Lögberg - 24.06.1954, Qupperneq 4

4
LÖGBERG, FIMMTUDAGINN 24. JÚNÍ 1954
Lögberg
Ritstjóri: EINAR P. JÓNSSON
Gefið 6t hvern fimtudag af
THE COLUMBIA PRESS LIMITED
695 SARGKNT AVENUB, WINNIPEG, MANITOBA
J. T. BECK, Manager
Utanöskrift ritstjörans:
EDITOR LÖGBERG, 695 SARGENT AVENUE, WINNIPEG, MAN.
PHONE 743-411
Verð $5.0ll um árið — Borgist fyrirfram
The “Lögberg" is printed and published by The Columbia Press Ltd.
695 Sargent Avenue, Winnipeg:, Manitoba, Canada
Authorized as Second Class Mail, Post Office Department, Ottawa
Jón Sigurðsson forseti
Ræða, flult á lýðveldissamkomu „Fróns" í Sambandskirkjunni.
17. júní 1954
Eftir BJÖRN SIGURBJÖRNSSON
Góðir áheyrendur.
Ávallt er menn koma saman til að fagna unnum sigrum eða
tímamótum í sögu þjóða sinna, verður þeim efst í huga, þeir
afbragðsmenn, sem þyngst hafa stigið til jarðar því skrefi, er
flutti þjóðirnar fram á veg; þeir leiðtogar sem eins og vitar lýstu
mönnum hina réttu leið og báru um leið hita og þunga ferða-
lagsins á sínum herðum. Leiðtogar sem slíkir, hvort sem þeir
eru lífs eða liðnir, verða mönnum ávallt uppörvun og lyftistöng,
sem knýr þjóðirnar til frekari átaka og baráttu á hinni torsóttu
leið til þess andlega og líkamlega frelsis og velmegunar, sem menn
helzt æskja. Slíkir menn eru jafnmikilsverðir stórum þjóðum sem
smáum og minning þeirra lifir í sama dýrðarljóma meðal heims-
velda og kotríkja. Aðdáun á slíkum forystumönnum á lítt skylt
við þá mannadýrkun, sem tíðkast víða á vorum dögum stjórn-
málaerja og styrjaldarhættu, því hún réttlætist fyrir þau áhrif
og hvatningu sem hún felur í sér á framfarabraut hverrar þjóðar,
þar sem persónugerving leiðtogans er í senn heill og hamingja
þjóðarinnar. Á hverjum tíma er uppi sægur manna fullir af eld-
móði og áhuga fyrir viðgangi og vexti þjóða sinna. Tillögur þeirra
í ræðu og riti eru oft eftirtektarverðar, uppörvandi og skemmtjr
legar, — en gildi þeirra fyrir hagsmuni þjóðanna dæmist eingöngu
eftir þeim áhrifum, sem þær hafa haft á sögu og hamingju þjóð-
anna og þeim breytingum og straumhvörfum sem þær hafa valdið.
íslendingar! I dag, er vér minnumst með gleði og fögnuði
þess áfanga, sem náðst hefur í sjálfstæðismálum þjóðar vorrar, er
áratugur er liðinn síðan lýðveldi var endurreist á Þingvöllum,
17. júní 1944, þá minnumst vér fyrst, eins og vér gerðum þá, er
öllum kirkjuklukkum landsins var hringt, þess manns er vér
eigum mest að þakka þann sigur, sem vér nú fögnum. Er vér
virðum einnig fyrir oss þann veg, sem farinn hefur verið síðan,
heill og hamingju íslenzku þjóðarinnar í dag, þá sjáum vér anda
og áhrif Jóns Sigurðssonar í því öllu, þess manns, er fórnaði ævi
sinni á altari sjálfstæðisbaráttunnar, bættum högum þjóðarinnar
og afnámi þess oks, sem hvíldi á íslendingum um aldaraðir.
Jón Sigurðsson var í raun og sannleika afburðamaður í þess
orðs fyllstu merkingu og myndi hafa verið leiðtogi hverrar þjóðar
er hann væri fæddur af. íslendingum var það mikið happ að
eignast slíkan mann einmitt á þeim tíma, er frelsishreyfingar
hófust víða í Evrópu, enda er ekki víst að vér fögnuðum í dag
10 ára afmæli lýðveldisins ef hans hefði ekki notið við.
Meðan Jón Sigurðsson lifði, var hann höfðingi og leiðtogi
íslendinga í öllum greinum, enda hafði hann ýmislegt það við
sig er vakti lotningu manna og traust. Eftir lýsingu samtíðarmanna
sinna var hann mjög höfðinglegur maður, svipurinn hreinn og
bjartur og augun skær og fögur. Hann var einarður og hreinskil-
inn í allri framkomu og talaði jafnan það, sem honum bjó i brjósti,
en kunni þó vel að stilla orðum sínum. Gáfur hans voru sérlega
góðar, skilningur skarpur og minnið afbragðá gott. Hann átti létt
með að koma fyrir sig orði, hvort sem það var í ræðu eða riti og
á þingi þótti hann manna mælskastur. Hann lét aldrei af máli
sínu nema fyllsta ástæða væri til, og örvænti aldrei um sigur.
Höfuðeinkenni hans var framúrskarandi kjarkur og staðfesta,
enda hafði hann sett í innsigli sitt orðin: EIGI VIKJA. Hann var
hinn mesti rausnarmaður í lund, þótt hann byggi lengst af við
fremur þröngan kost. Hann var sjálfur barnlaus maður, en allir
einstæðingar af Islandi voru börn hans og stóð þeim jafnan opið
heimili hans í Kaupmannahöfn.
Jón Sigurðsson var fæddur 17. júní 1811 að Hrafnseyri við
Arnarfjörð. Foreldrar hans voru bæði spök að viti og lærdómi,
enda bjó faðir Jóns hann undir stúdentspróf, sem hann stóðst með
prýði í Reykjavík 1829. Var hann síðan biskupsskrifari um nokkurt
skeið, en sigldi síðan til náms til Háskólans í Kaupmannahöfn.
Hugur Jóns hneigðist löngum til sagnfræða og málíræði-
iðkana og kom snemma í ljós áhugi hans og aðdáun á fornbók-
menntum, sögu og einkennum þjóðar sinnar. Lagði hann mest
stund á sögu íslands og aflaði sér dýpri og víðtækari þekkingar á
sögu landsins og högum þess að fornu og nýju en nokkur annar
maður, enda var hann frábær að elju og starfsemi.
Svo vel vann Jón að þessum vísindastörfum sínum, að það
er liggur eftir hann í þeim efnum væri nóg til að halda nafni
hans á lofti þótt engu öðru væri til að dreifa.
Þessi mikla þekking Jóns á sögu þjóðar sinnar varð ekki
eingöngu honum að gagni á sviðum vísindalegra starfa, heldur
varð hún honum að ómetanlegu gagni síðar meir við að leysa af
hendi sín mikilsverðu stjórnmálastörf og öruggt vopn í þeirri
baráttu, er í hönd fór.
Geta menn betur skilið mikilvægi þessarar söguþekkingar
Jóns, ef þess er minnst að höfuðtillögur hans í sjálfstæðiskröfum
íslendinga voru beinlínis byggðar á sögulegum og þjóðlegum rétti
landsins með Gamla Sáttmála að grundvelli.*
Gildi þessara fræðistarfa Jóns verða ef til vill enn augljósari
ef m'enn íhuga við hverja andstæðinga hann átti að etja af Dana
hálfu, menn sem höfðu trauðlan skilning á þjóðinni, háttum
hennar og einkennum, enga þekkingu á landinu, kostum þess né
löstum, enda höfðu langfæstir þeirra stigið fæti á frónska jörð, né
augum litið það eymdarástand, sem aldalöng kúgun Dana hafði
valdið. Var reyndar stórfurða að
nokkur mannlegur máttur gæti
staðizt áratugum saman þær
hörmungar, er leiddu af því
tvennu — afarillu árferði, eld-
gosum og farsóttum, ásamt
hinni illræmdu dönsku einokun-
arverzlun, sem mergsaug ís-
lenzku þjóðina á hinn versta
veg.
Stjórn landsins í þann tíð var
skrifstofustjórn eða skriffinnsku
stjórn ef kalla mætti, þar sem
raunverulega valdið var í hönd-
um útlendra manna víðsfjarri,
en amtmenn, sýslumenn og
herppstjórar framfylgdu því í
hinum ýmsu héruðum. Tillögur
til bóta á ófremdarástandi lands
og þjóðar var auðvitað ekki að
vænta frá yfirvöldunum, illa
dönskum eins og þar stendur,
sem allan hugann höfðu við að
arðræna landið. Allar þær til-
lögur urðu fram að koma frá
landsmönnum sjálfum og áttu
þegar í fæðingu litla eða enga
von um að komast klakklaust
fram hjá skerjum skrifstofu-
valdsins, enda sátu slíkar tillög-
ur oftast árum saman í deigl-
unni og ef þær nokkurn tíma
komust í framkvæmd, sem sjald-
gæft var, voru þær einatt ó-
þekkjanlegar, ótímabærar og
sjaldnast lítt til bóta.
Slíkt var ástandið í þjóðmál-
um vorum, er Jón Sigurðsson
ólst upp og dauft var útlitið
fyrir framtakssama menn að
láta nokkuð til sín taka án þess
að eiga á hættu Brimarhólms-
vist fyrir. Því ætti mönnum að
vera ljóst, að það tók meira en
meðalmann til að hreyfa þeim
Grettistökum, sem lyft var á
þessum æskuárum sjálfstæðis-
baráttunnar. Eymd í efnahags-
málum var ekki eingöngu líkam-
leg, heldur hafði hún áhrif á
metnað Islendinga, athafna-
löngun og þjóðrækni, sem allt
varð að vekja áður en hafist
væri handa. Hið eina sem hélt
þjóðinni vakandi voru bók-
menntirnar, tungan, sem töluð
var af alþýðunni, og óbifandi
óst á föðurlandinu, sem erlendir
ferðamenn í þann tíð telja, að
þeir elskuðu meir en lífið í
sjálfum sér. Með sinni þekkingu
og aðdáun á andlegu menning-
arstigi íslenzku þjóðarinnar
hófst Jón Sigurðsson handa í
baráttunni fyrir sjálfstæði og
bættum kjörum, og nokkrum
árum áður en hann dó, er ýms-
um fannst mikið hafa unnizt á
þjóðhátíðinni 1874, sem var að
mestu leyti ávöxtur af starfi
Jóns Sigurðssonar, hafði hann
sett markið enn hærra og fór
hvergi á hátíðina, þar sem menn
kepptust við að skjalla kóng og
dýrð hans.
Þótt ég viti, að flest ykkar
hér þurfi ekki að fræða um
stjórnmálaferil Jóns Sigurðs-
sonar, enda hafa Vestur-íslend-
ingar sýnt skilning sinn og mat
á störfum hans og kostum með
styttu þeirri, sem þeir hafa reist
honum hér í Þinghúsgarðinum í
Winnipeg, þykir mér þó rétt að
ryfja upp í örfáum orðum
helztu afrek hans, stefnur og
markmið.
Hef ég þegar minnzt nokkuð
á vísindastörfin og hvernig þau
fléttuðust við og hjálpuðu Jóni
við aðalverkefnið, — nefnilega
stjórnmálaslöríin.
Um það leyti er Jón var að
hefja vísindastörf sín í Kaup-
mannahöfn kom nýr konungur
til valda í Danmörku, sem var
harla góðviljaður Islendingum
og sendi þeim tilboð um nokk-
urra stjórnarbót, meðal annars
hugsanlega endurreisn alþingis.
Var mikið rætt um þetta tilboð
konungs á Islandi, einkanlega af
Fj ölnismönnum.
Var þá eins og Jón Sigurðsson
vaknaði til meðvitundar um
köllun sína um að gerast for-
ystumaður þjóðar sinnar á veg-
inum til sjálfforræðis. Reit hann
allýtarlega um málið og and-
stætt þeim Fjölnismönnum,
vildi hann að Alþing yrði
endurreist í Reykjavík og sniðið
eftir erlendum þingum, en ekki
eftir gamla alþingi á Þingvöll-
um. Urðu tillögur Jóns ofan á
og alþingi endurreist með því
sniði árið 1843. Skírnir og Fjöln-
ir voru einu tímaritin, sem gefin
voru út á íslandi á þeim tíma
og fann Jón Sigurðsson hjá sér
hvatning til að gefa út annað
tímarit, Ný Félagsrit. sem skyldi
eingöngu fjalla um íslenzk mál-
efni og vera þjóðinni til fróð-
leiks og vakningar fyrst og
fremst. Notaði Jón Ný Félagsrit
óspart til að koma skoðunum
sínum á framfæri og afla þeim
fylgis meðal þjóðarinnar áður
en hann tefldi þeim fram við
konungsvaldið.
Á hinu endurreista Alþingi
var Jón kjörinn þingmaður Is-
firðinga og var það jafnan síðan
meðan hann lifði.
Voru fyrstu ár alþingis frem-
ur tíðindalítil, enda áttu þing-
menn óhægt um vik undir ein-
veldisstjórn Danakonungs og
þingið auk þess eingöngu ráð-
gjafaþing. Af þeim málum, sem
Jón Sigurðsson beitti sér fyrir
á alþingi og utan þess má nefna
hina frægu mótstöðu hans við
konungsvaldið á Þjóðfundinum
1851, er koungsfulltrúi tók það
til ráðs að segja fundi slitið til
að stöðva afgreiðslu mála.
Stóð Jón þá upp og mælti:
„Ég mótmæli í nafni koungs
og þjóðarinnar þessari aðferð og
áskil þinginu rétt til að klaga til
konungs vors yfir þeirri lög-
leysu, sem hér er höfð í frammi“.
Kemur hér bezt fram dirfzka
Jóns og einurð og fullvissan um
réttlæti málstaðar Islendinga,
enda er sá atburður helgur í
sögu þjóðarinnar.
Eins og á Þjóðfundinum hélt
Jón á öllum þingum uppi skel-
eggri baráttu fyrir sjálfstæðis-
kröfum Islendinga gegn hinum
konungskjörnu fulltrúum og
hafði jafnan foryztu fyrir þjóð-
kjörnum þingmönnum og var
oftast í forsæti á alþingi.
Stefna Jóns í Sjálfstæðismál-
unum var einfaldlega sú, að þá
er konungur afsalaði sér ein-
veldinu, fengi þjóðin aftur í
hendur öll þau landsréttindi, er
hún hafði áskilið sér í Gamla
Sáttmála, þá er íslendingar
gengu á hönd Noregskonungi. A
umliðnum öldum hafði engin
breyting orðið á þessu önnur en
sú, að íslendingar höfðu í
Kópavogi 1662 selt konungi
þessi landsréttindi sín í hendur
og höfðu staðið við það síðan.
Af þessu leiddi að þjóðin ætti
við konung einan um stjórnar-
tilhögun sérmála sinna, sem
Dönum kæmi ekkert við. Hélt
Jón einnig fram þjóðlegum
rétti íslendinga til sjálfforræðis,
sem byggðist á því að þeir væru
af sérstökum þjóðflokki og áttu
sérstaka íungu.
Þessi stefna Jóns varð síðan
stefna þjóðarinnar sem hún
byggði allar sjálfstæðiskröfur
sínar á.
Verzlunarmál lét Jón einnig
mjög til sín taka. enda voru
honum augljósir agnúarnir á
einokurnarverzlun Dana og fyr-
ir hans tilstilli var verzlun géfin
að fullu frjáls á íslandi 1854, en
sá atburður varð til hinna mestu
heilla fyrir land og þjóð.
Auk alls þessa reit Jón Sig-
urðsson mikið um skólamál og
kom þar ýmsu í framkvæmd.
Hlutur Jóns í Fjárkiáðamál-
inu, sem flestir kannast við, ber
vitni um víðsýni hans og um-
hyggju fyrir hag þjóðarinnar og
giftu hans til að leiða svo tor-
sótt mál til farsælla lykta.
Sem stjórnmálaskörungur ber
Jón af öllum Islendingum fyrr
og síðar um stjórnspeki, víð-
sýni og lagni. Kemst þar enginn
í hálkvisti, jafnvel þótt leitað sé
í fornsögum vorum og sjálfur
Njáll á Bergþórshvoli tekinn til
samanburðar.
Endurreisn þjóðveldisins,
sjálfstæði Islands, efnahagsleg
viðreisn þjóðarinnar voru mark-
miðin, sem Jón stefndi að og
fórnaði ævi sinni fyrir.
Saga Jóns Sigurðssonar er í
Séra Kristin K. Ólafson
Fimmtíu ára prestskaparafmæli, 27. júní 1904 — 27. júní 1954
Eftir G. J. OLESON
Það var á kirkjuþinginu sæla 1909 í Winnipeg, sem ég
sá séra Kristinn K. Ólafsson í fyrsta sinni; mun þingið hafa
verið rétt að byrja. Ég var
ekki þingmaður, kom þar að-
eins sem gestur að gamni
mínu einn eða tvo daga;
þekkti ég í þá daga fáa af leið-
togum kirkjufélagsins. Það
voru viðsjár með mönnum og
mikill hiti í þingmönnum
mörgum, sér staklega leiðtog-
unum; var ekki um annað
talað manna á meðal en á-
greining þann innan kirkjufé-
lagsins, sem nú var hæst á
baugi, og átti eftir að kljúfa
kirkjufélagið þarna á gras-
vellinum hjá gömlu Fyrstu
lútersku kirkjunni á Nena
St. Sá ég séra Kristinn á-
lengdar á eintali við séra Jón
Bjarnason, gnæfði hann hátt
yfir séra Jón, því hann er há-
vaxinn og að líkamsþreki
stórfenglegur; var hann á
þessu stigi ekki búinn að ná
því líkamsþreki samt (per-
sonality), sem hann hefir haft
á seinni árum. Þarna á gras-
vellinum virtust þeir tala af kappi, því áherzlurnar voru
miklar, sérstaklega hjá séra Kristinn. Kom mér í hug að
þarna væri að koma fram maður, sem mundi koma við sögu
í framtíðinni. Það var ekki fyrr en 1922, að ég kynntist séra
Kristinn persónulega, á kirkjuþinginu í Dakota, og þó
lítillega.
Séra Kristinn á í ár 50 ára prestskaparafmæli; var
hann útskrifaður frá prestaskólanum í Chicago 27. apríl
1904 og prestsvígslu tók hann 27. júní sama ár í Fyrstu
lútersku kirkjunni í Winnipeg. Séra Jón Bjarnason þáver-
andi forseti kirkjufélagsins framkvæmdi prestsvígsluna;
var hann vígður til safnaðana í Dakota, Garðar;- Þingvalla-
og Fjallasafnaða. Vel á það við, að hans sé að nokkru
minnst við þessi merkilegu tímamót, því hann er einn af
gagnmerkustu Vestur-lslendingum, sem nú eru uppi.
Séra Kristinn er í húð og hár Vestur-íslendingur, og
hér hefir hann fengið alla sína menntun, þó er hann eins
ramraur Islendingur eins og nokkur annar Islendingur
austan hafs eða vestan. Séra Kristinn er fæddur 23. septem-
ber 1880 í Garðar-byggð í N. Dakota; hann ólst upp hjá
foreldrum sínum í sveit, og á æskuskeiði drakk hann í sig
allt, sem hann gat af íslenzkum bókmenntum, las allt sem
hann gat hönd á fest, bæði á ensku og íslenzku. I staðinn
fyrir algenga miðskólamenntun naut hann prívatkennslu í
þeim námsgreinum hjá sérstæðum ágætismönnum svo
sem Dr. B. J. Brandson og séra Friðrik J. Bergmann, sem
ekki einungis kenndu hin algengu fög eins og sá sem
vald hefir, heldur líka kenndu þeir listina að lifa. Telur
séra Kristinn það stórt happ að hafa notið kennslu og leið-
sagnar þessara ágætismanna. Séra Friðrik hvatti Kristinn
á skólaárum hans að lesa guðfræði og verða prestur. Munu
þau hvatningarorð hafa að nokkru riðið baggamuninn,
að hann gékk þá leið. Séra Kristinn var fyrsta barn
af íslenzkum stofni fætt í Garðar-byggð. Voru foreldrar
hans Kristinn Ólafsson og kona- hans Katrín ólafsdóttir
frumherjar í Garðar-byggðinni; voru þau af þingeyzkum og
eyfirzkum ættum. Fluttu þau vestur 1873. I Dane County í
Wisconsin voru þau eitthvað fyrst. Til Minnesota fluttu
þau 1876, ásamt Eiríki H. Bergman, og settust að í íslenzku
byggðinni þar í ríkinu (Lyon og Lincoln County). Þar
bjuggu þau ein 4 ár, fluttu þá í Garðar-byggðina í N.
Dakota, námu þar land og voru þar til dauðadags. I því
umhverfi fæddist séra Kristinn og ólst þar upp. Garðar-
byggð er frjósöm og fríð og hefir alla tíð verið auðug af
ágætismönnum. I hreinu íslenzku andrúmslofti og við ís-
lenzkan lifnaðarmáta ólst séra Kristinn upp, og var bráð-
þroska; og varð hann, eins og áður er getið, stálsleginn í
íslenzkri tungu og bókmenntum, og hefir hann fylgzt vel
með siðmenningarbaráttu íslenzku þjóðarinnar, þrátt fyrir
það forsómaði hann ekki skyldur sínar gagnvart hérlendri
þjóð og menningarlífi, og sótti hann með krafti fram til
náms og frama, var hann og er með frægustu og snjöllustu
mönnum á ræðupalli; er hann jafn snjall á bæði málin,
íslenzku og ensku. Hann hefir verið ætíð vel vakandi og
hefir tekið vel eftir því, sem fyrir augu og eyru hefir borið,
og hefir hann hagnýtt sér það. Hann hefir alltaf verið að
læra í skóla lífsins, og í þeim skóla er hann enn að læra,
hefir hann þroskast æ betur eftir því sem árin hafa liðið
og orðið víðsýnari og stærri. Frá 1896 til 1900 stundaði hann
nám við Luther College í Decorah, Iowa, og tók hann þar
stúdentspróf í júní 1900 (B.A.). Eitt ár kenndi hann í barna-
skóla í Garðar-byggð, en árið 1901 hóf hann nám við
lúterska prestaskólann í Chicago og lauk hann fjögra ára
námi á þremur árum og hlaut ágætiseinkunn og lærdóms-
stigið B.D. Hæstu einkunn allra sambekkinga sinna hlaut
hann einnig við prófin í Luther College. Orðið var nokkuð
áliðið, er hann afréð að verða prestur; hafði hann framan af
í hyggju að verða kennari við einhverja menntastofnun
kirkjunnar. En það fór fyrir honum eins og mörgum ís-
lendingum, að hann kaus heldur að þjóna í íslenzku mann-
Framhald á bls. 5
senn saga íslenzku þjóðarinnar
og þess vegna var það er hin
langþráða stund loks rann upp
að lýðveldi skyldi endurreist á
Þingvöllum, að fæðingardagur
Jóns Sigurðssonar, þess manns
er mestan þáttinn átti í þeim at-
burði, var valinn helgasti dagur
þjóðarinnar, sá dagur er um
ókomnar aldir skyldi vera Is-
lendingum tilefni til fagnaðar og
gleði.
17. júní 1811 var merkisdagur
í sögu íslenzku þjóðarinnar, er
hún eignaðist leiðtoga sem enn
í dag er henni hvatning til sain'
heldni og framfara og mun a'
valt verða ungum íslendingum
fyrirmynd um stórhug og afrek-
17. júní 1944 var enn á °ý
merkisdagur í sögu þjóðarirmar’
er fræ það er Jón Sigurðsson
hlúði bezt að, bar ávöxt í endur
reisn lýðveldis á Islandi.
Því lýsum vér enn yfir í
17. júní 1954, á 10 ára afm^
lýðveldisins ást okkar og v^r
ingu á Jóni forseta, sem sV°
réttilega var nefndur:
Sómi íslands, sverð og skjöláur