Lögrétta - 21.02.1912, Blaðsíða 2

34
L0GRJETTA
Lðgrjetta kemur út á hverjun mið-
vikudegi og auk þess aukablöð við og v ö,
minst 60 blöö als á ári. Verö: 4 kr. árg.
á fslandi, erlendis 5 kr. Gjalddagi 1. júlí.
£Sg 16. tióvember 1997
um metramæli og vog.
(Stjórnarlíðindi A. 1907, blS. 19S).
I.
Á miðöldum var latínan al-
heimsmál; allir mentaðir menn
töluðuogskrifuðu latínu reiprenn-
andi; þá var nóg að kunna tvö
mál, móðurmál sitt og latínu.
Flestir þeir, sem íengust við bóka-
gerð, skrifuðu á latínu, mátu hana
fram yfir móðurmál sitt; allir
mentamenn slettu líka sífelt lat-
ínunni í hversdagstali sínu, eins
og mentamenn hjer sletta nú
dönskunni; ef þeir báru við að
skrifa eitthvað á móðurmáli sínu,
þá var það oftast mjög latínu-
skotið. Afþessu bjöguðust tungu-
mál frændþjóða vorra og urðu
öll latinublandin og síðar grísku-
blandin. 1 þá daga voru klerk-
arnir manna mentaðastir. En
»meginþorri klerkalýðsins erlend-
is var annaðhvort útlendur eða
runninn upp af lægri stjettum«;
»lderkastjettin teygði ræturnar til
Rómaborgar«, »kirkjan skifti sjer
ekki af þjóðlegum málum nema
til eigin hagsmuna«. »Hjer á Is-
landi var alt öðru máli að gegna
framan af«; »þeir höfðingjar, sem
verið höfðu mestir framkvæmda-
menn í stjórn landsins, tóku sjálf-
ir að sjer kirkjustjórnina, lærðu
latínu, rit, söng«; »goðarnir urðu
að prestum, og hofin að kirkj-
um«; »þeir fyrirlitu ekki þá þjóð
og það land, sem þeir voru í«;
»Þó þeir kynnu laíínu, þá fyrir-
litu þeir ekki móðurmálið, en rit-
uðu sína eigin tungu og voru í
því fremri öllum öðrum kristn-
um þjóðum í Europu®1).
Þannig urðu til hinar heims-
frægu gullaldarbókmentir íslend-
inga2). Þannig vjek því við, að
íslenskan ein allra germanskra
mála komst með heilu og höldnu
út úr miðaldamyrkrinu.
Nú eru frændþjóðir okkar í
óða önn að tína latnesku orðin
úr málum sínum, fleygja þeim;
eru Þjóðverjar ötulastir. Nú vak-
ir það fyrir mönnum að hver
þjóð eigi að hreinsa, fegra og
bæta móðurmál sitt; eigi síðan
að taka upp nýtt mál, alheims-
mál, sem allar þjóðir læri, ein-
falt og auðlært; þurfi þá enginn
að kunna nema tvö mál, móður-
mál sitt og alheimsmálið. Nýja
málið »Esperanto« ryður sjer óð-
fluga til rúms; er sumstaðar farið
að kenna það i skólum, og alls
ekki óhugsandi, að það verði að
alheimsmáli.
Hvað gerum við íslendingar?
Fetum við í fótspor frægra feðra
vorra, eða erum við ættlerar?
Lögin um metramæli og vog
eru ekki góðs viti — þau eru eins
og svartur blettur á tungunni, ef
svo mætti segja.
II.
Þessi lög voru sett á Alþingi
1907. Menn greindi á um heitin.
Sumir vildu halda útlendu heit-
unum, sem tíðkast í öðrum mál-
um. I þeim málum stinga þau
ekki i stúf þessi grisk-latnesku
heiti, því að þar er svo mikið
fyrir af líku tægi; í íslenskunni
stinga þau í stúf, því hennar
faldur hefur verið svo miklu
hreinni. Þess vegna vildu fáeinir
þingmenn finna íslensk heiti í stað
þeirra útlendu. En metramenn-
irnir urðu yfirsterkari. Stiku-
mennirnir fengu því einu til leið-
ar komið, að sett var í lögin þetta
ákvæði: »Stjórnarráð íslands get-
1) Allar þessar setningar eru teknar úr
Landfræðissögu Þorvaldar Thoroddsen,
en það er ein sú ágætasta fræðibók, sem
rituð hefur verið á íslenska tungu.
2) f þeim er mjög fátt af erlendum
orðum, tiltölulega, sbr. F. Fischer: Die
Lehnwörter des Altwestnordischen, Berlin
1909.
ur ákveðið hver íslensk heiti megi
nota jafnhliða útlendu heiiunume.
Það er oft ekki hlaupið að því,
að finna hentug heiti á nýjum
hlutum eða hugrenningum. Þetta
laganýmæli kom mönnum á óvart;
það var stjórnarfrumvarp; fáir
höfðu hugsað um það; þeim vafð-
ist tunga um tönn í svipinn; þeir
stungu upp á hinu og þessu, en
urðu ekki sammála; metramönn-
unum var skemt — og móður-
málið var skemt.
Hjer var oger um tvo vegi að
ræða: velja hverri stærð í tuga-
málinu sjerstakt nafn, eða kom-
ast af með sjerstök heiti á frum-
einingunum og finna síðan íslensk
forskeyti í stað þeirra grísku og
latnesku.
Stjórnarráðið fór fyrri leiðina
(Björn Jónsson, sem þá var ráð-
herra). I »Auglýsingu um tuga-
mæli og vog« 30. des. 1909 (Stjórn-
artiðindi B, bls. 204 —1909) er
hverri stærð í tugamálinu gefið
íslenskt nafn, og þau nöfn er nú
heimilt að nota l stað útlendu orð-
anna.
Á síðari leiðina er lagt í grein,
sem birt var í »Þjóðólfi« 16. des.
1911.
Hjer er nú stuttur samanburð-
ur, fremst útlendu heitin, þá ís-
lensku heitin, sem heimiluð eru
í auglýsingu stjórnarráðsins, og
siðast þau heiti, sem farið er með
í Þjóðólfs-greininni:
Lengdarmál:
mílímetri rönd smástika
sentímetri, skor, lágstika,
desimetri, læfð, tístika,
metri, stika, stika,
dekametri, spölur, tugstika,
hektómetri, skeið, hástika,
kilómetri, röst, stórstika.
Flatarmál:
fermetri, ferstika, flatarstika,
ari, reitur,
hektari, teigur.
Rúmmál:
teningsmetri, rúmstika,
rúmmálsstika,
teningsdesímetri, rúmlæfð,
rúmmálstístika.
mílílítri, Lagarmál seytill, smámælir,
sentílítri, spónn, lágmælir,
desilítri, bikar, tímælir,
lítri, mœlir, mœlir,
dekalitri, skjóla, tugmælir,
hektólítri, ker, hámælir,
kílólítri, áma, stórmælir.
mílígram, Þungamál: ögn, smámet,
sentígram, þveiti, lágmet,
desígram, smámet, tímet,
gram, met, met,
dekagram, örtog, tugmet,
hektógram , hnot, liámet,
kílógram, lest, stórmet.
Nú er vert að minna á það, að
útlendu forskeytin, og eins þau
íslensku (í »Þjóðólfs«-greininni)
merkja ávalt eitt og hið sama:
mílí (smá) = Viooo
sentí (lág) — Vioo
desí (ti) = 1/10
deka (tug) = 10
hekto (há) == 100
kílo (stór) = 1000.
Og þá er líka fljótsjeð, að þessi
íslensku forskeyfi eru afarauðlærð
af því, að þau standast á, tvö og
tvö, smá og stór, iág og há, tl og
tug. En þau hafa enga lagaheim-
ild á sjer.
III.
Allur þorri þeirra manna, sem
nú eru uppi, hafa ekki lært þessi
útlendu nöfn, ekki einn maður af
tíu. Það verður erfiður lærdómur.
Allur þorri þeirra manna, sem
fæðast, lifa og deyja á landi hjer,
þurfa aldrei á útlendum málum
að halda. íslenskan er þeirra
eina mál frá vöggunni til grafar-
innar.
Ef menn telja hentugast fyrir
þjóðina, að fleygja móðurmáli sínu
og þjóðerni fvrir borð og semja
sig í öllu að siðum annara þjóða,
þá er sjálfsagt að moka sem ör-
ast inn í málið útlendum orðum.
En vilji menn halda trygð við
okkar fornu og fögru tungu, þá
er þetta lagaboð alvarlegt ihug-
unarefni.
Jeg held það sje ekki rjett, að
fara í felur með þann mikla á-
greining, sem nú er á milli manna,
um það, hvort veita eigi útlend-
um orðum viðstöðulaust inn í
málið, eða verja þeim dyrnar.
Ýmsir eru móti þessari út-
lendu áveitu og jeg er einn í þeim
hóp; en hinir eru þó mildu fleiri
meðal mentaðra manna núlifandi,
sem telja þá nýbreytni saklausa og
meira en það, segja hún sje sjálf-
sögð og holl. Alþingi og stjórn eru
fremur þeim megin, sem stendur.
Það var einhver, sem sagði við
mig, að stjórnarráðið ætti að lög-
heimila islensku lieitin í Þjóðólfs-
greininni í stað þeírra, sem Björn
Jónsson setti og nú eru lögheimil,
en þá kom annar og gat þess til,
að allir metramenn myndu and-
vígir þeirri breytingu, löggiltu heit-
in íslensku væru svo margbrotin,
að þau myndi enginn læra, en
þessi nýju heiti væri fremur að
óttast. Það ersatt; máttur íslensk-
unnar er enn svo mikill, að út-
lend orð falla jafnan að velli, ef
nýtileg íslensk orð eru sett þeim
til höfuðs.
IV.
Umtal mitt i »Þjóðólfi« um
metramálið og móðurmálið (sbr.
»Þjóðólf« 16. des. og30. des. 1911)
hefur orðið fyrir allmiklum mót-
byr. Það er eins og það sje ekki
vinsælt mál, móðurmálið okkar.
Einn var í »Þjóðólfi« á eftir mjer,
ólmur í metrana, annar bar þá
á höndum sjer í »Lögr.«, þriðji
hampaði þeim í »Suðurlandi«. I
»Isafold« hefur Björn Jónsson rit-
að langt mál móti útlendu heit-
unum, og móti því, sem kom frá
mjer í »Þjóðlfi«, en með sínum
heitum. En við hann vil jeg
ekki deila, því að hann hefur
jafnan látið sjer manna annast
um móðurmálið.
»Þjer er ekki til neins að spyrna
á móti broddunum«, sagði ein-
hver við mig. Og það má satt
vera.
En jeg veit annan, sem löngum
hefur spyrnt í móti öllum þeim
broddum, sem móðurmálinu hef-
ur staðið mein af. Það er lands-
lýðurinn, alþýða manna. Það
er henni að þakka, að Islenskan
er enn með fullu lífi; hún hefur
varðveitt málið, mann fram af
manni, öld eftir öld, alt fram á
þennan dag; hún heldur enn ó-
rjúfandi trygð við það.
Mjer barst nýlega brjef frá
manni, sem jeg ekkert þekki,
bónda lengst norður i Stranda-
sýslu. Hann skrifar á þessa leið:
»Mig hefur langað mikið til að
viðunanleg islensk nöfn á metra-
kerfinu kæmu frá ykkur mál-
högu mönnunum, en ómögulega
getað felt mig við mörg þeirra
heita, sem komið hafa fram, þó
sum hafi verið sæmilega viðfeld-
in og nokkur ágæt, t. d. aðalheit-
in, stika, mælir og met.
Nú nýskeð leit jeg í »Þjóðólf«
hjá nábúa minum og þar sá jeg
mjer til mikillar gleði þýðingu
yðar á metramálinu. Þó það
væri ekki nema brot, fann jeg
strax, að annaðhvort væri nú að
aðhyllast þetta, eða sleppa alveg
að hugsa um íslensku nöfnin, þó
það sje og verði neyðarkostur.
Það gladdi mig að tugamálið
komst á, sem er svo reglubundið
og hagkvæmt1), en gleðin dofnaði
ftjótt þegar jeg fór að hugsa um
þessa fylkingu af útlendum orð-
um, sem herjaði á móðurmálið
okkar góða, mjúka og rika.
Það væri sannarlega vel gert af
yður, að fylgja þessu máli til
frekari útbreiðslu sem fyrst, því
að seint er að byrgja brunninn
þegar barnið er dottið ofan í... «.
V.
Mig hefur lengi langað til að
vekja athygli á þvi, að allir bestu
1) Mentamaðurinn ( »Suðurlandi« segir
að það sje svo »hagfærilegt (praktiskt)« !
G. B.
rithöfundar okkar nú á dögum
og þeir, sem mest rita, varast
jafnan að nota útlend orð og
leggja margir á sig mikið erfiði.
I öllum ritum Þorvaldar Thor-
oddsen (á íslensku) verða ekki
fundin nema örfá útlend orð.
Ágúst Bjarnason hefur ritað hverja
bókina á fætur annari —um heim-
speki, erfiðasta umtalsefni. Hann
hefur smíðað sjer urmul orða, en
ávalt er mál hans ljóst og lipurt
og auðskilið, og aldrei sjest útlent
orð utan sviga. Þá er Guðm.
Finnbogason, hinn heimspeking-
urinn, allra manna vandastur
að orðum sínum. Bjarni Sæ-
mundsson og Helgi Jónsson rita
um dýr og jurtir. Það eru flókn-
ar fræðigreinir. En alt vilja þeir
hafa á íslensku. Sigfús Einars-
son ritar hljómfræði, í fyrsta sinni,
alla á íslensku. Dr. Björn Bjarna-
son þýðir »Mína aðferð« á ágæta
íslensku. Og ekki þarf jeg að
nefna jafn kunna menn og B. M.
Ólsen, eða Einar Hjörleifsson, eða
.... nei, jeg er ekki að telja leng-
ur,nefni þessa menn rjett af handa-
Sannleikurinn er sá, að tlestir
forverðir útlendu orðanna eru
mentamenn, sem lítið eða ekk-
ert hafa fengist við ritstörf og
þess vegna aldrei lagt neina rækt
við ipálið. En þeir eru í meiri
hluta, þess vegna ráða þeir mála-
lyktum á þingi — nema alþýðan
sjált taki í taumana.
Sunnudaginn í föstuinngang 1912.
G. Björnsson.
Ferðasaga.
Eftir dr. Helga Pjeturss.
12.
Það liggur við að mjer falli allur
ketill í eld, þegar jeg á tal við Dani
um eitthvað íslenskt, sem mjer er
áhugamál að menn skilji. Jeg var
að tala við tvo kunningja mína
danska hjerna um daginn, gáfu-
menn mikla og námsmenn og vís-
indamenn góða í sinni grein. Verð-
ur annar þeirra líklega bráðum há-
skólakennari, en hinn hefur annað
vísindastarf, og er efnamaður mik-
ill og fjesæll, enda Gyðingur í sum-
ar kynkvíslir, þó að bláeygur sje.
Er jeg altaf að sjá betur og betur
hvílíkt Gyðingaland Danmörk er,
og það svo mjög, að mjer kemur
beinlínis í hug Kanaan. Líka flýt-
ur þetta land í mjólk og svína-
feiti, og hunang er hjer einnig til,
þó að of lítið sje af því hjer í gjaf-
bítabúðum. Hafa Gyðingar ekki
brotist hjer til landsins og þess
gæða með vígum og hryðjuverk-
um eins og í Kanaan forðum, held-
ur náð yfirráðunum með svo mik-
illi lægni, að fæstir Danir vita til
fulls hve mjög þeir eru í Gyðinga-
klóm. Bæði Mansfeld Búllner
heitinn og Waldemar Petersen, sem
mest hafa grætt á fákænsku ís-
lendinga um kynjalyf, eru niðjar
Abrahams, og annars eru flestir
þeir kaupmenn, danskir og fleiri,
sem verst hafa leikið oss í versl-
unarviðskiftum, Gyðingar, eigi að-
eins í óeiginlegri merkingu orðsins,
eða Gyðingaættar að nokkru leyti.
Hver sá, sem vill reyna að átta sig
eitthvað á Kaupmannahöfn og ann-
ars dönsku þjóðlífi, verður að læra
að sjá hvað drjúga þætti Gyðingar
eiga hjer, og er það þó ervitt, því
að margt af því, sem vjer álítum
einmitt einkennilega danskt, er ísra-
elsættar, eins og jafnvel danska
kok-errið, sem mjer fyrir mitt leyti
er svo illa við, að mjer þykir hver
sá íslendingur minka sig dálítið,
sem reynir að taka það upp í sig.
En ekki er því að leyna, að Gyð-
ingum mun það vera mikið að
þakka, hvað Danir eru framarlega
að menningu, líklega fremstir af
Norðurlandabúum nú sem stendur,
þó að aðrar Norðurlandaþjóðir sjeu
mun efnilegri. Hefur maður eins
og Georg Brandes átt mikinn þátt
í að vitka þjóðina að ýmsu leyti.
En ekki hygg jeg, að það sje nor-
rænu kyni eindregið til hollustu að
blandast Gyðingum, og mætti lík-
lega sýna fram á það jafnvel af
íslenskri ættfræði, þó að miklu sje
minna af Gyðingablóði í íslending-
um en öðrum Norðurlandabúum.
Söffrin Jensen, sem þið þekkið af
Árbókunum og mjer er einna verst
við af Dönuin þeim, sem ráðið hafa
á íslandi, hygg jeg verið hafi Gyð-
ingur. Þó er þetta getgáta ein, og
engin vísindi, og vitna jeg hjer í
Ara, er hann segir, að hvað sem
missagt er í fræðum þessi, þá er
að hafa það, er sannara reynist.
Jeg hef lesið Ara með mikilli fyrir-
höfn, sakir þeirrar fáránlegu staf-
setningar, sem er á íslendingabók.
Ari fornyrðir mjög, og minnir dá-
lítið á Tacitus; hygg jeg að Ara,
sem kominn var í karllegg af sjálf-
um goðunum, hafi þótt sumt veik-
legt í hinum nýja sið, eins og Bolla
manni Guðrúnar langömmu hans,
og þráð sumt úr forneskju og orð-
ið þá dálítið rangsnúinn; en ekki
ætti að halda því fram meir en
nauðsyn er á, þegar íslendingabók
er prentuð, og gera hana með því
torlesnari. Eftirtektarvert er að
Ara kemur ekki til hugar að nefna
Olaf Haraldsson lielgan, lieldur
kallar hann Ólaf digra.
13.
Jeg hætti við að segja af þessu
samtali, sem jeg drap á hjer að
framan. Það varð mjer tilefni til
danskrar greinar, sem ef til vill
kemur einhverstaðar. En það, að
verða danskur rithöfundur, er nú
raunar miklu erfiðara fyrir þá, sem
ekki eru í skapi til að semja lyga-
sögur, sem menn á þessum óvitr-
ari tímum en áður voru nefna
skáldsögur, eða leikrit. Jeg hef
spilt mjer nóg á því að lesa skáld-
sögur um æfina, þó að jeg geri
það ekki ennþá meir með því að
reyna að rita slíkt. Það er að vísu
góð skemtun oft, að lesa vel til
fundnar og laglega sagðar lygasög-
ur, en aldrei alveg ósaknæmt. Þær
villa okkur sjónir. Og oss ríður
svo á þvi, að vita rjett hvað gerð-
ist og gerist. Og háskasamlegt er,
þegar skáldið er, eins og oft kem-
ur fyrir, að reyna að telja lesand-
anum trú um, að lygasagan hans
sje sönn saga. Jeg er altaf að
verða fastari og fastari í fylgi mínu
við sannleikann, þó að inig vanti
að vísu máttinn, miklu meir en jeg
vildi. Mjer virðist skáldsöguritun-
in hafa lamað nokkuð hugsunar-
aílið, jafnvel hjá þeim, sem skarp-
vitrastir era í skálda röð, eins og
Herbert Wells eða Anatole France
og Arthur Schnitzler. En það virð-
ist í fljótu bragði nokkurs konar
heimska, að vera að rita islensku
fyrir mann, sem er pennafær á
önnur mál, þrjú held jeg mjer sje
óhætt að segja, og á kunningja í
fremstu rithöfunda röð.
Hjer kemur mjer í hug, að eitt-
hvað af því, sem áður var sagt,
kunni að særa sagnaskáld vor, en
ekkert er jeg áfram um það, og
eiga þau of örðugt í samanburði
við ýmsa þá, sem erfitt er að sjá,
hvaða gagn vinni. En skáldin
vinna því meira gagn sem þau eru
sannorðari og, ef jeg má gera svo-
lítið að gamni minu, óskáldlegri.
Alt er í samhengi, alt hvað öðru
háð; og hvað þetta gerir erfitt að
ná í sannleikann í listum og skáld-
skap, hefur Schopenhauer tekið
fram einhverstaðar af nærri ótrú-
legum skarpleik, þó að ekki sjáist
fyr en betur er að gætt, hversu djúpt
hana Iegst á þessum stað, sem jeg
á VÍð. (Frh.).
Hventrelsisinálíð i Eng*
iandi. Yfnraðherra Asquit hafði
svarað svo kvenrjettindanefnd, sem
send var til hans fyrir skömmu, að í
ráðaneytinu væru 11 atkvæði með
því, að veita konum kosningarjett,
en 9 á móti. Ósamlyndi er sagt út
af þessu máli milli þeirra Asquits og
Lloyd Georges. L. G. er með kosn-
ingarrjetti kvenna, en Asquit móti.