Dagskrá - 20.07.1898, Blaðsíða 3

7
skaðlegan fyrir allar fiskiveiðar með öngii,
og mun flestum, sem nokkurt skyn bera á
þessa hluti, ofbjóða sú ráðstöfun, að banna
mönnum að hirða og hagnýta sjer þorsk
þann, sem trawlarar mundu annars fleygja
fyrir borð til stórskemmda fyrir alla og eng-
um til hags.
Jeg hef ætíð heyrt, að hrogn fiskjarins
flytu á yfirborði sjáfarins og ef svo er, sem
jeg efa alls ekki, þá er það tómt hindurvitni
að botnvarpan eyðileggi sjálfa viðkotnu fiskj-
arins. — Þar á móti spilla botnverpingar
auðvitað fyrir því, að önnur veiðarfæri geti
notast á þeim stöðum, er þeir draga vörpu
sína og pað er eitt meginatriðið í öllu þessu
máli. En að öðru leyti fæ jeg ekki betur
sjeð, en að skaðvænleikur botnvörpunnartak-
markist til þessa eins: »Að enginn dregur, þó
ætli sjer, annars fisk úr sjó«.
„En hvað haldið þjer svo um hitt at-
riðið, — hvernig Islendingar eigi að geta
komið í veg fyrir það tjón, sem botnverp-
ingar baka þeim þó í raun og veru eptir
yðar áliti, bæði með því, að veiða frá þeim
þorskinn, bera hann niður og hindra þá frá
notkun annara veiðarfæra?"
„Jeg álít fyrst og fremst, að þeir eigi
að setja upp fullnægjandi útgerð til þess að
kaupa af botnverpingum allan þorsk, sem
þeir vilja láta. Það er hinn arðsamasti og
auðsóttasti útvegur, sem hjer er til, svo langt
sem hann tekur. Ekkert yfirvaldabann gegn
þesum útvegi þarf að virða neins. Dóm-
stólarnir eru með okkur og jeg er hissa á
því, að nokkur viti borinn maður skuli láta
sjer detta í hug, að fara nokkuð eptir því,
þó umboðsvaldið sje að reyna, að gjöra það
ólöglegt, sem dómstólarnir dæma löglegt. —
Jeg „brýt“ bannið, — jeg er kallaður fyrir
og „frífundinn" að lokum. Hvað gjörir mjer
það til. — Það er bara ómak fyrir það op-
inbera, sem jeg tel ekki spor eptir því, og
jeg skal heldur ekki segja neitt um það,
hvort stefna eða grundvallarhugsun umboðs-
valdsins kann að vera á góðum rökum byggð.
— En svona er það nú í reyndinni. —
Og svo til þess að fyrirbyggja þáð tjón
sem botnverpingar baka okkur með því, að
taka veiðina frá okkur. — Það getum við
ekki bætt á annan hátt, heldur en þann, að
veiða sjálfir með botnvörpum".
„Það getur nú verið ágætt ráð í sjálfu
sjer. En eru ekki botnvörpuskipin of dýr
til þess að leggja í þau með þeim efnum,
sem einstakir menn ráða yfir hjer?
„Jú. Allt of dýr. Óg meira að segja
þessi útvegur er ekki tryggt gróðafyrirtæki
nema fleiri en eitt skip sje haft saman í út-
gerðinni, alveg eins að sínu leyti eins og
í þilskipaútveginum?,,
„En hvert ráð er þá til þessfyrir okkur
að »draga fisk trawlaranna úr sjónum", var
þessi hyggni og glöggi útvegsmaður spurður.
„Það þarf jeg sannarlega ekki að fræða
menn um. . Það hefur verið sagt fyrir löngu
í „Dagskrá". Ráðið er að eins eitt, að
hlynna að myndun íslenskra trawlíjelaga með
útlendum peningum, með því að veita slík-
um tjelögum sjerrjettindi að lögum.
Og hvað snertir hindrun þá fyrir inn-
lend veiðarfæri, sem stafar af botnvörpuskip-
unum, þá verður heldur ekki bætt úr þeim
yfirgangi með öðru en því, að innlend botn-
vörpuskip gætu komið upp, rjettindum lands-
manna til varnar",—
Lengra var samtalið ekki að þessu
sinni. En vjer munurn flytja umsagnir fleiri
málsmetandi sjómanna um þetta cfni síðar.
— Sannfæringin um það, að trawl sje óhjá-
kvæmilega nauðsynlegt á eina hlið, en ó-
framkvœmanlegt á aðra hlið, án þess að nota
sjerrjett landsmanna, er ætíð að eflast og
breiðast út betur og betur meðal þeirra, sem
nokkuð þekkja til þessa máls.
Nýjar bækur.
Guðmundur Friðjónsson: „Einir". Nokkrar sög-
ur. Kostnaðarmaður Sigfús Eymundsson.
Rvik. 1898. (96 bls. 8°).
Það er sýnilegt vel af þessu smásögusafni,
að Guðmundur á Sandi er á hraðri leið í aðra
átt, heldur en þá, er hann stefndi fyrst, meðan
hann var hugfanginn af nýung realistakenningar-
innar í skáldskap og list. — Hann var frá fyrstu
allvel orðhittinn og tannhvass um hvað helst sem
verða kunni fyrir tungu hans, ekki síður um það
æðra og efra, heldur en um hitt, sem“ líkskoðun-
armenn lífsins" lögðu mesta rækt við. Hann var
gersamlega efalaus átrúandi þess boðskapar, er
vildi benda augum allra skálda niður og inn í
„kiarna hlutarins", en hann gjörði jafnframt betur
heldur en boðið var, og tók einatt hliðarstökk, af
hinni fyrirskipuðu leið gegnum hversdags atvik
og leiðinlega smámuni, inn í hið allra helgasta
í náttúrunnar ríki — ekki til þess að dást að
eða til þess að lýsa fegurð þess, með öllumjafn-
aði, — heldur til hins að draga það nær mold-
inni — handfjalla það og merkja með fingraför-
um ræktarsnauðra samlíkinga. Og þessi sömu
hliðarstökk sjástaðsönnu ekkisíður hjá honumnú;
þvert á móti, þau verða æ tíðari og tíðari í sög-
um hans og kvæðum eptir því, sem lengra líður.
En samlíkingar hans milli þess, sem maður þarf
að líta upp til að sjá og hins, sem maður þarfað
lita mður til að skoða, — eru ætíð að breyta lit,
skipta um hljóm og ínnihald, og hann er farinn
að dvelja lengur og lengur á útivist sinni frá al-
faravegi realistanna, sem er nú einnig óðum að
verða fáfarnari, eptir því sem fleiri og fleiri opna
augun fyrir því sama, er tefur fyrir Guðmundi á
skotspónaferðum hans „austur á móti dagrenn-
ing“, eða til brekkunnar, sem „horfir á móti kveld-
sólinni'1. —
En orðfæri Guðmundar og öll meðferð áþví,
sem hann vill lýsa eða segja frá, ber þó enn
menjar þess hve skammt er síðan, að hann tók
að uppgötva, að það er ranglátt að vanprýða það,
sum fagurt er, þó hægt sje að vísu að fegra það
sem Ijótt er. — Hann minnir mann enn þá allt
of opt á samlíkinguna um himininn, sem átti að
vera. eins og „illa skafinn grautarpottur á hvolfi"
o. s. frv. Hann er enn svo fastmæltur, mergjað-
ur í stílnum og ósöngvinn með löngum köflum,
að maður getur ekki glaðst yfir fráhvarfi hans frá
hinni fyrri stefnu með neinni óblandinni ánægju.
Fyrsta sagan í safninu heitir „Skókreppa".
Hún er eiginlega innihaldslaus, að eins búningur
um þá algengu hugleiðing að raunalegt er, hvernig
lífið fer með marga fátæklinga og að meira er
haft við presta við greptranir að öllum
jafnaði, heldur en sóknarbörn þeirra. En margt
í þessari sögu er ágætlega fært í stíl og varla ein
einasta lína alveg snauð að anda. Einkennileg
er hugleiðing höf. um „austur og vestur" bls. 9.-—
Þó hún komi sögunni alls ekki við: —-—„Hugsanir
mínar, röksemdir og framkvæmdir hafa jafnan
verið kynlegar og breytilegar. Þegar jeg var
barn hugði eg að fegurra og betra mundi vera í
austrinu, en öðrum áttum, fyrir þá sök, að sólin
og morgunroðinn komu þaðan. — Svo þegar
mjer óx fiskur um hrygg, breyttist þessi skoðun
algiörlega. Þá komst eg að þeirri niðurstöðu, að
hamingjan og hin æðsta fegurð byggju í vestrinu
vegna þess, að þar var bústaður kvöldsólarinnar
og aptanroðans" — .... Hann gleymir að geta
um það, að hann er nú aptur farinn að halda
austur á bóginn — en það sakar ekki. Menn
munu sjá, að hann hefur snúið snekkjunni, til að
sigla annan bóg, — ef hann ritar lengur, sem öll
von er til.
Söguhetjan er gamall höldur, ekkill og faðir
dáinna barna, öreigi, beygður af sliti og þjáður af
gigt og þreytu. — Hann hefur haft of þrönga
skó, þegar hann var í vist á unga aldri hjá ein-
hverjum prófasti, átt í basli alla æfi sína, var síð-
anjarðaður sama dag sem sóknarpresturinn, — með
minni viðhöfn, heldur en hann. Þetta er allt, sem
lesandinn er fræddur um, — og er þessi saga
eiginlega hin barnalegasta af sögunum öllum. —
En einstöku ágætar setningar, sjálfstæðar athug-
anir, orðatiltæki og samlíkingar bæta manni það
drjúgum upp, að þetta er eiginlega hugvekja um
sveitarlöggjöf hreppstjórainstrux og auðskipting
þessa heims, en engin saga.
Næsta saga „Ur heimahögum", er sömuleiðis
nokkurskonar gagnrýning á þurfamannalöggjöf-
inn, og endar með þessari hugleiðing höf:
„Já jeg er á því, að sveitastyrkurinn eins og
hann er veittur og þeginn sje eitthvert versta
átumeinið í fjelagsskipunum okkar."
Þessi ályktun getur nú öll verið rjett í alla staði,
þó ekki sje gott að samrýma hana við aðrar að-
finningar þessa höf. gegn hirðuleysi sveitastjórnaí
því að sjá um, að bágstaddir hreppsmenn fá nauð-
synlega hjálp — en ályktunin sýnist f öllu falli
eiga heima helst í einhverjum öðrum ritum,held-
heldur en skáldsögum, — og það er eins og
þesskonar beinar og óduldar ádeihikenningar um
fjelagsskipun, þjarfamál o. s. frv., slái köldu vatni
á þá ánægju, sem maður kynni að geta haft af
því, að lesa kjarnyrði Guðmundar, sem er alltaf
að renna hýrum augum til „sólarinnar og dags-
ins“ langt fyrir ofan allar hreppsnefndir og sveita-
krit. Og þó er margt í þessari stuttu sveitasögu,
sem getur verið hverjum góðum lesanda til gleði.
Lýsingin á afrjettarferð tveggja pilta með fráfæma-
lömb, á sauðkindalífinu, sumarsólinni, hafinu og
heiðagróðrinum er góð, — en þó ekki betri en
svo, að sjeð verður, að þessi höf. gæti vel gjört
betur, ef hann væri ekki alltaf að líta um Öxl,
niður á við. Aptur er samtalið við „Steingrím á
Þríhyrningi" — (söguhetjan úr Skókreppu risin
upp aptur, nokkuð yngri) — fremur leiðinlegt, nær
að segja lítt lesandi og koma fyrir dönskuslettur
þar, sem er óvanalegt hjá þessum höf. svo sem:
„hljómaði svarið", „þú átt góðanpennao. s. frv“.
„Sjóskrímslið" heitir þriðjasagan.og er hún best
skrifuð af þeim öllum, en ekki vel fallin til þess
að skiljast neinum öðrum, en kunnugum mönn-
um. Það sýnist ekki vera vel við hæfi svo efni-
legs rithöfundar, sem Guðmundar Friðjónssonar,
að leggja fyrir sig að rita slíkar dylgjusögur og
verður naumast dæmt um þetta sögukörn, sem
skáldskap. — Keskni oghnútur tileinstakra manna,
í því formi, sem slíkt er sett fram þarna, er ekki
skáldskapur.
„Útbygging" er sfðasta sagan, sú besta að
efni og allri meðferð. Sú saga var lesin hjer
upp í Reykjavík og hennar minnst nokkuð þá í
þessu blaði. Er hún eins og flest annað
eptir þennan höfund stílað á móti fátækt-
inni og þeim, sem betur eru settir að efnum og
ástæðum, heldur en hinir. Hún er ótrúverð í
sjáltu sjer, ekki rjettlát, hvorki móti mönnum nje
guðum og full íburðar frá hugmyndalífi höfund-
ar sjálfs, sem leggur enn svo mikið ástfóstur við
það, að mála upp kynjamyndir af örbyrgðinni ís-
lensku fyrir innri sjónum sínum, — en þrátt fyr-
ir það hljóta menn að játa, að höf. nær tökum á
athygli, tilfinningu og meðaumkvum hvers al-
menns lesara í þessari sögu og að hann neyðir
mann til þess að muna hvað hann ætlaði sjer að
segja og sagði um fátækt hjónannaí Skessuskál,—
Að öllu samtöldu verða menn ckki nógsam-
legn hvattir til þess, að kaupa þetta sögukver, —
því á því er kjarnameiri og haldbetri ritháttur
heldur en menn eiga að venjast í nýfslenskum
bókmenntum — og er það eitt nóg til þess, að
bera bókina og nafn höf. upp fyrir meðallags-
mennina og þeirra verk. En það sjest á öllu,
að Guðmundi mundi þykja allra verst, væri
hann spyrtur með Pjetri og Páli, verra jafnvel
heldur en að teljast þeim lakari. —
Þessi höf. horfir nú á móti sól eins og hann
segir um Tambs Lyche heitinn, í frábærlega vel
ortum erfiljóðum eptir þennan góðkunna Norð-
mann. — Ef hánn vill ganga skrefið út til enda
og láta að baki sjer alla ofdýrkun moldar og
maðka, þá hlýtur hinn kjarnyrti, hugsjónaríki og
listfengi rithöfundur á Sandi að verða einn með
betri, einkennilegri mönnum íslenskra skáld-
mennta á þessum dögum.
8
mjer, sem barðist hart og títt upp í hálsinn — svo jeg gat ekki hlustað greinilega
á það. Nú er jeg rólegri og get heyrt hvað þú segir. Segðu mjer nú sannleik-
ann, Guy“. — „Sannleikurinn er blátt áfram sá“, svaraði jeg, „að barnið hefur
skemmst á heilanum og mænunni. Þetta veldur tilfinningarleysi hans og hefur
gjört hann máttlausan. — Máttleysið er af því tagi að það þarf ekki beinlínis að
draga hann til dauða, og það getur vel farið svo að hann fái meðvitundina aptur
eptir nokkurn tíma — og smátt smátt getur hann hreiít limina aptur".
„Hann verður náttúrlega jafngóður í heilanum, Mig hálfminnir eptir ein-
hverju hryllilegu sem Parson sagði um það — en jeg hef sjálfsagt misskilið hann.
Jeg var svo truflaður að það var eðlilegt að jeg skildi ekki vel hvað læknirinn
sagði, — ha, hvað segirðu, Guy?“
Hann leit á mig með svo biðjandi, angistarfullu augnaráði, að jeg hef al-
drei fundið sárar til neinnar læknisskyldu minnar en þeirrar, að þurfa að svipta
hann þessari síðustu veiku von. Jeg hristi höfuðið og sagði með eins mikilli vægð
og jeg gat: »Þú misskildir ekki orð læknisins. Meiðslið á heilanum er svo mikið
að enda þótt tilftnningarskorturinn og máttleysið batni, smátt og smátt, þá hljóta
aðrir hæfileikar heilans, að meira eða minna leyti, að líða viðvarandi, sökum af-
leiðinga af meiðslinu. Og eins og Parsons segir, er jeg hræddur um að barnið
muni aldrei verða jafngott að vitsmunum".
»Hamingjan góð! — Þú meinar, með öðrum orðum, að drengurinn verði
fáráðlingur alla sína æfi«.
„Það verður, ef til vill, ekki alveg svo slæmt«, sagði jeg lágt.
»Jú, jú, Guy, jeg veit að þú meinar það. Jeg sá það á hinum lækninum
áðan, og jeg sje það á þjer núna. Erfinginn að Charterpool a að verða fábjáni.
Guð hjálpi mjer. Guð hjálpi móður hans og mjer«.
Jeg þagði. Jeg gat ekki sagt eitt orð til huggunar. Það hefði að eins
verið til þess að auka sorg hans að segja eitt orð til að aumka hann.
»En samt sem áður verður hann erfingi að Charterpool", hjelt hann áfram.
„Jú, það er satt", sagði jeg og undraðist þó að hann skyldi geta haft sjer
þetta til huggunar.
»Og þessi ruddaþorpari, Charles Stanhope og synir hans, eru útilokaðir
frá öllum erfðum. Það er þó hnggun — það er meira en huggun!" Um leið og
hann sagði þetta gekk hann að borðinu og tók sjer stórt glas af cognaci með litlu
einu af vatni í, og renndi því niður. — „Og Parsons getur ekkert gjört fyrirbarn-
ið“, sagði hann svo og leit beint framan í mig.
5
Hún sagði ekki eitt orð á móti honum, en ljet Stanhope leiða sig út með
auðmýkt og undirgefni sem gekk okkur nærri hjarta. — Þegar hún var farin, þorði
jeg fyrst að líta á erfingjann litla, að Charterpoll. Hann hafði ekki sýnt nein
minnstu merki þess að hann væri Iifandi síðan slysið vildi til. Þetta hvíta engils-
andlit var eins og höggið í marmara. Handleggirnir litlu voru berir — og krans
af bjartgulu hári lá yfir enninu. Hann var göfugur ásýndum og þrekinn og stór
eptir aldri.
Eliot tók að lýsa því hvers eðlis rneiðsli drengsins væru. Parsons hlustaði
á með athygli og síðan tókum við að rannsaka hann. -- samkvæmt lögnm læknislistarinn-
ar. Honum var snúið hægt við á grúfu, og svo þreifaði læknirinn mcð næmum fingr-
um á öllum hryggnum til þess að komast að því hvort mænan væri nokkursstað-
biluð. Það var klappað á höfuð drengsins hjer og þar, og síðan var hann lagður
aptur í sömu stellingar. Parsons settist niður og benti okkur að gjöra það sama.
„Það er auðsjáanlegt", sagði hann, „að heilinn er alvarlega meiddur. Jeg tel
það líklegt að höfuðkúpan sje brotin rjett fyrir ofan hálsinn og að blætt hafi þar inn á
heilann". — Síðan þagnaði hann, og það sem hann sagði næst, talaði hann hægt og
og með þögnum á milli. „Og samt sem áður, þó allt þetta sje nú ekki álitlegt,
má vel vera að drengurinn lifi það af, ef ekki heldur áfram að blæða. Jeg het
sjeð álíka tilfelli áður, þar sem sjúklingnum hefur batnað, en það allra versta er,
að batanum verður samfara apturför eða stöðvun í hinum andlega þroska meira eða
minna. Ef álíta mætti að blætt hefði inn á heilann að ofan, og ef jeg gæti kom-
ist að því á einhvern hátt, hvar blóðfallið liefði átt sjer stað, þá mundi jeg meitla
gat á kúpuna og ljetta þrýstingunni af. En því miður er jeg hræddur um að
meiðslið sje neðar en svo að við náum til þess. Við getum ekkert annað gjört,
blátt áfram, en að bíða og sjá hvað setur, — en jeg verð að játa, að jeg er mjög
hræddur um, að enda þótt líkamleg heilbrigði barnsins vinnist aptur smátt og smátt,
þá verði andlegir hæfileikar þess jafnan ófullkomnir frá þsssum degi. — Reynsla mín
hefur jafnan orðið sú að undanförnu. Eins og nú stendur, vitið þið báðir, að líf
barnsins er í mikilli hættu og það er ómögulegt að segja neitt ákveðið, hvorki til
nje frá um það, hvort drengurinn muni hafa þetta af eða ekki. I öllu falli erekk-
ert annað við þetta að gjöra en að bíða og sjá hvað náttúran sjálf gjörir".
„Jeg get ómögulega verið á sama máli sem þjer, dr. Parsons", tók jeg
fram í. „Jeg álít að blóðfallið liggi á efri hluta heilans. Af því stafar meðvitund-
ar- og hreifingarleysi drengsins, enda þótt jeg játi að þetta hafi verið samfara rösk-
unog þrýstingi á heilann neðan til". — Svo lýsti jeg einkennum þeim, sem jeg