Lögberg - 25.04.1957, Blaðsíða 2

2
LÖGBERG, FIMMTUDAGINN 25. APRÍL 1957
BÆKUR og HÖFUNDAR:
Smásögur Halldors Stefánssonar
VATNIÐ RAUÐA
Eftir THORSTEN BOHR
Halldór Stefánsson: Sextán
sögur. Smásögur. — Valið
hefur Ólafur Jóh. Sigurðs-
son. Heimskringla. Kjörbók
Máls og menningar. Prent-
smiðjan Hólar. Reykjavík
1956.
SKOÐANIR reynast harla
skiptar um skáldskap
Halldórs Stefánssonar. Sumir
telja hann meðal snjöllustu
smásagnahöfunda okkar fyrr
og síðar, en aðrir finna honum
allt til foráttu. Undirritaður
vill reyna að fara bil beggja í
ályktuninni, þó að varla þyki
stórmannlegt. Halldór hefur
samið og birt margar um-
deilanlegar smásögur og
stundum mistekizt svo aug-
ljóslega, að varla verður af-
sakað. Beztu sögur hans eru
hins vegar áhrifaríkar, eftir-
minnilegar og listrænar. Þær
eru og verða höfundi sínum
vissulega til sóma, hvort held-
ur mönnum líkar betur eða
verr.
Halldór ritar sérkennilegan
stíl, en ekki er þar að finna
þá snilli hans, sem úrslitum
ræður. Maðurinn lærði smá-
sagnagerðina af erlendum ör-
eigaskáldum, og til þeirra
svipar honum um vinnubrögð
enn í dag, þó að flestir meist-
ararnir muni gleymdir. Stíll-
inn er grófgerður og einhæf-
ur, en persónulegur þegar
bezt lætur. Hins vegar er frá-
sögn Halldórs oft og tíðum
með ágætum. Hann er athug-
ull og hugkvæmur og á til að
bregða upp snöggum en ljós-
lifandi svipmyndum. Verst er,
hvað hann getur orðið reyfara
kenndur og lítillátur við
sjálfan sig. Margar smásögur
hans virðast eins og samdar
fyrir vikublöð, sem lesin voru
forðum daga í járnbrautar-
lestum og strætisvögnum er-
lendra stórborga og urðu al-
drei annað en dægrastytting
og áróður, en ýmsir íslending-
ar hugðu bókmenntarit. Samt
er ástæðulaust að gera slíkt að
æsingamáli. Sásögur allra rit-
höfunda eru misjafnar, enda
smekkurinn ólíkur. Og Hall-
dóri skal heimilt eins og öðr-
um að láta sér mistakast.
Hann hefur iðulega sannað
listræna hæfni sína og verður
ekki hrakinn af skáldaþingi.
Mál og mening gaf út í
haust eins konar sýnisbók
smásagna Halldórs Stefáns-
sonar, en Ólafur Jóh. Sigurðs-
son valdi sögurnar og ritaði
að bókinni ýtarlegan formála
um höfundinn og skáldskap
hans. Þetta er skemmtilegt og
tímabært fyrirtæki. Bókin
leiðir ótvírætt í ljós, að Hall-
dór er snjall smásagnahöf-
undur, þegar honum tekst
upp, og verður ærinnar viður-
kenningar. Undirritaður met-
ur hann meira eftir en áður
og ljær ekki máls á fordóm-
unum. Ólafur hefur yfirleitt
valið vel og skynsamlega.
Sögurnar vitna um þroskaferil
höfundarins og túlka sérstöðu
hans í efnisvali. Sumt orkar
þó tvímælis. Sagan Liðsauki
er hér til dæmis ekki með.
Undirritaður játar, að hún
muni naumast geta kallazt
bezta smásaga Halldórs, þó að
henni væri búinn staður í
„íslenzkum pennum“ af til-
viljun þegjandi samkomulags,
en hæpið mun að hafna henni
sem einni af sextán. Fleiri at-
hugasemdir ættu kannski rétt
á sér, en Ólafur veit sannar-
lega sínu viti í valinu. Sama
gegnir um formálann. Þar er
að vísu kveðið fast að orði
Halldóri til lofs og dýrðar, en
þetta er eins og uppsprengd
vísitala á hófleg grunnlaun,
og öfgar dýrtíðarinnar segja
víða til sín. Skilgreining Ólafs
á skáldskap Halldórs virðist
rökstudd og athyglisverð, og
hún skiptir hér öllu máli. Allir
aðilar geta því sæmilega við
unað — og ekki sízt lesend-
urnir. Svona bækur á að gefa
út oftar og fleiri en tíðkazt
hefur. Þær auðvelda mat og
skilning og taka af óþarfan
vafa.
Tvær sögurnar bera af.
Ö n n u r er Hernaðarsaga
blinda mannsins, en hin
Sprettur. Undirritaður anzar
ekki tepruskap þeirra, sem
hneykslast á Hernaðarsögu
UPPI í Vestmannalandi rétt
við Dalina er vatn, sem
er rautt að lit og bylgjur þess
skúma rauðhvítar, þegar rok
er. Að vetrinum áður en snjó-
ar leggjast að, er ísinn á vatn-
inu eins og rautt teppi, en
höggvir þú vök á ísinn hafa
ísmolarnir hinn kalda blá-
græna lit eins og allur annar
ís. Það er einungis vatnið, sem
þessi rauði litur lýsir gegnum.
Blóðrautt og svart gjálfrar
það í vökinni, draugalegt og
kalt í skímu vetrardagsins.
Enginn fiskur er í vatninu,
,og maður skyldi ætla að svo
hefði alltaf verið. Á sumrin
Hjóta engar gular eða hvítar
vatnaliljur við bakka þess og
lýsa upp þennan rauða lit.
Allt er ónáttúrlegt og dautt —
dautt og rautt. Hér dvelur
enginn lengi til þess að stara
ofan í vatnið,' einkanlega, ef
hann hefur heyrt hina gömlu
sögn um það.
Það er langt síðan þetta bar
við. Hversu langt það er mun
erfitt að segja. En uppi í
skóginum við norður enda
vatnsins var eitt sinn kofi,
sem Andrés í Svester hafði
sjálfur byggt. Enginn hefur
getað látið sér detta í hug,
hvers vegna kofinn var kall-
aður Svester. En eitt'hvað varð
hann að heita.
t Andrés var að norðan. Á
sumrin flakkaði hann þarna
um og naut sólarinnar og
fuglasöngsins. Hefði hann
kunnað að skrifa, og ef hann
hefði vitað hvað ljóð var,
myndi hann hafa verið kallað-
blinda mannsins. Hún er
djarflega gert listaverk. Efnið
fellur ágætlega að stíl Hall-
dórs, og vinnubrögðin eru ár-
angur mikillar íþróttar. —
Sprettur stendur henni þó sízt
að baki. Þar beitir Halldór
nærfærnislegri hófsemi, en
samt verður sagan áhrifarík
og minnisstæð. Þetta er senni-
lega ein af beztu smásögum
nútímabókmenntanna á Is-
landi, og hún myndi sóma sér
í sérhverju úrvali norrænnar
smásagnagerðar. Af hinum
sögunum er Hljóðið persónu-
legust og listrænust. Og allar
hafa þær til síns ágætis
nokkuð.
Bókin staðfestir það, sem
maður vissi raunar fyrir og
hefur kannski sagt áður: —
Beztu smásögur Halldórs
Stefánssonar eru óvéfengjan-
legur skáldskapur.
Helgi Sæmundsson
—Alþbl., 24. marz
Nýtjzku faðir við dóttur
sína: — Dóttir góð, án þess að
ég vilji vera þröngsýnn í sam-
bandi við, hve vinur þinn er
hérna lengi á kvöldin, þá vil
ég mælast til þess, að hann
taki ekki með sér morgun-
blöðin, þegar hann fer . . . .
ur skáld, og hann myndi hafa
sungið lengi um dásemd nátt-
úrunnar og frelsisins. En það
eina, sem hann þekkti til
kvæða, var eitt einasta erindi,
það voru nokkrar línur úr
sálmi, sem hann hafði lært
fyrir langa löngu; nokkrar
línur, sem hann hafði raunar
aldrei yfir. Það var ekki af
því, að hann væri guðleys-
ingi, það var hann einmitt
ekki. Nei, þvert á móti sagði
hann oft, einkanlega, þegar
hann sagði börnum sögur sín-
ar: „En hvað guð er fallegur!“
Fyrir honum var guð skóg-
urinn og blómin og himininn,
sem var svo blár, og sólin, sem
,var svo heit og gervöll til-
veran, sem var svo óbrotin.
Þessar línur frá sálminum
fjölluðu um krossfestinguna
og dauðann. En um það var
hann ekki að hugsa, þegar
hann lá við vegarbrúnina með
hendurnar undir hnakkanum
og horfði á rauða sólina gegn-
,um hálflukt augnalokin. Um
slíkt var hann ekki að hugsa,
er hann rölti gegnum skóginn
og hlustaði á blæinn leika í
trjátoppunum, eða þegar hann
horfði á fimleg stökk íkorn-
anna af grein á grein. Hann
dreymdi heldur enga drauma
,á næturna, þegar íhann kúrði
sig að mosabeðnum með mosa
visk undir höfðinu, og aðra
yfir fótunum. Þá sofnaði hann
á endartaki.
Þegar hann kom í byggðina,
hópuðust börnin utan um
hann. Nú kemur Ævintýra-
Andrés! — Ævintýra-Andrés
er kominn!
Og með eitt barnið á hand-
legg sér, en hin umhverfis sig,
sannaði hann, hvert skáld
hann var. Rautt og flókið
skeggið iðaði í vöngum hans
meðan hann sagði frá stjörnu,
sem kæmi niður á jörðina eins
og yngismey með gullna
lokka. Og hún var svo fögur,
að þalS þorði varla nokkur að
líta á hana, og maður blind-
aðist næstum af ljóma hennar.
En erfiðast var þó að líta í
augu hennar. Þau voru svo
undur blá, og djúp eins og
botnlaust haf. öll börn gátu
séð hvernig hún ljómaði og
glitraði, en þeir fullorðnu
sögðu að hún væri forynja og
galdranorn og stefndu henni
fyrir rétt. Og þar var hún
dæmd til þess að brennast á
báli. En þá yarð hún að
stjörnu á ný, og á hverri
nóttu kom hún upp á himin-
inn og blikaði þar fyrir börn-
in. Allir gátu séð hana. Það
var ekkert annað en smeygja
sér undan sænginni og ganga
varlega út að glugganum og
gægjast út. Þegar hún blikaði
átti að veifa til hennar, því að
þá gat það borið við, að hún
kæmi í lýsandi boga aftur
niður á jörðina til þess að
heilsa jarðarbúum á ný. En
þá varð hún ósýnileg. Og þá
faldi hún sig alltaf bak við
hæðardrag; það máttu allir
vita, og hún gaf öllum hina
fegurstu drauma, er hægt var
að hugsa sér.
Eftir að Andrés hafði sagt
börnunum ævintýri var hon-
um boðið til stofu upp á mat
og brennivín, og þá sagði
hann frá öllu, sem hann hafði
séð og heyrt. Hann var eins
konar fréttablað milli bæj-
anna, sem eins og af tilviljun
var dreift hér og hvar með
löngum skógarbeltum á milli.
Hann bar boð og fékk skilaboð
til þess að bera þangað sem
Jeið hans lá næst. Ef hann
hafði ekki heyrt neinar nýj-
ungar, átti hann auðvelt með
að skálda eitthvað. Það var
svo auðvelt að setja eitthvað
saman, þegar hungruð eyru
hlustuðu. Og svo fékk hann þá
líka ríkulega útlátna máltíð
og brennivín í sögulaun, — og
kannske rúm til þess að sofa í
yfir nóttina. Að liggja undir
þaki öðru hvoru jók einungis
fegurð skógarins í augum
augum hans, þegar hann rölti
út í ríki hans á ný.
Enginn vissi hvað Andrés
hafðist að á veturna. Hann
talaði aldrei um það sjálfur.
Verið gat að hann færi þá
aftur norður um. Kannske
átti hann lítið hús einhvers
staðar, eða kannske var hann
bara eins og björninn, sem
lagðist í hýði sitt meðan
veturinn og kuldinn herjaði
og keyrði allt í dóma undir
snæbreiðunni.
Fólk vissi einungis um bú-
stað hans einn vetur. Og það
var einmitt við vatnið rauða.
En í þá daga var vatnið ekki
rautt. Það var blátt og tært
em önnur vötn. Á sumrin
flutu vatnaliljur við bakka
þess, og greinar trjánna
.spegluðust í því. Og þá var
fiskur í vatninu, margs konar
fiskur! Og það var ein ástæð-
an til þess að Andrés byggði
sér kofa einmitt við þetta
vatn, þegar hann kom úr
flakki sínu um haustið.
En það var einnig önnur
ástæða. Þegar hann hafði sagt
börnunum frá stjörnunni,
kom stúlka frá Neðrabergi til
móts við hann. Hún nam stað-
ar og híustaði á hann. Þá
Subscription Blank
COLUMBIA PRESS LTD.
303 Kennedy Street, Winnipeg 2 '
I enclose $.. for ........ subscription to the
Icelandic weekly, Lögberg.
NAME .....................................
ADDRESS ..................................
City.......!...................... Zone...