Lögrétta - 01.07.1908, Blaðsíða 2

118
L0GRJETTA.
Lögrjetta kemur á út hverjum mið-
vikudegi og auk þess aukablöð við og við,
minst 60 blöð als á ári. Verð: 3 kr. árg.
á íslandi, erlendis 4 kr. Gjalddagi 1. júlí.
Skrifstofa opin kl. 10*/»—11 árd. og kl.
3—4 síðd. á hverjum virkum degi.
Innheimtu og afgreiðslu annast Arinbj.
Sveinbjarnarson, Laugaveg «.
t
Síra Lárus Halldórsson
andaðist á heimili sínu hjer í bæn-
um 24. f. m, eftir langa og þunga
legu. Hann var fæddur á Hofi í
Vopnafirði IO. jan. 1851, sonur Hall-
dórs prófasts Jónssonar og fyrri konu
hans, Gunnþórunnar Gunnlögsdóttur
Oddssonardómkirkjuprests. Síra Lár-
us útskrifaðist úr latínuskólanum 1870
og frá prestaskólanum 1873, var síð-
an skrifari hjá Pjetri biskupi nokkur
ár, en fjekk Valþjófsstað 1877 og
varð nokkru síðar prótastur í Norð-
urmúlasýslu. 1883 var hann settur
frá embætti vegna þess að hann gat
ekki felt sig við ýmsa helgisiði þjóð-
kirkjunnar og fylgdi þeim ekki. Varð
hannsvo i886prestur utanþjóðkirkju-
manna í Reyðarfirði og bjó þar á
Kollaleyru. Hann var þingmaður
Sunnmýlinga 1886—91. En 1899
fluttist hann hingað til Reykjavíkur
og var hjer fríkirkjuprestur í tvö ár.
Hann gaf þá einnig út mánaðarrit,
sem »Fríkirkjan“ nefndist, og ritaði
þar móti þjóðkirkjufyrirkomulaginu.
Annars var hann um það leyti bendl-
aður við trúarskoðanir Aðventista og
var í fjelagsskap við trúboða þeirra,
D. Östlund. Þeir ráku hjer prent-
verk um tíma saman (Aldarprent-
smiðju) og tók síra Lárus það síðan
einn að sjer, en seldi það í fyrra til
Hafnarfjarðar. Síðustu árin var hann
í þjónustu heimatrúboðsins svo kall-
aða, er tengdasonur hans, S. Á Gísla-
son, flutti hingað til landsins.
Síra Lárus var kvæntur Kirstínu
Gudjohnsen, dóttur P. Gudjohnsen
organista, og lifir hún mann sinn og
þrjú börn þeirra: Guðrún, kona S. A.
Gíslasonar cand. theol., Pjetur prent-
ari og Valgerður, nýtrúlofuð Þorsteini
Briem kand. theol.
Síra Lárus var gáfumaður mikill,
en einrænn í lund og naut sín alór-
ei að því skapi sem hann hafði hæfi-
leika til.
„Efflr Gamla sáttmála".
11.
Nú hetur verið lýst stuttlega valdi
Noregskonungs, þá er hann fjekk yfir-
ráð yfir íslandi.
íslendingar vissu vel, hve vald kon-
ungs var mikið, og fyrir því komu
þeir sjer saman um, með hverjum
skilyrðum þeir skyldu ganga undir
hann. Þessi skilyrði eru talin í Gamla
sáttmála.
Vísindamenn eru eigi sammála urn
Gamla sáttmála, eins og kunnugt er;
vissulega er það mjög vafasamt, hvort
sá sáttmáli, sem venjulega er kall-
aður Gamli sáttmáli, er frá 1263, 1264
eða 1302. En hvort sem sannara er,
þá hef jeg lengi litið svo á, sem lands-
skjalavörður dr. Jón Þorkelsson í bók
sinni um Ríkisrjettindi íslands bls. 6,
að auðsætt væri, hvaða atriði hafa
staðið í Gamla sáttmála.
Með Gamla sáttmála gerðust íslend-
ingar þegnar Noregskonungs og lof-
uðu að gjalda honum skatt og þing-
fararkaup slíkt sem lögbók vottar og
aila þegnskyldu, svo framt sem haldin
eru við oss þau heit, sem í móti
skattinum var játað.
Heit þau voru þessi:
1. Engar utanstefnmgar, utan þeir
menn, sem dæmdir verða af vorum
mönnum á alþingi í burtu af landinu.
2. L'ógmenn og sýslumenn skyldu
vera íslenskir af þeirra ættum, sem
að fornu hafa goðorðin upp gefið.
3. Sex hafskip skyldu gangá á
hverju ári til landsins fortallalaust.
4. Erýðir skulu upp gefast fyrir ís-
lenskum mönnum í Noregi, hversu
lengi sem staðið hafa, þegar rjettir
arfar koma til eða þeirra umboðsmenn.
5. Landaurar (þ. e. tollur sá, sem
íslendingar áttu að greiða, er þeir
komu til Noregs) skulu upp gefast.
6. íslenskir menn skulu hafa slíkan
rjett í Noregi sem þeir hafa bestan
haft (þar áður).
7. Konungur láti Islendinga ná is-
lenskum lógum og ýriði eftir því sem
lögbók vottar og hann hefur boðið í
sínum brjefum, sem guð gefur honum
framast afl til.
8. Jarl yfir íslandi meðan hann
heldur trúnað við yður (þ. e. kon-
unginn), en frið við íslendinga.
Þessi átta skilyrði settu Islendingar,
þá er þeir sóru Noregskonungi „land
og þegna og æfinlegan skatt með
slíkri skipan og máldaga, sem nú
erum vjer á sáttir orðnir og sáttmáls-
brjef vort vottar". Þau eru takmörk
þau, sem þeir gerðu á konungsvald-
inu í Noregi, er þeir rjeðust undir
það, og þeir bættu við þau þessum
orðum:
„Halda skulum vjer og vorir arfar
allan trúnað við yður meðan þjer og
yðrir arfar halda við oss þessa sætt-
argerð, en lausir, ef rofin verður af
yðvarri hálfu að bestu manna yfir-
sýn “. (Frh.).
Kaupmh. 17. maí 1908.
fíogi Th. Melsteð.
Þjóðernismálefni.
(Frh.). ----
Málið, sem daglega er talað og
ritað, er án efa eitthvert mikilvæg-
asta þjóðernisatriðið, og er meðferð
þess svo þýðingarmikil, að undir
henni er það komið, hvort vjer höld-
um áfram að vera sjerstök þjóð eða
ekki. Það er lífsnauðsyn ýyrir oss,
að halda máli voru óspiltu. En þar
er fyrir svo mörg andnes að synda,
að þessar fáu bendingar geta ekki
náð nema til fæstra af þeim. Mest
skal meta að vara þjóðina og hvern
einstakan mann við þvf, að taka upp
í daglegu tali útlend orð í stað inn-
lendra orða, sem til eru eins góð og
betri. Það voru slæm skifti að taka
upp »takk« í staðinn fyrir þókk, —
má ekki laga það ennf -— eða að
taka upp »sikker« fyrir viss og „sik-
kerheit" fyrir trygging. Fleira slíkt
mætti telja, og eru þau dæmin að
fjölga, þó til annars ætti að mega
ætlast á vorum tímum. Raunar mun
aðalorsökin vera sú, hvað alþýðu
snertir, að fæstir þekkja dönskuslett-
urnar; halda, að þær sjeu hrein ís-
lenska. En alment vill alþýða tala
hreint mál. Það parf að hjálpa
henni.
Tekið skal það fram, að (ástæða
virðist til að gera undantekningar þar,
sem svo stendur á, að frá útlöndum
koma nýir hlutir eða nýjar hug-
myndir, sem íslenskan á ekki orð
yfir áður, en þykir vert að veita við-
töku. Þá mun það jafnan gagnast,
að halda útlenda orðinu og er það
hættulaust, ef því er gefin íslensk
beyging samkvæm lögun málsins. Þess-
ari reglu höfum vjer líka alla tíð
fylgt. Auðvitað eru nýyrði góð og
blessuð,*) eý þau hepnast svo vel, að
þau verði viðtekin. En það geng-
ur „upp og niður".
Það parf að hjálpa alpýðunni til
að halda málinu hreinu, taka ekki
inn í það útlend orð að óþörfu, en
gera það á rjettan hátt, þá er þess
þarf, — og einnig til að halda mál-
inu ýógru, bæði að orðavali og orða-
skipun, — að ógleymdri stafsetningu.
Hjer nægir ekki barnaskólanám, því
frá unglingum, sem gengið hafa gegn-
um besta barnaskóla landsins, hef
jeg sjeð sendibrjef með lakara máli
en frá unglingum, sem aðeins hafa
notið farandkenslu. Þetta er ekki
sagt til að kasta rýrð á skólann, held-
ur til að sýna, að hjer þarf gagn-
gerða hjálp, sem ekki má hafa „mörg
járnin í eldinum", heldur þann eina
tilgang, að bjarga máli voru og pjóð-
erni. SIó jeg fram þeirri tillögu, að
stofna skyldi móðurmálsfjelag í þeim
tilgangi. En svo frjetti jeg, að um
sama leyti hefði Stúdentafjelagið tekið
að sjer að stofna málverndarýjelag, og
varð jeg því alls hugar feginn. Það
fylgdi fregninni, að þá væri enn ekki
lokið umræðum um fyrirkomulag fje-
lagsins. Er vel, að það sje vandað,
því ætlunarverkið er umfangsmikið.
En svo datt mjer ný tillaga í hug:
Nú eru deildir ungmennafjelags ís-
lands að koma upp víðar og víðar,
og vonandi kemur þar, að fjelagið
nær yfir alt landið. Það gæti þá
alveg tekið þjóðérnismálið að sjer,
ef það hefði þeim mönnum á að
skipa, sem færir væru til þess að
öllu leyti og næðu nógu víða til. En
eins og nærri má geta, er slíkt ekki
mögulegt. En þar eð fjelagið hefur
þjóðerni vort á stefnuskrá sinni, þá
er.auðvitað, að bæði einstakardeild-
ir og fjelagið í heild sinni þiggur
með þökkum allar þar að lútandi
upplýsingar og bendingar.
Tillagan er þá sú, að málverndar-
tjelagið setji sig á einn eða annan
hátt í samband við ungmennafjelagið
til þess, að hjálpa því með ráðum og
leiðbeiningum til að ná tilgangi sín-
um í þjóðernismálinu. Þessa bend-
ingu vona jeg að bæði fjelögin virði
á betri veg.
Til frekari skýringar er hugsunin
á þessa leið : „Vera má að málvernd-
arfjelagið verði fáment, en það þarf
að veita straumum rjettrar málsþekk-
ingar og rjettra þjóðernisskoðana um
land alt. Liggur því beinast við, að
veita þeim eftir farvegum skólanna
og ungmennaýjelaganna, sem von-
andi er, að innan skamms nái yfir
alt landið".
Gott og blessað, ef betra ráð verð-
ur fundið.
Heill og þökk öllum, sem málefn-
ið styðja. (Niðuri).
fír. J.
*) Æskilegt væri t. a. m., að fá gott
nýyrði í staðinn fyrir fógeti. Það orð
verður aldrei íslenskt.
Útlendar frjettir.
Loftsiglingar Zeppelins greifa.
Zeppelin er nú að enda við útbún-
aðinn á fjórða loftskipi sínu. Allar
tilraunir á því þriðja, sem reynt var
í fyrra sumar, hepnuðust vel, og keypti
þýska stjórnin það loftskip af honum
fyrir 2 millj. marka, og jafnframt
frummynd hans að fjórða loftskipinu.
Það er því smíðað fyrir hennar reikn-
ing.
Það, sem helst þótti að í fyrra, var,
að loftfarið hjeldist ekki nægilega lengi
á flugi í senn, og að ekki væri hættu-
laust að komast í það og úr því. Ur
þessu á nú að vera bætt með fjórða
loftskipinu.
Það er 426 fet á lengd og 43 fet
á breidd, þar sem það er víðast, í
lögun eins og vindill. Loítbelgurinn
er harður, úr alúminíum, en klæddur
Ijerefti. Honum er skift í 16 hylki
með skilrúmum, sem gas fer ekki í
gegnum. Undir belgnum eru tveir
bátar úr alúminíum, sem vatn á ekki
að geta komist inn í. Þar í eru hreyfi-
vjelarnar, stýristækin o. fl. Skipið
hefur þar að auki rúm fyrir 25 far-
þega, en þriðja skipið gat ekki flutt
nema 12. Þegar farþegarnir eru allir
komnir í skipið, er þungi þess ná-
kvæmlega = o, þ. e.: skipið hvorki
sígur nje hefst sjálfkrafa. Til þess að
befja það upp og láta það dala, verður
að beita vjelunum og flugspöðum, sem
eru á hliðum þess. Þeir eru í tveimur
röðum og er önnur ofar. En hreyfivjel-
arnar eru tvær, hvor uin sig með 83
hesta afli, og snúa þær báðar 6
skrúfum, sem knýja loftskipið áfram.
Loftskipið er geymt bundið á timb-
urfleka á Bodenvatninu, hjer um bil
300 álnir frá landi, fram undan bænum
Manzell. Þegar skipið á að nota, er
það leyst og flugspaðarnir settir í
hreyfingu. Lyftistþá fyrst framendinn
hægt upp frá flekanum og síðan aft-
urendinn. Stundum rennur skipið í
fyrstu hægt út frá flekanum og fast
niður við vatnsflötinn. Vjelarbátar
flytja farþegana að loftskipinu og frá
því, og stíga þeir úr bátunum upp í
loftskipið. Skipið er gulmálað og fal-
legt á að líta í sólskini.
Skipið á að geta farið í áfanga 350
danskar mílur. 1 bátunum eru rúm
handa 12 mönnum til að sofa í. Þar
að auki er þar ofurlítið herbergi með
skrifborði í handa skipstjóranum.
Skipið er útbúið með fleygiljósa-á-
höldum til þess að geta gert vart við
sig, þegar það er á ferð um nætur,
og Marconí-frjettaáhöld eru þareinnig.
Persakeisari.
í tregnskeyti hjer í blaðinu er getið
um róstur í höfuðborg Persa, milli
þingsins og keisarans.
Hann hefur kunnað illa þingbundnu
stjórninni og lent í missætti bæði við
ráðaneyti sitt og þingið. Út úr þvf
hjelt hann burt úr höfuðborg sinni,
Teheran, fyrir nokkru og settist að í
víggirtum smábæ, sem Baghschah
heitir, en skipaði foringja afturhalds-
flokksins yfir Teheran. Jafnframt gat
hann þá skipun, að hegna skyldi harð-
lega öllum æsingamönnum. Til Bagh-
schah ljet hann færa fjárhirslu sína
og vopnaforða, dró þar saman her-
flokk og virtist fylgi hans í landinu
þá fara vaxandi. Svo stefndi hann til
sín ýmsum af hinum hæst settu em-
bættismönnum og ljet taka þá fasta.
Þingið krafðist, að hann hætti þessum