Landið - 03.03.1916, Blaðsíða 2

3i
L ANDIÐ
Hísi mrfllTl 1 Æaupmenn yéar ávaíf um fíina aífíunnu sœísaft Jrá aléin~ / ( • • U > - /?• -- >r>

að þessir sjálfstæðismenn, sem
sviku ekki, væri Sjálfstæðisflokkur-
inn. Á því getur þessvegna enginn
vafi leikið, að ráðh. Einar Arnórs-
son, Sveinn Björnsson og ísafold
gangi undir. stolnu nafni Sjálf-
stæðisflokksins. Allir hreinir sjálf-
stæðismenn í landinu er því strang-
lega beðnir að gjalda hinn mesta
varhuga við þessum loddaraskap
ráðherrans og fylgifiska hans
Gjaldkeramálið.
Úrsknrðurinn kominn — og þó
ekki kominn.
Á fimtud. var fréttist það út um
bæinn, að nú væri þetta afkvæmi
stjórnarinnar loksins í heiminn
borið, sem svo lengi hafði verið f
burðarliðnum. Lengi voru stjórnar-
blöðin búin að segja hann „vænt-
anlegan innan skamms“, „aðeins
ókominn" o. s. frv. en svona lengi
hafði stjórnin yfir. Það hefur og
frézt, að afkvæmið hafi verið meir
en fullburða, 19 merkur vegnar, —
nei, sfður í folío. Hitt er hvimleið-
ara, að það er fætt í hálfgerðu
dulsmáli, því að ekkert hefur verið
uppi látið um það, annað en hvað
það var birt hlutaðeigendum. Ég
veit því ekki önnur betri deili á
úrskurði þessum en þau, er ísafold
hermir, sem eitthvað er komin nær
frétt, en aðrir. Hún segir svo um
innhald úrskurðarins þ. 26. febr.
síðastl.:
„Er úrskurðurinn á þá leið,
að Stjórnarráðið tjáist ekki geta,
samkvæmt framkomnum skýrslum,
tekið kæruna til greina".
Þetta er nú að vísu fullskýrt í
sjálfu sér, en magrar upplýsingar
væru það fyrir þá, sem nokkuru
létu sig skifta sannindin í þessu
máli og meðferð stjórnarinnar á því,
ef ekki vildi svo vel til, að þótt
innri atriðum málsins (svo sem
nánari rökstuðningu bankastj. á
kærunni, svörum gjaldkerans við
henni og væntanlegum ástæðum
stjórnarinnar fyrir úrskurðinum) sé
leynt, þá eru ytri kringumstæður
allar og tildrög málsins flestum svo
kunn, að það er enginn vandi, að
mynda sér skoðun um það og
þýðingu þess f aðalatriðunum.
Til þess þarf í raun og veru
ekki annað, en að þekkja lög og
reglugjörðir þær, er gilda um Lands-
bankastofnunina, afstöðu þeirra
manna til hennar, er helzt koma
við þetta mál, og svo gang gjald-
keramálsins sjálfs að þvf litla leyti,
sem hann er opinber orðinn.
Reglur þær um stjórnun Lands-
bankastofnunarinnar er hérskiftamáli
er að finna í lögum nr. 12, 9. júlf
1909, og endurskoðaðri reglugjörð
fyrir Landsbankann frá 18. okt.
1911 (I. kafla). Samkvæmt þeim
annast bankastj. dagleg störf bank-
ans og stýra þeim (reglug. 1. gr.).
Sérstaklega ber þeim að hafa stöð-
ugt eftirlit með því, að starfsmenn
bankans ræki skyldur sínar með
vandvirkni og kostgæfni (reglug
3. gr.) Hinsvegar eru starfsmenn
bankans skyldir til að hlýða boð-
um bankastjórnarinnar (reglug. 9
gr.). Um þessa starfsmenn er svo
ástatt, að ráðherra skipar bókara
og féhirði bankans og víkur þeim
frá, hvortveggja eftir tilögum banka-
stjórnar (4. gr. áðurnefndra I.), en
aðra starfsmenn ræður bankastjórn-
in. En ábyrgðina alb, bæði á
störfum sjálfrar sín og starfsmann-
anna allra, ber bankastjórnin. Hún
er fyrst og fremst háð eftirliti
hinna þingkjörnu gæzlustjóra og
þá ekki síður landsstjórnarinnar. —
Stjórn bankans er ávalt skylt, að
veita ráðh. alla þá vitneskju um
hag bankans, sem honum þurfa
þykir. Ráðherra getur og, hvenær
sem er látið skoða allan hag bank-
; ans. Og finnist þá misbrestir, hitta
bankastjórarnir sjálfa sig fyrir. Þá
I getur ráðh. vikið þeim frá, öðrum
; eða báðum, um stundarsakir eða
I til fulls og alls, ef miklar eru sakir.
Hér er nú fræið, sem alt illgresið
hefur af sprottið og það er ekki
vandfundið. Bankastjórnin á að
bera ábyrgð á störfum þeirra manna
(bókara og gjaldkera) er hún ræður
eigi sjálf, hverjir eru. Að vísu
stendur svo í lögunum, að stjórnin
skuli skipa þá „eftir tillögum banka-
stjórnarinnar “. En svo er nú lögmál
vor íslendinga úrkynjað orðið, að
spekingarnir deila um þetta atriði
og vilja margir þeir, sem valdið
hafa — hvort sem það eru þeir, sem
bækurnar hafa — segja, að „eftir til-
lögum" sé sama sem „að fengnum til-
lögum". Það er með öðrum orðum,
að landstjórnin þurfi ekki að hafa
tillögur bankastj. að neinu, ef henni
sýnist annað og verði þá orðin
„eftir tillögum" = „á móti tillög-
um".
Þó er nú svo að sjá, sem þessi
málfræðisskýring hafi ekki þótt
einhlít, því að í lagafrumvarpi,
sem núverandi stjórn lagði fyrir
síðasta alþingi, þar sem gert var
ráð fyrir ýmsum breytingum á
stjórnarfyrirkomulagi landsbankans,
er gert ráð fyrir að losa lands
stjórnina við þann vanda, er til-
lögur bankastjórnarinnar í þeim
efnum kynni að baka henni. Þetta
frv. dó nú drottni sínum á þinginu,
en hér er ég nú að komast að
öðru atriðinu, er ég sagði, að
menn þyrfti að vita, til þess að
mynda sér skoðun um gjaldkera-
málið, sem sé afstöðu þeirra manna,
sem helzt eru við málið riðnir.
Það dylst engum, sem les um-
ræður þær, sem urðu á þingi í
sumar er leið um þetta sáluga
frumvarp, hver kjarninn var í allri
viðleitni stjórnarinnar og hennar
fylgifiska. Hún var í fám orðum
sagt sú, að draga umráðin yfir
þessari stofnun, landsbankanum,
sem mest í hendur þess ráðherra,
sem í það og það skiftið situr að
völdum, en að sama skapi úr
höndum alþingis og þeirra manna,
sem trúað hefir verið fyrir forstöðu
stofnunarinnar, bankastjórnarinnar.
Gegn þessu risu ýmsir þingmenn,
er álitu það óholt, að fleygja full-
veldinu yfir kjörum og starfsemi
þessarar þjóðstofnunar svo sem
leiksoppi á milli forkólfanna í
flokka- og valdabardögutn þessa
lands. Vil ég taka hér upp tvo
kafla úr umræðunum, af því að
þeir fjalla sérstaklega um það, er
hér skiftir máli.
Björn bankastj. Kristjánsson (1.
þm. Kjósar- og Gullbr.s ) segir svo
f ræðu (Alþ.t. 1915, B. III bls.
1331):
„Sú breyting, að fela stjórninni
að velja bæði bókara og gjaldkera
er að mínu áliti illverjandi. Það er
að veikja til stórra muna hið sjálf-
sagða tillöguvald bankastjórnarinn-
ar, þvf hún verður að geta haft
fult vald yfir þeim mönnum, alveg
eins og öðrum starfsmönnum bank-
ans, þar sem hún ber alla ábyrgð-
ina, Annað væri óhæfilegt. Einmitt
af þvf, að stjórnin hefir haft þetta
vald, þá hafa þessir tveir embættis-
menn bankans, bókari og gjaldkeri,
oft verið óheppilega valdir, og
jafnvel orðið óþægir bankastjórn-
inni, því þeir hafa ekki talið sig
undir hana gefna".
Þessu svarar svo ráðherra Einar
Arnórsson (bls. 1337) þannig:
„Háttv. 1. þm. G.-K. (B. K.),
talaði mikið um það, að óheppi-
legt væri, að bankastjórnin væri
ekki einvöld yfir bókara og féhirði
bankans. Hér er ég á gagnstæðri
skoðun. Ég held, að það sé víðast
hvar siður, að þessir starfsmenn
séu ekki skipaðir af bankastjórn-
inni, heldur, ef um hlutafélagsbanka
er að ræða, þá séu þeir skipaðir
af bankaráðinu, en ef það er
stjórnarbanki1), þá af stjórninni.
Þetta er líka eðlilegt, því að í
ýmsum tilfellum getur það verið
mjög svo óheppilegt, að þessir
menn séu ekki nokkurnveginn sjálf-
stæðir starfsmenn stofnunarinnar,
heldur alveg undir bankastjórnina
gefnir. Það er auðvitað, að banka-
stjórnin gæti misbeitt valdi sínu
yfir þeim, ef henni byði svo við
að horfa og án þess að hægt væri
að hafa nokkra hönd í bagga með
því. Hitt er ekki nema sjálfsagt,
að eý þessir menn sýna banka-
stjörninni. óhlýdni, þá hefir hún rétt
til, og ber jafnvel skylda til, ad
snúa sér til hlutaðeigandi yfirstjórn-
ar bankans með kœru á hendur
þeim' 2)
Hér stendur öðrum megin banka-
stjórinn, sem er stofnuninni manna
kunnugastur, — hefur sjálfur reynt
í framkvæmdinni lagaákvæðið, sem
um er að ræða —, með byrði
gnóga sannana fyrir því, að þeir
ménn, sem á annað borð á að
trúa fyrir velferð bankans, verði
einnig að ráða yfir þessum tveim
starfsmönnum hans eins og öðrum,
úr því að þeir bera ábyrgð á gerð-
nm þeira, svo framarlega sem
nokkurt samræmi á að vera í
bankalöggjöfinni. Hann ræður frá
því, að þessu ákvæði sé vikið enn
frekar í átt, sem honum þykir ó-
heppileg.
Hinum megin stendur maður,
sem aldrei hefur við bankastörf
fengizt, en er nýdubbaður til ráð-
herra af konungsvaldinu, með þann
eina krepping hnefa til stuðnings
sundrungarákvæði sínu, að liann
er hræddur um að bankastjórnin
gæti alt í einu farið að misbeita
r) Eftirtektarverð breyting á orðinu
Landsbanki eða þjóðbanki.
2) Auðkent hér.
valdi sínu yfir þessum tveim starfs-
mönnum, frekar öllum öðrum. Um
hitt er hann óhræddur, að lands-
stjórninni (sem stendur honum
sjálfum) muni ekki bregðast Saló-
moasvitið og léttlætið, ef svo ó-
líklega skyldi til vilja, að einhver
óþægindi leiddi af sérstöðu þess-
ara tveggja bankastarfsmanna.
Og hvernig hefur nú farið, — f
framkvæmdinni?
Það sýnir gjaldkeramálið nýja
hverjum *manni, jafnvel þótt hann
viti eigi meira um það, en allur
almenningur.
Núverandi gjaldkeri Landsbank-
ans var skipaður vorið 1914, en
hafði gegnt stöðunni áður sem
settur í tvö ár. Eigi væri það ó-
hugsandi, að hann hafi átt ein-
hvern skerf af niðurlagsorðunum í
ræðukafla bankastjórans, sem birtur
var hér að framan og að mestu
hafi ráðið þjónustualdur hans í
bankanum, er meiri hluti banka-
stjórnar réð það af á endanum, að
mæla með honum við Iandsstjórnina
til stöðunnar. Hvað sem því líður,
þá er það nú kunnugt orðið, að nú
í stjórnartfð þessa ráðherra, sem
lætur sér svo einkar-ant um þessa
tvo eftirlætis bankastarfsmenn, þótti
bankstjórninni keyra svo um þver-
bak stirfni gjaldkerans við sig og
aðra, ásamt fleiri ókostum, sem
taldir munu hafa verið, að hún
kærði hann öll í einu lagi fyrir
Stjórnarráðinu og lét svo um mælt,
að hún sæi sér ekki fært, að nota
hann lengur í þjónustu bankans og
færi því fram á það, að Stjórnar-
ráðið viki honum frá starfinu. Málið
gekk sinn gang langan og strangan,
fyrir luktum dyrum, gjaldkcri varði
mál sitt, svo sem sjálfsagt var, og
bankastjórnin svaraði vörn hans.
Og er stjórnin hafði heyrt ástæður
beggja málsaðilja og brotið heil-
ann um þær, kveður hún loks upp
úrskurðinn og hann er á þá leið, sem
hermt var hér f upphafi greinarinnar.
Hann er í stuttu máli þannig vax-
inn, að allri bankastjórninni er gefið
utan undir með honum svo rækilega,
sem frekast var unt. Til þess að
kveða upp slíkan úrskurð um þjón-
inn, gegn skýlausri brottrekstrar-
kröfu margra yfirboðara hans, verða
menn að ætla, að stjórnin sé al-
sannfærð um það, að bankastjórnin
hafi vaðið upp á manninn gersam-
lega að ástæðulausu og mætti það
heita í meira lagi merkilegt — eða
réttara sagt ómerkilegt — fram-
ferði af slíkum mönnum, sem hér
er um að ræða.
Manni verður ósjálfrátt að spyrja:
Getur landsstjórnin notað svona lé-
lega bankastjórn framvegis? Menn,
sem hún neyðist til að hundsa
svona eftirminnilega frammi fyrir
öllum lýð? Eða er það að minsta
kosti ekki vissara fyrir landsstjórn-
ina, að koma hreinlega fram og
sýna, hvar misbrestirnir eru í stjórn
bankans, ef menn eiga að trúa því
alment, að hún hafi rétt fyrir sér f
þessum úrskurði sínum, að sökin
hafi öil verið bankastjórnarinnar
megin, en ekki gjaldkerans?
Það er nú að sinni eigi hægt að
sýna mönnum fram á það, hvað
réttast er eða sannast í því efni.
Til þess hefði fyrst og fremst þurft
að geta birt úrskurðinn sjálfan. En
líklegt þykir mér að minsta kosti,
að mörgum detti hér í hug gamla
máltækið: „Sjaldan veldur einn,
þegar tveir deila".
En hitt má segja, og það vona
ég, að flestir verði að játa, að
niðurstaðan er hérumbil hin sama,
hvar svo sem sökin hefur legið í
þetta sinn. Niðurstaðan er sú, að
fyrirkomulagið er gjörsamlega ó-
hafandi, eins og það er.
Geta menn búizt við því, að
samvinnan í bankanum batni eftir
þennan úrskurð? Geta menn búizt
við þvf, að starfsmennirnir verði
liprari og auðsveipari eftir en áður,
þegar þeir eru búnir að fá bréf
fyrir þv/, að nánustu yfirboðarar
þeirra hafi ekkert yfir þeim að
segja frekar en verkast vill? Það
ætla ég ekki. Þeir mættu vera
hreinustu englar til þess. Eða búast
menn ef til vill við hinu, að banka-
stjórarnir hætti að stjórna þessum
mönnum? Láti þá gera það eitt,
er þeim sjálfum líkar og kippi sér
ekkert upp við það, þótt skipunum
þeirra (bankastjóranna) sé eigi hlýtt,
framar en þessum yfir-þjónnm
þeirra kann að þóknast? Ég get
tæplega búizt við því, enda
kynni mörgum að virðast það
mikið vafamál, hve heppilegt slíkt
væri fyrir stofnunina. Og þó að
þessir menn, sem nú eiga hlut að
máli, væru allir komnir burt frá
bankanum, getur samt nokkur búizt
við þvf, að þar yrði almennileg
samvinna með þessu viðrinis-fyrir-
komulagi.
Nei, það getur aldrei blessast,
að stjórnarfyrirkomulag bankans sé
í slfkum brotum, þannig að eitt
brotið eigi að hlýða bankastjórn-
inni, en annað landsstjórninni. Enda
þarf þess ekki, þar sem stofnunin
öll er að lögum háð stjórn og eft-
irliti landsstjórnarinnar.
Það verður að vera eitthvert
fyrsta verk alþingis í íramtíðinni,
að breyta þessu. Og það þarf að
breyta fleiru f bankalöggjöfinni.
Það mun nú líka vera annað óljúf-
ara alþingi, en að káka við hana.
En að minni hyggju ætti helzt að
breyta henni í gagngert öfuga átt
við það, sem farið var fram á í
stjórnarfrumvarpinu á sfðasta þingi.
Það ætti að breyta henni í þá átt,
að losa þessa þjóðarstofnun, Lands-
bankann, sem mest undan áhrifum
allra flokkspólitiskra veðrabrigða.
Jafnvel þótt það kostaði sérstakt
bankaráð.
Og svo að ég víki aftur að
þessu sérstaka atriði, yfirráðunum
yfir þessum tveim stöðum við
bankann, hvað er nú f hættunni,
þótt ákvæðinu um þau sé breytt í
þá átt, að bankastjórnin hafi yfir
þeim að segja á sama hátt og
öðrum málefnum bankans?
Hugsum oss illa og óhlutvanda
bankastjórn, en góða og röggsama
landsstjórn. Hugsum oss enn frem-
’ur, að bankastjórnin hafi sérstaka
ástæðu til þess að misbeita valdi
sínu endilega gegn þessum tveim
margumræddu starfsmönnum, þótt
ekki liggi það nú reyndar í augum
uppi, hvers vegna þeir ættu einir
að geta orðið fyrir því öðrum
íremur. Mundi nú bankastjórpinni
geta haldizt slíkt lengi uppi ? Nei, jafn-
vel þótt gæzlustjórarnir gerðu ekki
skyldu sfna, fremur en bankastjór-
arnir sjálfir, þá mundi sú hin góða