnemanna eiga það alt skilið,
sem skáldin og ræðumennirnir hafa sagt um þau. Aðdáunar-
verð einkenni komu í ljós hjá þeim — hreysti og hugrekki,
dugur og drenglyndi, fastheldni og fórnfýsi. Ekki hefur
verið orðum aukið í frásögnum þeim, sem allir hér þekkja.
Og enn eru margir, sem muna þessa daga — virkir þátt-
takendur sjálfir í bardaganum, sem háður var á erlendri
slóð, við erfið kjör, og þrátt fyrir vankunnáttu bæði á vinnu-
brögðum og landsháttum.
Flestallir þessir landar voru bláfátækir. En stórlyndi
réði þó í smá-hreysunum. Altaf var sjálfsagt að rétta ná-
unganum hjálparhönd. íslenzkir frumbyggjendur, sem við
hyllum í dag, gátu sagt eins og núverandi forseti Banda-
ríkjanna sagði um sjálfan sig og fjölskylduna á bernsku-
árum sínum: „Jú, við vorum vafalaust fátæk — en við
vissum það bara ekki sjálf.“ Fátækt og ríkidæmi eru hugtök,
sem breytast samkvæmt því, sem miðað er við. Helztu
eigur ættmanna okkar hér vestra fyrstu árin voru af sama
tagi og eigur þeirra heima á íslandi — fjársjóðir andans
frekar en veraldarauður.
Þrátt fyrir að að „góð vísa er aldrei of oft kveðin“,
ætla ég ekki að verða fyrir þeirri freistingu að halda áfram
með endurtekningar um dyggðir landnámsmanna okkar. Ég
leyfi mér heldur að halda því fram, að kjarkur, þrautseigja
og dugur þessara manna, sem ruddu brautirnar er við
fylgjum í dag, voru ekki þau einkenni, sem ættu að vera
mest í heiðri höfð hjá okkur. Þetta virðist fela í sér mótsögn.
En mér finnst, nefnilega, önnur einkenni miklu þýðingar-
meiri, og kem ég strax að þeim.
Sjálfsagt er það lofsvert að íslendingar hér í Nýja-
Islandi gátu afkastað því, sem þeir gerðu fyrir meira en
sjötíu árum. Það þarf hetjulund og óbilandi styrkleik að
sigra erfiðleika eins og gert var. En er samt ekki réttmætt
að játa það, að mannkynseðlið hefur ávalt sýnt sig vand-
anum vaxið þegar um virkilega erfiðleika er að ræða?
Saga íslands um liðnar aldir veitir okkur nóg dæmi. Eldgos,
harðstjórn, „Svarti Dauði“ — eymd og hungur og harðindi
— nærri öll ímyndanleg mótöfl hafa skerpt og meitlað
skap og skoðanir íslendinga á þann hátt að innri styrkleiki
hefur orðið að þjóðarsérkenni.
Athugum aðeins eitt nærtækt dæmi hjá frændþjóð
okkar — Norðmönnum. Ekki var tilveran kröfuhörð hjá
þeim, um margra ára bil, eftir aldamótin síðustu. Einu áhrif
fyrri stríðsáranna voru í áttina að almennri velmegun
Sumum fannst kannske hálfgerður sljóleiki einkenna þessa
niðja forn víkinganna. En þegar á reyndi, þá kom hinn
forni styrkleiki í ljós. Norðmenn stóðust prófraunina þegar
Nazistalýðurinn orðræmdi klófesti land og þjóð. Hlutlausir
og rétt að segja vopnlausir í meir en öld börðust þeir með
hetjudáð þegar innrásin hófst. 1 hundraða tali tókst ungum
mönnum að komast til Englands, hraktir um haf í smá-
bátum. Margir voru í flughersæfingum hér í Kanada. Bæði
heima fyrir og út á við kepptu Norðmenn með einurð og
djarfleik á móti óvininum. Þeir sýndu hreysti og hugrekki
andlega og líkamlega þegar mest varði.
Það er einmitt þessi eiginleiki, sem ég vil leggja á-
herzlu á í sambandi við starfsferil íslenzkra landnáms-
manna hér um slóðir. Þeir eiga hrós og heiður skilið. En
innri máttur þeirra var þjóðareinkenni, sem fáir hugsuðu
um og fæstir furðuðu sig á, þegar mótspyrna frumbýlings-
erfiðleikanna kallaði þann mátt fram á sjónarsviðið. Við
erum hreyknir í dag af framkomu landnámsmanna okkar —
en -éið erum alls ekki hissa. Við bjuggumst við þessu hjá
arftökum Gunnars og Héðins og Njáls. Við hefðum verið
vonsviknir hefði saga okkar hér vestra verið öðruvísi.
Nú væri hægt að spyrja — ef við teljum frækni og
fórnir frumherjanna alveg sjálfsagða hluti — hvers er þá
að minnast? Hvað verður þá lofræðuefnið á tyllidögum
okkar? Mér finnst auðvelt að svara þeim spurningum.
Það sem er helzt athugavert við karlmenn og konur, sem
unnu þessar þrautir, nýkomin frá íslandi, var — í einu
orði — lífsskoðun þeirra. Þau sóttu um langa og erfiða leið
eftir kjarabótum. Ekki rengjum við þá sögulegu staðhæf-
ingu. En um leið og viljinn stefndi að bættum hag í
framandi landi, var hann jafn
einbeittur um það að glata ekki
andlega arfinum.
Þið Ný-íslendingar gleymið
vonandi aldrei að ein fyrsta
stofnun í félagslífi ykkar var
Prentfélag Nýja-Islands, rætt
árið 1876 — þrátt fyrir bóluveik-
ina — sett á stofn í janúar 1877,
með fyrsta blað Framfara prent-
að í september það haust. Það
er eiginlega hrífandi fyrir mann
nærri uppalinn í prentsmiðju að
lesa í þriðja bindi Sögu íslend-
inga í Vesturheimi, eftir Þorstein
Þ. Þorsteinsson, um bónarbréfið,
sem sent var séra Jóni Bjarna-
syni, þá ritstjóra við norskt blað
í Minneapolis, snemma á árinu
1877, að biðja hann að kaupa
prentvélina og letrið — sem
hann gerði, þrátt fyrir það, að
nauðsynlegt var að láta laga
stíl með íslenzku stöfunum, sem
voru ekki fáanlegir í þessari
heimsálfu!
Að hugsa sér þessa fróðleiks-
þrá og löngun til þess að tengja
félagsböndin — rétt eftir bólu-
veturinn mikla, þrátt fyrir örð-
ugleika og ástvinamissi — að
vilja koma prentsmiðju á stofn
og tryggja það að blaðið kæmi út
reglulega! Það sætir sannarlega
undrun. Og ekki gátu landar hér
beðið nema nokkrar vikur, í
rauninni. Skrifað blað varð fyrst
til, ”Nýi Þjóðólfur“ — fyrsta
haustið, 1875, þó að aðeins þrjú
tölblöð yrðu til.
Ekki var beðið með skóla-
haldið heldur — kennsla hófst
strax fyrsta haustið í heimahús-
um. Húslestrar dugðu, hér eins
og annars staðar, þangað til
prestar fengust, og þegar prest-
þjónusta var skipulögð voru
samkomuhúsin notuð sem kirkj-
ur fyrst um sinn. Lestrarfélög
voru stofnuð. Dufferin lávarður,
þá landstjóri Kanada, við heim-
sókn sína hingað til Nýja-
íslands, 1877, lýsti hrifningu
sinni yfir bókaforða fátækra
frumbýlingsmanna — sá og mat
þá, bókhneigð íslendinga, sem
hefur verið þeim í blóð borin um
aldaraðir.
Ég er ekki hingað kominn til
að rekja sögu- Nýja-íslands —
þið þekkið hana og megið vera
stoltir af. Tilraunin hjá mér er
aðeins að undirstrika það, sem
er mest athyglisvert við land-
námsmenn — virðingu þeirra
fyrir andlegum verðmætum,
fróðleiksfýsn og félagshneigð.
Að maður minnist á blaðið
Framfara aftur, þá kom það út
aðeins tæp tvö ár — síðasta tölu-
blaðið að vori, 1880. Þ. Þ. Þ. —
og í hve mikilli þakkarskuld við
Vestur-íslendingar s t ö n d u m
gagnvart þeim „Ara fróða“ —
segir um útgáfu Framfara, að
það hafi verið „eitt þarfasta og
mesta happaverk íslenzkrar
þjóðrækni, er landar hafa unnið
vestan hafs, sem aldrei verði of
vel metið. En þrátt fyrir það get-
ur sú hugsun hvarflað að lesara
hans, að þótt blaðið sé sómi
minningu þeirra manna er það
stofnuðu, og máske óbrotgjarn-
asti bautasteinn landnámsins, þá
sé eins víst og ekki, að deilu-
málin í nýlendunni hafi magnast
með mönnum við það, að sjá
bituryrðin á prenti og vita þau
lesin af löndum sínum í tveimur
heimsálfum.“
Þessi hugmynd — vafalaust
vel rökstudd — að blaðaútgáfa
geti aukið sundurlyndi, minnir
mig á það, sem sagt var heima
á íslandi haustið 1944, þegar ég
var þar í herþjónustu. Margir
héldu því fram, að stjórnin, sem
mynduð var þá, í októbermánuði,
hefði aldrei orðið til nema vegna
þess, að prentaraverkfall olli því,
að engin blöð komu út í fleiri
vikur. Flokkarnir gátu ekki
komið deilum sínum á opinberan
vettvang, og unnið var að því í
kyrrþey að „bræða saman" ólík
sjónarmið, með þriggja flokka
stjórn sem árangurinn. Ný-ís-
lendingar voru minnst tvíklofnir
ef ekki þríklofnir á þessum ár-
um — og trúmálin urðu deilu-
efnið mikla hjá okkur löndum,
alveg eins og hjá Norðmönnum |
sunnan við landamærin. Ekki'
ætla ég að rekja þá sögu — en
mér finnst að góð bending sé til
handa okkur í því, sem Þorsteinn
sagnfræðingur okkar Vest-
manna lýsir með orðunum, —
„þarfasta og mesta happaverk
íslenzkrar þjóðrækni“ — stofnim
fyrsta blaðsins meðal Islendinga
í Vesturheimi.
Kannske sumum finnist ein-
hvers konar kyrrðar-molla kom-
in yfir félagslíf okkar Vestur-
Islendinga, þar sem við erum
næstum því hættir að rífast. Ég
sagði „næstum því“ — vel að
merkja. Gamla máltækið rifjist
upp — „Það siglir enginn í logni“.
Deilur mega teljast altaf sem
lífsmerki, og alger eining ber
með sér deyfð, að vissu leyti.
Ég geri þó ráð fyrir því, að flestir
landar telji það fagnaðarefni að
mestu deilur okkar hafa lognast
út af.
Hugsum á ný um það, sem sagt
var um fyrsta blað Vestur-
íslendinga sem þjóðræknislegt
happaverk. Þetta framtak gerðist
í fátækt og fámenni frumbýl-
ingsáranna, þrátt fyrir efnaskort
og örðugleika, og jafnvel þótt
nægur forði af prentletri fengist
ekki. Það væri okkur til hábor-
innar skammar ef við reyndum
ekki nú að láta hönd fylgja máli
með því að tryggja í lengstu lög
framtíð tveggja vikublaða, sem
hafa verið málgögn okkar og
tengiliðir byggða og einstaklinga
á milli í meir en 65 ár. Lögberg
og Heimskringla eiga stuðning
okkar skilið. Þau hafa frá upp-
hafi verið, og eru enn, stoð og
stytta þjóðræknisstarfseminnar.
Þjóðræknisfélagið er gott og
blessað út af fyrir sig — tímarit
þess er fyrirtaks rit, þing þess
og deildarfundir uppörfandi og
gagnleg. En ekki er til starf
meðal okkar, sem nær fjöldanum
á þann hátt, sem vikublöðin
gera. Blöðin eru einu stofnan-.
irnar sem eru helguð eingöngu
því sem íslenzkt er. Við eigum
sjálfsagt að hlynna að útbreiðslu
þeirra eftir mætti, gerast kaup-
endur, standa í skilum með árs-
gjöldin, veita þeim þann stuðn-
ing, sem þau hafa frá öndverðu
sjálf veitt þjóðræknisviðleitninni
og félagsstarfsemi okkar.
Ég trúi því varla að nokkur
heilvita maður láti sér detta í
hug, að nú sé öllu borgið í þjóð-
ræknismálum okkar, þar sem
kennslustóll í íslenzku sé kominn
á stofn við Manitoba-háskóla.
Starf kennslustólsins, nýbyrjað
hjá Finnboga prófessor Guð-
mundssyni, er vel byrjað. En
aukastörf hans hafa, fram að
þessu, ekki síður haft mikla
þýðingu í þjóðræknisstarfsemi
okkar. Hópferðin til Islands, með
alt að 40 þátttakendum, er
Finnboga einum að þakka — og
ættu slíkar ferðir að endurtakast
ár frá ári. Dvöl á íslandi, náin
kynni að uppsprettulind menn-
ingarerfða okkar, verða hverjum
Vestur-Islendingi ómetanleg og
ógleymanleg.
En tengslin okkar við alt það
sem íslenzkt er verða altaf per-
sónuleg tengsli. Við komum slíku
ekki upp á stofnanir og við vinn-
'um jafnvel lítið á í þjóðræknis-
starfi með ræðuhöldum og fund-
ársamþykktum. Ef íslenzkan á
hér vestra nokkra framtíðarvon
sem mælt mál meðal manna, þá
verðum við að „vaða“ bara hik-
laust í það -— tala málið eftir
beztu getu, og sérstaklega að
virða tilraunir í þá átt, þó ófull-
komnar séu. Hér má enginn
rembingur eiga sér stað, ef vel
á að fara. Málvandir verðum við
þó að vera, eins og við bezt get-
um. Það er til lítils að vera að
reyna að varðveita íslenzkuna
hér vestra, ef hún verður hjá
okkur afskræmd „blanda“. Að ég
vitni einu sinni enn í uppáhalds
vísu eftir Þorstein Erlingsson:
„Þeir ættu að hirða um arfinn
sinn, sem erfa þessa tungu.“
☆
Ef við eigum að halda áætlun-
inni, þá ættu þáttaskipti að fara
að koma fram í ræðunni. Það er
erfitt að greina að milli Islands
og íslendinga, og minni land-
nema verður eðlilega inngangur
að minni íslands. Um „gamla
landið góðra erfða“ vildi ég
gjarnan reyna að bregða upp
myndum, sem enn eru ljóslif-
andi í endurminningum þeim, er
ég geymi alla ævi af fjögra ára
dvöl á Islandi, 1942 til 1946.
Gaman væri að láta ykkur flytj-
ast með mér í huga frá Iðavöllum
við Winnipeg-vatn að Þingvöll-
um við Öxará. I slíkri langferð
getum við breytt dagatali og ári
um leið, og horfið þannig aftur
að sögulegum viðburðum fyrir
níu árum og tveimur vikum
síðan. Ég vil lýsa fyrir ykkur
lýðveldisdeginum sjálfum, 17.
júní, 1944.
Það var dásamlegt að fylgjast
með athöfninni á Þingvöllum.
Um 20 þúsund manns voru við-
staddir, margt víðsvegar að úr
landinu. Þar sá ég, til dæmis,
frænku móður minnar heitinnar,
bóndafrú úr Hörðudalnum í
Dalasýslunni, sem hafði ekki
komið suður í ein tólf ár. Landar
alls staðar vildu vera sjónar-
vottar þess atburðar, sem verður
í minnum geymdur „meðan sól
á kaldan jökul skín.“ Það var
Alþingi Islands, sem alt snerist
um — arftakar þingræðisstjórn-
arinnar fornu. Alþingi var aðal
og nærri því eina aflið í forn
lýðveldi íslands. Og þeirri skip-
un hefur verið fylgt nú. For-
setavaldið er veikt og takmark-
að. Stjórnarskrá lýðveldisins
gerir úr forsetanum nokkurs
konar „ceremoníu“-meistara, og
eru völd hans ekki meiri en þau,
er forseti franska * lýðveldisins
fer með. Þess vegna var það, að
forseti sameinaðs Alþingis var
maðurinn, sem fékk þann óvið-
jafnanlega heiður að stjórna og
lýsa formlega yfir lýðveldis-
fetofnuninni.
Maður gat ímyndað sér hvað
hafi búið í brjósti Alþingis-
manna, er þeir voru kvaddir
saman til fundar á palli, sem
byggður var á Lögbergi helga.
Að hugsa sér þann heiður; þá
ánægju, það glæsilega tækifæri,
sem gafst þessum arftökum elzta
lögjafaþings í heimi, að mæta á
staðnum, þar sem fornþingmenn
þjóðar sinnar höfðu komið sam-
an á hverju sumri ár eftir ár í
aldaraðir — að vera þar mættir
til að lýsa yfir í heimi stórveld-
anna, er háðu þá stríð og iðkuðu
morð og eyðileggingu, að nú
væru þeir að endurreisa lýð-
veldið gamla. Hugsið ykkur það
fágæta tækifæri, sem gafst Gísla
Sveinssyni, forseta sameinaðs
Alþingis fyrir rúmum níu árum,
er hann fékk að fara með orð á
þessa leið: „Hér með lýsi ég yfir
að þingfundur þessi sé settur hjá
Alþingi íslendinga á Þingvöllum
við Öxará.“ Ætli að þingmönn-
um hafi ekki dottið í hug að nú,
eftir alda bið, hefði náðst upp-
fylling á hvatningarorðum Jón-
asar Hallgrímssonar, er ort voru
fyrir meira en öld: •—
Hátt á eldhrauni upp, þar sem
ennþá Öxará rennur
ofan í Almannagjá, alþingi
feðranna stóð.
Þar stóð hann Þorgeir á þingi, er
við trúnni var tekið af lýði,
þar komu Gizur og Geir, Gunnar
og Héðinn og Njáll.
Þá riðu hetjur um héruð, og
skrautbúin skip fyrir landi
flutu með fríðasta lið, færándi
varninginn heim.
Það er svo bágt að standa í stað,
og mönnum munar
annað hvort aftur á bak ellegar
nokkuð á leið.
Hvað er þá orðið okkar starf í
sex hundruð sumur?
Höfum við gengið til góðs,
götuna fram eftir veg?
Landið er fagurt og frítt, og
fannhvítir jöklanna tindar,
himininn heiður og blár, hafið er
skínandi bjart.
En á eldhrauni upp, þar sem
ennþá Öxará rennur
ofan í Almannagjá, alþing er
horfið á braut.
Nú er hún Snorrabúð stekkur, og
lyngið á Lögbergi helga
blánar af berjum hvert ár,
börnum og hröfnum að leik-
Ó, þér unglinga fjöld, og Islands
fullorðnu synir!
Svona er feðranna frægð fallin í
gleymsku og dá!
Feðranna frægð var vakin úr
gleymsku á þessum degi. Hæstu
hugsjónir og heitasta þrá íslend-
inga voru að rætast. Hátindur
athafnarinnar náðist, fannst mér,
í einni setningu. Gísli Sveinsson
var maðurinn, sem fékk að fara
með þá setningu, sem forseti
sameinaðs Alþingis. Hugsið
ykkur staðinn og stundina. —
Rigningin, sem haldið hafði á-
fram alla nóttina, fór að aukast
fram eftir deginum. Nú er sögu-
ríkasta örlagastundin komin •—
klukkan tvö eftir hádegi. Al-
þingissamþykktin var afgreidd.
Þingmenn, tilvonandi forseti,
embættismenn þings, sátu í
frökkum, margir vafðir í tepp-
um, rigningin drjúpandi af
börmum höfuðfatnaðar þeirra
ofan á skjölin, sem þeir höfðu
meðferðis. Forseti sameinaðs Al-
þingis stendur upp •— og ég býzt
varla við að lifa nokkurs staðar
í heimi jafn hátíðlega stund og
þá, er hann mælti skýrt og
ákveðið: „Hér með lýsi ég yfir
gildistöku stjórnarskrár lýð-
veldis Islands.“
Ég stóð í þyrpingu með fáein-
um íslenzkum blaðamönnum á
bak við þingpallinn. Mér varð
litið til aldraðrar konu, er stóð
næst mér. Rigningin, hæg núa,
í fínum dropum, baðaði andlit
hennar, en gleðitárin blönduðust
rigningunni. Hér var auðsjáan-
lega gömul sveitakona, er þekkt
hafði strit og storma erfiðrar
vinnu alla ævi. Andlit hennar
Ijómaði af ánægju — maður sá
speglast þar hugsunina: „Komin
er nú stundin — langþráða
stundin. Að þessu marki höfum
við íslendingar verið að keppa í
nærri því sjö aldir. Ég þakka
guði fyrir að fá að lifa þennan
dag.“
Slíkar hugsanir geisluðu aug-
ljóslega úr svip allra. Stundin var
of heilög, of þrungin alvöru og
hátíðargleði, til að fara að hrópa.
Næst kom þögn í heila mínútu
— þögn um alt landið, í hverju
koti og í hverjum kaupstað, til
sjávar meðal þeirra er „fluttu
varniginn heim“, í erlendum
borgum við útvarpstæki, þar
sem íslendingar hlustuðu á út-
varp athafnarinnar. Ég þarf ekki
frekar að reyna að lýsa því, sem
orð fá eigi lýst.
Framhald á bls. 8
KAUPENDUR LÖGBERGS
Á ÍSLANDI
Gerið svo vel að senda mér sem fyrst greiðslu fyrir
yfirstandandi árgang Lögbergs, kr. 75.00. Dragið
ekki að greiða andvirðið. Það léttir innheimtuna.
Æskilegt að gjaldið sé sent í póstávísun. Þeir sem
eiga ógreidda eldri árganga, eru vinsamlega beðnir
að snúa sér til mín.
BJÖRN GUÐMUNDSSON
FREYJUGATA 34 .REYKJAVIK