Lögrétta - 05.06.1912, Blaðsíða 1

Afgreiðslu- og inuheimtum.:
ARINBJ. SVEINBJARNARSON.
I JFVtlfcí&Vei£ 41.
Talsími 74.
LOGRJETTA
Rits tj ó r i:
PORSTEINN GÍSLASON
Pingholtsstræti 17.
Talsími 178.
M. 30.
Reykjnvík 5. jiiní 1913
VII. árg.
Hótel Haniburgerhof, þar seni Friðrik kommgur VIII. bjó, er hann
andaðist.
Friðrik konungur VIII. á dánarbcði í Hamborg.
jtfinningarhátíð ijáskóla jslanðs 3. júní 1912
út aj anðláti friðriks konungs VIII.
Minningarhátíðin hófst kl. 12 og
var haldin í sal neðri deildar alþingis.
Var þar fullskipað inni og í hliðar-
herbergjunum í kring. Salurinn var
allur skrýddur svörtum blæjum. Gegnt
forsetastólnum hjekk málverk af Frið-
riki konungi VIII, vafið sorgarhjúp.
Voru þarna flestir háskólaborgarar
bæjarins, með konum sínum og dætr-
um, konsúlar og foringjar af „Fálk-
anurn", bæjarstjórn Reykjavíkur o. s.
frv. Rektor háskólans, B. M. Ólsen
prófessor, sat í fersetastólnum. Söng-
fjelagið „17. júní„ söng fyrst I. hluta
kvæðaflokksins.eftir ritstj. þessablaðs,
sem prentaður er á öðrum stað hjer
í blaðinu. Síðan las Jón Jónsson do-
cent miðhluta kvæðaflokksins. Þar
næst flutti rektor háskólans ræðu þá,
sem prentuð er hjer á eftir, og að
henni lokinni bað hann alla að heiðra
minningu Friðriks konungs með því,
að standa upp. Að lokum söng söng-
flokkurinn þriðja kafla kvæðaflokks-
ins.
Ræða
BJörns M. Ólsens háskólarektors.
Háttvirta samkoma!
Það er sviplegur atburður, sem hefur
kallað oss hingað. Eins og reiðarslag
úr heiðskfru lofti kom hingað sú sorgar-
fregn að morgni dags 15. f. m. á vængj-
um símans, að hinn ástsæli konungur
vor Friðrik hinn 8. hefði andast snögg-
lega í Hamborg kvöldið áður. Fregnin
kom eins og reiðarslag, segi jeg, eigi
að eins af því að hún kom svo alsendis
á óvart, heldur lfka sjerstaklega af því
að vjer bigðum svo miklar framtíðar-
vonir á hinum góða konungi vorum,
honum sem vjer vissum að bar altaf
framtíðarheill þjóðar vorrar firir brjósti.
»Enginn veit. hvað átt hefur, fir en mist
hefur«, segir máltækið. Alstaðar um alt
land hefur þessi harmafregn snortið við-
kvæma strengi í hjörtum íslendinga.
Háskóli Islands viil einnig sína, að hann,
sem á Friðriki konungi svo mikið að
þakka, tekur þátt f hinni almennu þjóð-
arsorg. Því erum vjer hjer saman komn-
ir í dag, og er mjer falið samkvæmt
stöðu minni að túlka sorg Háskólans
við þetta tækifæri. Jeg finn best til
þess sjálfur, hve mjög mig skortir mælsku
til að fullnægja þessari skildu minni svo
sem vera bæri. Enn jeg vona, að hin
háttvirta samkoma taki viliann firir verk-
ið og virði á betra veg þau einföldu
orð, sem jeg het fram að bera.
Hinn frægi rómverski sagnaritari Ta-
citus talar á einum stað um jarðarfarir
látinna þjóðmæringa hjá hinum fornu
Germönum, forleðrum vorum. Hann
segir, að þeir linni fljótt gráti og kvein-
stöfum eftir hinn látna höfðingja, enn
sorgin og söknuðurinn firnist þeim seint;
það sje talið konum særaandi að gráta,
en karlmönnum að m u n a. Lfk hugsun
kemur fram í Færeiingasögu. Þegar
sveinarnir Sigmundur Brestisson og Þórir
standa ifir líkum feðra sinna, grætur
Þórir, enn Sigrnundur segir: »Grátum
ekki, munum heldur«. Sama hugsunin
liggur og á bak við hið fagra erindi í
Hávamálum:
Deyr fé.
Deyja frændr.
Deyr sjáltr it sama,
En orðstírr
deyr aldrigi,
hveim er sér góðan getr,
því að orðstírinn lifir í endurminning-
unni um hinn látna.
í orðum Tacitusar felst, að söknuður
hinna fornu Germana eftir látinn höfð-
ingja hafi aðallega líst sjer í því, að
þeir geimdu trúlega endurminninguna
um hann. Þetta tvent, söknuður og end-
urminning, er og nákvæmlega samtvinn-
að eftir eðli sínu. Vjer söknum, af því
að vjer munum, — munum, hver og
hvílíkur hinn látni var, og sjerstaklega
hver og hvflíkur hann var firir oss.
íslendingar hafa ekki verið ættlerar
hinna fornu Germana í því að muna.
Þjóð vor hefur verið kölluð endurminn-
ingarinnar þjóð, og að vjer berum það
nafn með rjettu, það sína bókmentir
vorar, fornar og nfjar, sjerstaklega sagn-
fræðin fslenska, ætlvísin og mannfræðin.
Svo blandast þá, einnig við þetta
tækifæri, söknuðurinn og eftirsjáin sam-
an við endurminninguna um hinn látna
konung vorn, endurminninguna um, hver
maður hann var, hver hann var firir
oss. Þetta gefur mjer tilefni til að drepa í
fám orðum á helstu æfiatriði hans, eink-
um þau, sem að íslandi vita.
Friðrik konungur hinn 8. er fæddur
þennan dag firir rjettum 69 árum í »gulu
höllinni« í Amalíugötu í Kaupmanna-
höfn. Faðir hans, sem síðar varð kon-
ungur vor með nafninu Kristján hinn
níundi, var þá prins af Glúcksborg, og
móðir hans var, sem kunnugt er, Lovísa,
kona Kristjáns prins, síðar drotning vor,
dóttir Vilhjálms landgreifa af Hessen-
Cassel. Þau hjón áttu als 6 börn, þrjá
sonu og þrjár dætur, og var Friðrik
prins elstur barnanna. Heimilislíf þeirra
hjóna var sannkölluð firirmind 1 guðs-
ótta og góðum siðum, og Ijetu þau sjer
mjög ant um uppeldi barna sinna. Fór
svo mikið orð af því heimili, að helstu þjóð-
höfðingjar Norðtirálfunnar leituðu sjer
þar mægða, og varð ein af dætrum
þeirra hjóna Englandsdrotning, enn önn-
ur keisaradrotning á Rússlandi, og þegar
Grikkir kusu sjer konung 1863, varð
Georg (Vilhjálmur), ingri bróðir Friðriks,
firir kjöri, og mátti Lovísa drotning með
sanni heita konunga-og drotningamóðir,
enda var hún hin vitrasta kona. Það
gefur að skilja, hvert lán það var firir
börnin að vaxa upp á slíku heimili, og
það segir sig sjálft, að elsta sininum var
veitt hið besta uppeldi, sem kostur var á.
Arið 1853 var Kristján prins af Glúcks-
borg kjörinn ríkiserfingi eftir Friðrik
7. látinn, og þegar Friðrik konungur dó
10 árum síðar, tók hann ríki með nafn-
inu Kristján konungur IX. Sonur hans
Friðrik var þá að námi við háskólann
í Oxford; gerðist hann þá krónprins, og
var kvaddur heim frá náminu og tók
sæti í ríkisráði. Upp frá því hafði hann
hið besta tækifæri til að kinnast stjórn-
arstörfum og búa sig undir lífsstarf sitt,
og má fullirða, að hinn fangi tími, sem
hann var krónprins, rúm 42 ár, var
honum hinn besti reinsluskóli. Ástandið
f Danmörku var hið ískiggilegasta, þeg-
ar faðir hans tók við ríkjum, þvf að
rétt á eftir brautst út ófriðurinn við
Prússa og Austurríkismenn, út af her-
togadæmunum, sem endaði eins og allir
vita. Faðir hans átti um það leiti mjög
erviða stöðu, og eins síðar allan þann
langa tíma, sem stjórnmáladeilan stóð
milli fólksþingsins og landsþingsins. Má
geta nærri, að krónprinsinn hefur á þess-
um árum safnað dírmætri lífsreinslu,
sem kom honum að haldi síðar meir.
Jafnframt tókst hann og á hendur ímsar
ferðir til útlanda til að kinnast erlend-
um þjóðhöfðingjum og utanríkismálum.
Við og við kom það og firir, að hann
hafði á hendi ríkisstjórn í fjarveru föður
síns, meðal annars sumarið 1874, þegar
Kristján konungur síndi íslendingum
þann sóma að ferðast hingað og príða
þúsund ára minningarhátíð vora með
návist sinni. I þeirri ferð tók Kristján
konungur þá trigð við hina íslensku
þjóð, sem aldrei brást síðan. Að sjá
landið og kinnast þjóðinni var firir hann
sama sem að leggja ástfóstur við hvort-
tveggja. Þegar Kristján konungur kom
heim aftur til Danmerkur, mintist hann
oft Islands og íslendinga af hlíjum hug,
í viðræðum við drotningu sfna og börn,
og munum vjer síðar sjá merki þess, að
af þeim viðræðum meðal annars spratt
sá góðvildarhugur til Islands, sem síðar
bar svo mikið á hjá Friðriki konungi 8.
Árið 1869 hafði Friðrik krónprins
gengið að eiga Lovísu, prinsessu af Svf-
þjóð og Noregi, einkabarn Karls 15.
Svfakonungs. Var sambúð þeirra hin
ástúðlegasta og áttu þau saman 8 börn.
Elst af þeim er hinn núverandi kon-
ungur vor, Kristjan hinn 10, Næstur
honum að aldri er hinn núverandi kon-
ungur Norðmanna, Hákon 7. (hjet áður
prins Karl), þá Lovísa prinsessa, nú
dáin, þá Haraldur prins, þá prinsessurn-
ar Ingeborg og Thyra, þá Gustav prins
og loks prinsessa Dagmar.
Kristján konungur 9, andaðist 29.
janúar 1906 og tók þá Friðrik konung-
ur hinn 8. ríkisstjórn. Var hann þá á
þriðja ári um sextugt. Áður enn hann
varð konungur hafði hann firstsjeð einn
bróður sinn, síðan tvær sistur sínar, og
loks næstelsta son sinn taka konung-
lega tign.
Jeg mun ekki rekja stjórnarferil Frið-
riks konungs 1 Danmörku, heldur að
eins taka fram 1 örfáum orðum hin allra
helstu atriði í ríkisstjórn hans, sem að
íslandi vita.
Jafnskjótt sem Friðrik konungur hafði
tekið konungdóm, hvarflaði hugur hans
til Islands. Hann elskaði hina íslensku
þegna sína eigi sfður enn hina dönsku.
Hann vildi unna oss jafnrjettis við aðra
þegna sína til að skipa málum vorum
— þar kemur fram hin konunglega rjett-
lætistilfinning hans — og hann vildi
skapa samúð og bræðraþel og bróður-
lega samvinnu milli þeirra þjóða, sem
hann átti ifir að ráða — í því lísir sjer
manngæska hans og drenglindi. Honum
kom til hugar, að beinasti vegurinn til
að koma þessu fram mundi vera, að
ríkisþingið og alþingi Islendinga kintist
hvort öðru. Þá mundi sljettast ifir gaml-
ar misklíðir og leiðin að jafnrjettistak-
markinu verða auðsóttari.
Því Ijet Friðrik konungur það vera
eitt sitt firsta verk á konungsstóli að
taka höndum saman við Rtkisþing Dana
um að bjóða Alþingi Islendinga heim.
Alþingi tók að sjálfsögðu þessu virðu-
lega boði fegins hendi. Alþingismenn
fóru til Danmerkur 1906, og má með
sanni segja, að þeim var tekið þar tveim
höndum, first og fremst af konungi vor-
um og drotningu og konungsættinni, þar
næst af ríkisþinginu, og síðast, enn ekki
síst, af hinni dönsku bræðraþjóð, sem
bar alþingismennina á höndum sjer, hvar
sem þeir fóru um landið. I hinni fögru
og hjartnæmu ræðu, sem konungur hjelt,
þegar hann bauð alþingismenn velkomna
hjá sjer að Fredensborg 20. júlí 1906,
fórust honum meðal annars þannig orð:
»Vjer gefum iður hjermeð konunglegt
heitorð vort um það, að þjer skuluð ávalt
finna opin eiru hjá oss firir hverju því,
sem getur orðið Islandi til eflingar og
gagns. Vjer óskum landi voru íslandi
blómlegrar og hamingjusamrar framtíðar.
Vjer rjettum alþingi íslendinga hönd
vora til samvinnu, til þess að þetta
geti orðið, og þar með bjóðum vjer iður
velkomna«.
Eigi vóru síður hjartfólgin skilnaðar-
orð konungs, er hann flutti rjett áður enn
alþingismenn fóru heim, í veislu þeirri,
sem hann hjelt alþingismönnum á Ama-
líuborg 28. júlí. Hann gat þess first,
hve oft faðir sinn hefði minst hinna
fögru daga, er hann dvaldi á íslandi
þjóðhátíðarárið, og síndi fram á, hve
mikilsvert það væri, að konungur
og þjóð fái náin kinni og réttan skiln-
ing hvort á öðru. Með þessum orðum
gaf konungur berlega f skin, að hann
hefði tekið ástina til íslands í arf eftir
föður sinn. Þar næst kvaðst hann vona,
að alþingismenn heíðu orðið þess varir,
hve innilega og hjartanlega komu þeirra
hefði verið fagnað af dönsku þjóðinni,
— »og jeg fullvissa iður um«, sagði
hann, »aðiðurer ekki síður hjartanlega
fagnað í dag á þessum stað. Drottningin
og jeg bjóðum iður innilega og hjartan-
lega velkomna«. Þá ljet hann 1 ljós þá
von, að samvistir alþingismanna og rfkis-
þingsmanna mundi, sem hann komst
að orði, »lagfæra ímis konar misskiln-
ing, flitja þessar tvær þjóðir hvora nær
annari og hníta bönd, sem aldrei slitni«.
Að lokum lísti konungur ifir því, að
hann hefði 1 higgju að heimsækja ís-
land næsta ár, og vildi feginn hafa með
sjer kjörna fulltrúa frá Rlkisþinginu.
Jeg hef álitið rjett að minna á þessa
kafla úr ræðum konungs vors 1906, af
því að þeir sína bæði hinn hlíja góð-
vildarhug hans til Islands og tilgang
hans með því að bjóða Alþingi heim.
Jafnframt höfðu alþingismenn ekki
gleimt alvarlegum störfum í hátíða-
glaumnum, heldur leitað hófanna hjá
ríkisþingsmönnum um undirbúning á
níjum sambandslögum milli islands og
Danmerkur, samþiktum af þingum beggja
landanna, og fengið allgóðar undirtektir.
Næsta ár, 1907, heimsótti konungur
vor oss, og ríkisþingsmennirnir dönsku,
eftir heimboði frá Alþingi íslendinga.
Firsta verkið, sem konungur gerði, er
hann stje fæti á land 30. júlí 1907, var
að undirskrifa brjef um skipun sam-
bandslaganefndarinnar. í ræðu, sem
hann hjelt sama dag við miðdegisveislu
í Barnaskólahúsinu, minnist hann af
hrærðu hjarta á þessa merkilegu stjórn-
arathöfn og biður guð að sleggja bless-
un sfna yfir störf nefndarinnar, svo að
nefndarmenn megi finna þær leiðir, er
báðar þjóðirnar geti gengið samhentar
að starfi bæði f meðlæti og f mótlæti,
ef guð vill, að það beri að höndum«.
Annars skal jeg ekki fjölirða um þessa
ferð konungs og ríkisþingsmannanna.
Hún er öllum hjer í fersku minni. Vjer
munum allir Ijúfmensku Friðriks kon-
ungs og lítillæti við hvern mann. Vjer
munum hann á hestbaki, þegar hann
þeisti í fararbroddi, eins og hann væri
æfður íslenskur reiðmaður. Vjer mun-
um þrek hans og þol á ferðalaginu, hve
hann var ern og ljettur á sjer, þó að
hann hefði þá fjóra um sextugt. Vjer
dáðumst að því, hve vel honum tókst
að koma fyrir sig orði í hvert sinn, sem
hann þurfti að halda ræðu, og að segja
einmitt það, sem best átti viðí hvert skifti. í
einuorðisagt: Með framkomu sinnilaðaði
hann að sjer hjarta hvers Islendings,
sem nokkur kinni hafði af honum. Hins
vegar er víst, að þessi ferð og viðtök-
urnar hjer urðu til að treista enn fastar
það ástarband, sem batt Friðrik konung
sjálfan við land vort ogþjóð. Það sína
best skilnaðarorð konungs, er hann mælti
á Seiðisfirði: »Jeg fer nú burt frá Is-
landi«, sagði hann, »enn hjarta mitt er
fult af þakklátsemi firir þær viðtökur,
sem Islendingar hafa veitt mjer, firir þá
gestrisni, sem mjer hefur verið sínd. Jeg
kann iður mfnar bestu þakkir, og verið
þess fullvissir, að jeg altaf mun bera
heill Islands og hinnar íslensku þjóðar
firir brjósti, bæði í blíðu og stríðu. Það
er von mfn og örugg trú, að þessi ferð
muni bera góðan ávöxt og verða til
gagns og gæfu fyrir ísland«.
Næsta vetur sat sambandslaganefndin
ifir starfi sínu í Kaupmannahöfn. Árang-
urinn af því varð »Uppkastið«, sem svo
mikið hefur verið deilt um og er deilt
um enn. Samt hygg jeg, að allir, sem
satt vilja segja, verði að játa, að ís-
lensku nefndarmeunirnir komust þar
miklu lengra í samningum sínum firir
Islands hönd, enn nokkurn hafði grun-
að firirfram. Svo langt hefðu þeir aldrei
komist —það er opinbert leindarmál —
ef þeir hefðu ekki átt konung að í
samningunum. Ræða sú, sem Friðrik
konungur hjelt hjer á Kolviðarhóli, sfnir,
að hann vildi unna Islandi sjálfstæðrar
stöðu sem sjerstöku ríki í sambandi við
Ðanmörk. Jeg man vel eftir, hverja
eftirtekt það vakti hjá hinum dönsku
þingmönnum, þegar konungur við það
tækifæri talaði um » b æ ð i r í k i n «.
Friðriki konungi auðnaðist ekki að
sjá þann árangur af ferð sinni hingað
og skipun sambandslaganefndarinnar,
sem hann þráði svo mjög og hafði lagt
sig svo t líma firir. Hverju það varað
kenna, um það tjáir ekki að sakast,
enda vil jeg ekki segja neitt á þessum
stað, sem ágreiningi geti valdið. Enn
um hitt getum vjer víst allir verið sam-
dóma að óska þess, að skilnaðarorð
þau, sem hinn góði konungur vor tal-
aði á Seiðisfirði, megi verða að áhríns-
orðum, að starf hans fyrir land vort og
þjóð megi bera góðan ávöxt f framtíð-
inni og verða til gagns og gæfu firir
ísland.
Frá 3 hinum sfðustu ríkisárurn kon-
ungs skal jeg að eins minna á afskifti
hans af Háskóla Islands. Háskólinn á
honum tilveru sína að þakka. Það var
hann, sem ljet leggja frumvarpið til há-
skólalaganna firir Alþingi og staðfesti
það síðan sem lög 30. júlí 1909. Hann
hefur og staðfest öll önnur lög, sem Há-
skólann varða. Sömuleiðis hefur hann
skipað alla þá prófessora, sem nú eru
við háskólann. Og á stofnunardegi há-
skólans 17. júní 1 firra sendi hann oss
mjög hlíjar kveðjur og heillaóskir.
Orðtak Friðriks konungs var: D o m i-
nus mihi adjutor! »Guð sje mfn
stoð«. Hann var alla æfi trúrækinn
maður. Föðurbróðir Lovísu, drotningar
Friðriks konungs, Óskar annar Svíakon-
ungur, hafði annað orðtak, sem mjer
finst gæti vel átt við sem einkunnarorð
á stjórnarstefnu hins látna konungs vors:
Heill bræðraþjóða! Hann síndi
það í allri stjórn sinni, að hann bar
firir brjósti heill þeirra þjóða, sem hann
rjeð firir, og ekki sfður heill þeirrar
þjóðarinnar, sem var minni máttar.
Þetta mjög svo ófullkomna ifirlit ifir
allra helstu æfiatriði vors ástsæla kon-
ungs, þessi fáu dæmi, valin af handahófi,
læt jeg nægja til að sína, hver maður
Friðiik konungur var, hver hann var í
garð vorn Islendinga, »hver minni vjer
höfum til hans hingað tillands«, að jeg
taki mjer í munn orð Snorra Sturluson-
ar um einn norskan konung.
»Grátum ekki, munum heldur«. Þeir,
sem hafa reint ástvinamissi, munu og
hafa fundið til þess, að endurminningin