Lögberg-Heimskringla - 13.01.1966, Page 7

LÖGBERG-HEIMSKRINGLA, FIMMTUDAGINN 13. JANÚAR 1966
7
Ljós yfir landamærin
Út er komin ný bók eftir Jónas Þorbergsson, LJÓS YFIR
LANDAMÆRIN, er fjallar um dulræna reynslu hans. Aðal-
björg Sigurðardóttir, ekkja séra Haraldar Nielsen, skrifar
um bókina í Morgunblaðið, 10. desember og birturn við kafla
úr þeirri grein. — I. J.
Varðveizla
Framhald af bls. 4.
án þess að nokkurrar viðleitni
gæti til þess að brjóta þessi
málefni til mergjar. í stað
þess mótast allar umræður á
íslandi af einhvers konar lífs-
þægindafrekju eða lífsþæg-
indagræðgi langt umfram all-
ar eðlilegar þarfir. Eru lífs-
þægindamálefni þessi rædd
af slíkum hita og ástríðu, að
ekki þarf að fara í neinar
grafgötur um, hvað mönnum
á Islandi raunverulega liggur
á hjarta.
Þessi lífsþægindaþráhyggja
hefur einkum áhrif á viðhorf
til þjóðmenningar með tvenn-
um hætti.
í fyrsta lagi í almennum
sljóleika og tilfinningarleysi
fyrir andlegum verðmætum
yfirleitt og þá einnig fyrir
þjóðerni og þjóðmenningu. —
Meðal þeirra, sem gengið
hafa lífsþægindasjónarmiðun-
um á hönd, gilda einfaldar
viðskiptareglur. Þjóðfélagið
hefur ekki annað hlutverk en
\
fullnægja efnalegum kröfum
og afstaðan til þess fer eftir
því einu, hvort það gerir þetta
eða ekki. Alkunn eru við-
brögðin, þegar þjóðfélagið
bregst þessum vonum. Þá eru
uppi hafðar hótanir og svigur-
mæli, gerð verkföll eða hlaup-
izt af landi brott, og eru þá
einkum að verki menn, sem
kalla má hátekjumenn á ís-
lenzkan mælikvarða. Sérstak-
lega eru athyglisverð sjónar-
mið hinna brotthlaupnu. Þeg-
ar þeir láta til sín heyra, er
þeim mest í mun að lýsa
ævintýralegum tekjum sín-
um, bifreiða- og heimilisvéla-
eign sinni eða þá þjónustuliði
sínu. Þeir lýsa þægilegu lífi
sínu og íburðarmikilli starfs-
aðstöðu.
Læknir einn brotthlaupinn
lýsir því yfir fyrir nokkru, að
mánaðarlaun sín séu næstum
eins og árslaun íslenzkra
lækna og ekki virðist hann
taka nærri sér hvernig fjár-
hag sjúklinga hans kann að
reiða af, því hann hafði við
orð, að þá, og þá fyrst, kæmi
hann til íslands aftur, ef sett
yrði í Bandaríkjunum heil-
brigðislöggjöf sú, sem miðar
að því að auðvelda hinum
efnaminnstu greiðslu sjúkra-
kostnaðar, en hún mun setja
einhverjar skorður við hóf-
lausum töxtum lækna þar í
landi. Tæknimaður einn, sem
eins er ástatt um, lýsir því að
hann hafi nú efni á eftir
þriggja missera dvöl í
tilteknu landi, að aka í milljón
króna Jagúar-bifreið, en í 30
ára stríði sínu á íslandi hafi
hann ekki komizt lengra en
eignazt reiðhjól, eða ryðgaða
rússabifreið, þegar bezt lét.
Hér eru sem sagt hrein við-
skiptasjónarmið ráðandi og
röksemdir sem að þeim lúta
einar teknar gildar. Þjóðern-
isleg rök og menningarleg
rök, — og raunar einnig
mannúðarrök eru þessum
þjóðernis
lífsþægindamönnum, alger-
lega óskiljanleg.
1 annan stað kemur þessi
lífsþæginda — og viðskipta-
hugsunarháttur fram meðal
fólks, sem hefur að vísu skiln-
ing á menningarverðmætum
almennt, eða lætur svo að
minnsta kosti en virðist þeirr-
ar skoðunar, að í menningar-
efnum eigi viðskiptalögmál
frjálsrar samkeppni óskoruð
að gilda. Það í menningarefn-
um, sem hærri hlut beri í
samkeppninni sé í raun og
veru það, sem bezt sé og
æskilegast.
Nú er það staðreynd, sem
áðan var að vikið, að aðstaða
íslenzkrar menningar er með
þeim hætti, að hún hlýtur að
standa að ýmsu leyti höllum
fæti í samkeppni við menn-
ingu stórþjóða.
Við þessari staðreynd er
einkum brugðizt á tvennan
ihátt, og fer það eftir þv\
hvort menn vilja teljast
„ábyrgir" eða láta sig það
einu gilda. Hinir síðarnefndu
— hinir „óábyrgu“ boða þá
skoðun að íslendingar eigi að
taka við því bezta í menning-
arefnum, hvaðan svo sem það
kemur, og er þá átt við mat
hlutaðeigandi á því, hvað bezt
sé. Ef íslenzk menningarstarf-
semi stenzt ekki samkeppni
við erlenda, sýni það aðeins,
að hún sé ekki mikils virði og
litlu máli skipti, þótt hún
leggist niður. Spurt er sem
svo, hvers vegna eiga íslend-
ingar að gefa út bækur, ef
hægt er að fá betri og ódýrari
bækur frá útlendum þjóðum?
Hvers vegna eiga íslendingar
að vera að halda uppi hljóm-
sveitum eða leikhúsum, ef
unnt er að fá hingað miklu
betri hljómsveitir og leik-
flokka frá útlöndum og það
við minni kostnaði? Og hví
skyldu íslendingar eiga að
halda uppi útvarpi eða sjón-
varpi, ef hægt er að fá hvort-
tveggja betra og ódýrara frá
öðrum þjóðum? í framhaldi
af þessu er mjög algengt, að
tekin sé neikvæð afstaða til
allrar innlendrar menningar-
starfsemi, og það oft gefið í
skyn meira eða minna ljóst að
hún sé ekki mikils virði, og
litlu skipti, þótt hún legðist
niður. Slíkri afstöðu fylgir
oftlega mikil aðdáun á menn-
ingu annarra þjóða og verður
þá oft fyrir valinu eitthvert
tiltekið stórveldi. í þessari af-
stöðu felst það raunverulega
að íslendingar eigi að taka við
hlutverki þiggjandans í mjög
mörgum eða flestum greinum
menningar. Boðskap sem
þennan er að finna í ýmsum
vikublöðum, sem auðga nú
menningu þjóðarinnar.
Þeir, sem teljast vilja ábyrg-
ir bregðast á hinn bóginn við
þessari staðreynd, — að ís-
lenzk menningarstarfsemi
hlýtur að eiga að ýmsu leyti
örðuga aðstöðu í samkeppni
við erlenda — með gífuryrð-
um og órökstuddum á allan
hátt ósennilegum fullyrðing-
um um það, hversu traust ís-
lenzk menning sé, hversu gáf-
uð og þroskuð þjóðin sé, en
slíkar fullyrðingar eru ein
helzta uppistaðan í öllum um-
ræðum á íslandi um þjóðern-
is- og þjóðmenningarmál eins
og áður segir. Boðskap þenn-
an er hins vegar einkum að
finna í vissum virðulegum og
ábyrgum dagblöðum.
Nákvæmlega samskonar
sljóleiki fyrir þjóðernis- og
þjóðmenningu kemur fram,
þegar litið er á framkvæmdir
í þjóðfélaginu. — Sérhver
þjóð á sér margar sameigin-
legar menningarstofnanir,
byggingar og önnur mann-
virki, sem mynda eins
konar ramma utan um þjóð-
menninguna, og oft verða
sem tákn þjóðfélagsins eða
þeirrar þjóðar, sem hlut á að
máli.
Athyglisvert er, þegar þetta
er haft í huga, hversu lítil
rækt er lögð við slíkar opin-
berar stofnanir á íslandi, —
hvort sem um er að ræða
menningarstofnanir eða ríkis-
stofnaniroar sjálfar. Eru
byggingar flestra þeirra og
húsakostur næsta óburðugur,
en starfsemi sú, sem innan
veggja fer i fram af fjárhags-
legum vanefnum.
Á hinn bólginn getur að
líta einkahýsi manna hlaðin
íburði og óhófi langt umfram
það sem kalla má eðlilegar og
jafnvel ríflegar þarfir. Tak-
markalaus« tregða manna til
þess að leggja fé til almanna-
þarfa veitir og vísbendingu
um hið sama.
Hér blasa ljóslega við þær
andstæður, sem áðan var vik-
ið að, —‘ tilgangslaus lífsþæg-
indasókn einstaklinga and-
spænis vesaldarbrag þess
samfélags sem þjóðmenning-
una ber uppi.
Meðal þjóða, sem raun-
verulega láta sér annt um
þjóðerni sitt og þjóðfélags-
lega reisn er þessu öfugt farið.
Þar er lögð sérstök rækt við
þær stofnanir og byggingar,
sem þjóðin á sameiginlega og
eru hin ytri tákn þjóðmenn-
ingar hennar, en einkahús-
næði manna og einkaeyðslu
hins vegar fremur í hóf stillt.
Af því, sem nú hefur sagt
verið, virðist liggja nærri að
draga þá ályktun, að engan
veginn megi ganga að því
vísu, að varðveizla þjóðernis
og þjóðmenningar sé íslend-
ingum það hjartans mál, sem
ætla mætti af yfirlýsingum
þar að lútandi, — þeir séu í
rauninni ekki fastari fyrir en
víkingarnir í Normandí fyrir
1000 árum, en íbúar Björgvinj-
ar borgar, sem glötuðu hinni
fornu tungu sinni á um það
bil 2—3 mannsöldum á 14. og
15. öld, eða íbúar Orkneyja og
Hjaltlands, sem glötuðu menn-
ingu sinni á 18.—19. öld.
Þegar stúdentar Háskóla ís-
lands óska þess einhuga, að
I málefni þetta sé tekið til um-
Ég vík þá að 1. bókinni, þar
sem rætt er um þjóðsögur og
reimleika á okkar dögum, sér-
staklega í sambandi við miðla,
sem reynt hafa að hjálpa van-
sælum verum á næsta tilveru-
stigi, og með því upprætt
reimleika. Sagt er sérstaklega
frá reimleikunum á Fljótshól-
um í Árnessýslu árið 1945, og
frá reimleikum í sambandi
við „Bárðdælinginn með
hundinn“, en Hafsteinn
Björnsson miðill náði í báðum
þessum tilfellum sambandi við
hinar vansælu verur, sem
gerðu glögga grein fyrir sér
og stóð svo að segja allt
heima, sem þær sögðu. Með
aðstoð miðilsins og góðra
fundargesta, bæði hérna meg-
in og hinum megin frá tókst
að koma vitinu fyrir hinar
vansælu verur og leiðbeina
þeim út úr myrkrinu, en
reimleikarnir tókust af.
Þessar sögur rifja upp fyrir
mér sams konar sögu, þar sem
ég var sjálf þátttakandi í til-
raunum að hjálpa vansælli
veru, sú saga hefur reyndar
áður komið út á prenti, og er
alveg hliðstæð þeim sögum
sem bók Jónasar segir frá.
Það var á fundi hjá miðli hér
í bænum, sem maðurinn minn
ásamt fleirum var að þjálfa.
Þar braust að eitt kvöld van-
sæll andi, sem var svo sterkur
og illvígur að hinir vönu sitj-
arar á fundinum óttuðust um
líf og andlega heilsu miðilis-
ins, sem var veikbyggð kona.
Þegar stjórnandi miðilsins
náði loksins tökum á miðlin-
um aftur, bað hann um að
haldnir væru nokkrir fundir
eingöngu til þess að biðja fyr-
ir og hjálpa þessari vansælu
veru, sem hér væri að verki.
Ég tók þátt í þessum fundum,
sem voru líkastir guðsþjón-
ustu og náðu að lokum fylli-
lega tilgangi sínum. Hér var
um að ræða konu, sem fyrir-
farið hafði barni sínu og síðan
sjálfri sér, þegar Einar Bene-
diktsson, settur sýslumaður
úrskurðaði hana í varðhald.
Orð var á, að hún fylgdi hon-
um síðan, en hefði síðan orðið
eftir af honum, þegar hann
flutti frá Hofi á Rangárvöll-
um. Konan fékk frið og skildi
við okkur með blessunarósk-
um, um vorið er fundir hættu.
Seinnipart næsta sumars bar
ræðu á hátíðisdegi þeirra,
leyfi ég mér að líta svo á, að
yngri kynslóðin geri sér ljóst,
að hér sé um tímabært um-
ræðuefni að ræða — hún líti
þessi mál af meira raunsæi
og skarpskyggni en sú kyn-
slóð, sem fram til þessa hefur
mótað þau viðhorf, sem mest-
an svip setja á almennar um-
ræður á Islandi.
Framhald í næsta blaði.
það við á heimili okkar hjóna,
að maður kom seint um kvöld
og vildi tala við manninn
minn. Sátu þeir á tali langt
fram á nótt. Þetta var bónd-
inn á Hofi á Rangárvöllum,
sem hvorugt okkar hjóna
þekkti. Hann var að biðja um
aðstoð til þess að losna við
reimleika, sem fylgdu vissu
herbergi í húsinu og hefði svo
verið alla tíð frá dögum Ein-
ars Benediktssonar, en sér-
staklega færst í aukana síðast-
liðinn vetur, svo að þau hjón
treystu sér ekki að mæta
næsta vetri, nema fá ein-
hverja aðstoð. Reimleikarnir
lágu jafnan niðri á meðan
björt var nóttin. Maðurinn
minn sagði bóndanum þá frá
því, sem gerst hafði á fundun-
um hjá okkur og kvaðst ekki
álíta, að meira þyrfti með.
Það fór líka svo, eftir því sem
ég bezt veit hefur ekki orðið
vart við Sólborgu síðan.
Þá vil ég aðeins minnast á
Einar Nielsen, sem Jónas Þor-
bergsson segir ítarlega frá, og
get ég tekið undir allt það,
sem hann segir um hann og
hin margháttuðu fyrirbrigði,
sem hjá honum gerðust, enda
er Einar Nielsen efalaust ein-
hver sterkasti miðill, sem sög-
ur fara af. Sumarið 1929 var
ég stödd í Danmörku og fékk
þá tvo einkafundi hjá Einari
Nielsen, ásamt einni stjúp-
dóttur minni, en maðurinn
minn, prófessor Haraldur
Nielson var þá' dáinn fyrir
hálfu öðru ári. Á fyrri fund-
inum kom Haraldur fram
allíkamnaður, við þreifuðum
á andliti og höndum og hann
talaði við okkur nokkur orð
með sínum sérkennilega mál-
rómi og á hreinni íslenzku. Á
síðari fundinum voru skilyrð-
in eitthvað verri, þá komu
engir líkamningar, en mikið
útfrymi streymdi fram úr
byrginu frá miðlinum og þá
sá ég einhverja þá einkenni-
legustu sýn, sem fyrir mig
hefur borið. Það var allt í
einu farið að móta eitthvað úr
útfryminu, rétt eins og lista-
maður væri að móta úr leir,
og á þann hátt tókst að sýna
mér andlit Haralds í láréttri
stöðu, en í því andliti var ekk-
ert líf, það var aðeins mynd,
en þó með öllum andlitsdrátt-
um. Það skal tekið fram að
útfrymi er að meira eða
minna leyti sjálflýsandi.
Að lokum vil ég segja frá
heimsókn minni til ljós-
myndamiðilsins W i 11 i a m s
Hope, sem Jónas Þorbergsson
segir einnig frá, það var líka
sumarið 1929. Hann vissi
ekkert um mig, annað en að
ég var útlendingur. Öll lýsing
Jónasar á ljósmyndatökunni
er nákvæmlega eins og gerð-
Framhald á bls. 8.