Lögrétta - 23.06.1915, Síða 1

Nr. 28
Reykjavík, 23. júní 1915.
X. árg.
Bækur,
innlendar og erlendar, pappír og alls-
konar ritföng, kaupa allir í
Bókauerslun Siglúsar Eymundssonar.
Lárus Fjeldsted,
Yfirrjettarmálafærslumaður.
LÆKJARGATA 2.
Venjulega heima kl. 4—7 síðd.
Stjórnarskráin staðfest
og fáninn fenginn.
Síðastl. laugardag ,19. þ. m., fjekk
landritari símskeyti frá ráðherra, er
tjáði honum að þann dag hefði stjórn-
arskráin verið staðfest og konungs-
úrskurður gefinn út um íslenskan
fána.
Þar meS er þríliti fáninn orðinn
fáni íslands.
Laugardaginn þ. 19. þ. mán. voru
þau tíðindi símuö hingað til stjórnar-
ráösins frá Kaupmannahöfn, að
stjórnarskráin væri staöfest og kon-
ungsúrskuröur undirskrifaöur um ís-
lenskan fána.
Óhætt er aö fullyröa, að þá var eins
og ljetti fargi af öllum þorra manna
hjer — þó aö nokkurir menn geri sig
aö sjálfsögöu reiöa út af því, aö ekki
skuli vera unt aö halda þ e s s u rif-
rildi lengur áfram.
Lögrjetta þarf naumast að taka það
fram, eftir framkomu sína alla mán-
uðina síöan 30. nóv. síöastl., aö hún
tekur þessum úrslitum með fögnuöi,
og kann öllum þeim bestu þakkir,
sem unnið hafa aö því aö koma oss
út úr ógöngunum.
*
Þegar fregnin barst hingað um af-
drif stjórnarskrármálsins og fána-
málsins í rikisráöi 30. nóv. f. á., birti
Miöstjórn Heimastjórnarflokksins
yfirlýsingu uni þaö, að hún teldi
„sjálfsagt aö krefjast þess, aö stjórn-
arskrárbreytingin veröi staðfest áöur
en næsta reglulegt Alþingi kemur
saman“, og aö hún vænti „þess, aö
sem fyrst veröi gefin út konungsúr-
skuröur um gerð fánans, samkvæmt
tillögu þeirri er ráöherra hefur lagt
fyrir konung".
Þessi yfirlýsing mætti misjöfnum
dómum.
Sumum þótti hún alt of vægt orö-
uö — eftir því sem alt var i garöinn
búið. Þeir litu sjerstaklega á þann
skaöa og þá skömm, sem vjer yrðum
fyrir meö þvi, að helstu mál vor
strönduðu á rifrildi viö Dani út af
eíni, sem var nijög lítilvægt og vafa-
samt í þeirra augum. Og þeim fanst,
aö Miðstjórnin heföi átt að vera miklu
skorinoröari.
Aftur voru aðrir, sem töluöu um
þessa yfirlýsingu sem vitleysu. Þaö
væri bersýnilegt, aö enginn annar en
meirihluta-maður gæti tekið aö sjer
ábyrgð á staöfesting stjórnarskrár-
innar — og þaö mundi enginn meiri-
hluta-maöur gera, eins og nú væri
komið.
Þá heyrðust og raddir um þaö, að
meö Jiessari yfirlýsing væri aö þvi
stefnt, að minnihluta-maður hrifsaði
völdin til sín um stund, og ætlaði aö
fá málunum framgengt í óþökk meiri-
hluta þingsins.
En fyrir Miöstjórninni vakti það,i
aö þratt fyrir þann skoðanarnun, sem
upp var kominn, og þrátt tyrir fram-
komu Sjálfstæöisflokksforingjanna
um og eftir 30. nóv., þá mundi vera
svo mikið af þjóðrækni í Sjálfstæðis-
flokkinum, að ýmsum mönnum þar
mundi veita mjög örðugt aö sætta sig
Fyrri myndin sýnir Konstantín Grikkjakonung í samtali við fyrv. yfirráðherra sinn Venizelos, sem sagöi
af sjer embætti fyrir nokkru af því aö hann fjekk því ekki ráðiö, að Grikkir legðu út í ófriðinn með
bandaþjóðunum móti Þjóöverjum, þegar árásin var byrjuð á Dardanellavígin. Sagt er, aö Venizelos hafi
síðan myndaö sjálfboöaliösflokk, sem tekur þátt í stríðinu meö bandamönnum. En Konstantín konungur
mun vera vinveittur Þjóðverjum. Hann er giftur systur Vilhjálms keisara, og hefur numið hermensku í
Þýskalandi. Meðan hann var krónprins, átti hann lengi litlum vinsældum aö fagna meðal Grikkja, en þetta
breyttist í Balkanstríöunum og þótti hann ganga þar vel fram.
Síðari myndin sýnir þingsal ítala. Hægra megin sjest forsetastóllinn, þar fyrir neöan ræöustóllinn og svo
ráðherrabekkurinn, og snúa ráðherrarnir baki að forseta. Vinstra megin sjest annar armur þingmannal)ekkj-
anna, sem hækka eftir því sem aftar dregur. Efst sjást áheyrendabekkirnir. Á ítalska þinginu eiga sæti
508 fulltrúar, kosnir til 5 ára.
viö þaö, að stórmál vor færu for-
göröum, eins og helst voru horfur á,
og þá mundi í raun og veru langa ein-
læglega til þess aö kippa þessu í lag.
Og auðvitað ætlaðist Miðstjórnin til
þess, aö þaö yröi meirihluta-maður,
sem kæmi lagfæringunni á.
Reynslan hefur nú sýnt, að það var
alveg rjett, sem fyrir Miöstjórninni
vakti. Meirihluta-maður frá síðasta
þingi fær stjórnarskrána staöfesta og
fánaúrskuröinn út gefinn. Og allar
horfur eru á því, að hann fái fyrir
það bestu þakkir hjá miklum meiri
hluta Alþingis og þjóðarinnar.
*
Þaö teljum vjer alveg vafalaust, aö
allir íslendingar undantekningarlaust
fagni því, aö vjer höfum eignast sjer-
stakan, löghelgaöan fána.
Reyndar hefur ofsa-vitleysan kom-
ist svo langt hjá einstökum mönnum,
aö þeir hafa látiö sjer sæma aö fara
urn hann óvirðingarorðum frammi
fyrir alþýðu manna. En vjer göngum
aö því vísu, aö þau ummæli hafi ver-
iö bráöræðis-orö, og aö þeir, sem þar
eiga hlut aö máli, sjái eftir þeim.
Þaö er í sannleika svo mikiö gleði-
efni þessari litlu þjóö að hafa fengið
þetta sýnilega tákn þess, aö viö sje-
um viðurkendir fjóröa þjóöin á Norð-
urlöndum, að þaö er blátt áfram ó-
bugsandi annað, en að þaö sje öllum
íslendingum fögnuöur.
Aö sjálfsögöu er nokkuö ööru máli
aö gegna um hina nýju stjórnarskrá.
Fánamálið er svo einfalt, sem þaö get-
ur verið. Stjórnarskrármáliö er
margfalt flóknara. Og breytingarn-
ar eru sumar svo stórfeldar þar, aö
ekki getur hjá því farið, að þær orki
tvímælis.
Langmest er sú breyting, sem
rýmkun kosningarrjettar og kjör-
gengis hefur í för með sjer. Þaö hefur
víst alflrei komiö fyrir í neinu landi,
aö menn hafi verið alveg sammála,
þegar til þess hefur veriö stofnað aö
veita stórum hluta þjóðfjelaganna
rjettindi, sem þeir hafa ekki haft áö-
ur. Ávalt telja sumir þann rjettinda-
aulca óþarfan, aðrir skaölegan, af því
aö þeir, sem rjettindin eiga að fá, sjeu
ekki færir um aö fara með þau svo
vel sem vera ætti. Vitanlega er í
þessu efni eins ástatt hjer á landi eins
og annarstaðar.
í vorum augum er hjer um hreina
og beina rjettlætisskyklu aö tefla. í
vorum augum er það nokkuð ofbeld-
iskent aö fyrirmuna nokkrum full-
veðja borgurum þjóöfjelagsins aö
hafa atkvæöi um landsmál, þeim er
þess óska á annað borö. Og þó aö
landsmála-áhuginn kttnni enn að vera
lítill hjá sumum hinna væntanlegu
nýju kjósenda, þá er hann áreiðanlega
mikill hjá nokkurum þeirra — enda
glæðist aö sjálfsögöu smámsaman,
þegar rjettindin eru fengin. Enginn
veit, hve miklu góöu þaö getur kom-
iö til leiðar með tímanum, aö kven-
eðlið fái aö njóta sín í landsmálum
jafnhliöa karleölinu. Og víst er það,
að þar sem reynsla er fengin fyrir
þeirri breytingu, sem hjer er í vænd-
um, þar er hvarvetna látið hiö besta
af henni.
En hvernig sem menn kunna ann-
ars aö líta á efni stjórnarskrárbreyt-
inganna, þá virðist oss, aö um eitt
æ 11 u allir íslendingar aö vera sam-
mála: aö þegar Alþingi hefur tvisvar
samþykt stjórnarskrárbreyting, þá
væri þaö íslendingum alt annað en
vegsauki aö renna öllu niður fyrir
einkisvert þjark viö Dani. Þeirri
skömm hefur nú verið afstýrt. Þó aö
þetta ríöi bág við þá hagsmuni, sem
nokkurir menn hugsa sjer að hafa af
rifrildinu, erum vjer ekki í neinum
vafa um þaö, að ekki að eins þeir all-
ir, sem ant er um þær rjettarbætur,
sem í hinni nýju stjórnarskrá eru
fólgnar, heldur og allur þorri þeirra,
sem aö meira eða minna leyti eru ó-
ánægðir meö breytingarnar, eru
þakklátir fyrir þær málalyktir, sem
nú eru orðnar.
*
Enn eru ekki konmar fregnir um
þaö, með hverjum skilyrðum og um-
mælum stórmálum vorum hefur
oröiö framgengt. Þær fregnir koma
að líkindum ekki fyr en meö ráðherra.
Lögrjetta bíður þeirra einstaklega
róleg.
Eins og vjer höfurn margsinnis
tekiö fram, var þaö að voru áliti al-
veg rangt aö láta málið stranda 30.
nóv. f. á. Þó að vitneskja hafi komiö
um j>að, aö Ingólfs-birtingin alræmda
hafi valdið öröugleikum, göngum vjer
að því vísu, aö ummælin, sem kunna
að liafa fallið í ríkisráðinu nú, sjeu
oss ekki óaðgengilegri en þá, og aö
líkindum hefur einhver sú liðkun
fengist, sem gerir þá Sjálfstæðismenn
ánægða, sem ekki meta það mest af
öllu aö fá j)jarkinu haldið áfram.
Hvaö sem um j)að kann að vera,
var staðfesting stjórnarskrárinnar ó-
umflýjanleg, ef sæmd þjóðar vorrar
átti ekki aö verða fyrir óviðunanleg-
um hnekki — eins og það mál var
komiö að öllu leyti.
Breytinoarnar ð stjdrnarskranni.
Hjer fer á eftir yfirlit yfir helstu
breytingar, sem nú eru orðnar á
stjórnarskrá landsins.
Þeim má skifta í tvo flokka. Breyt-
ingarnar í öörum flokkinum vita aö-
allega út á við. Hinar inn á við.
Breytingar, sem aðallega horfa út
á viö, eru þessar:
1. Konungur vinnur eið aö stjórn-
arskrá íslands.
2. Konungur er ábyrgöarlaus og
friðhelgur.
Þessi ákvæöi eiga aö miða í þá
átt aö marka skýrara rjettindi lands-
ins, sýna, að, þó afe þau standi í
grundvallarlögum Dana, verði líka að
taka þau fram i stjórnarskipunarlög-
um íslands.
3. Ákvæðiö um, aö embættismenn
veröi að hafa rjett innborinna manna,
er felt burt.
4. Fæðing hjer á landi eða vistferli
um síðastliðið 5 ára skeið áður kosn-
ing fer fram er orðið kosningarrjett-
arskilyrði til alj)ingis. Heimilisfesta
innanlands er orðið kjörgengisskil-
yrði.
5. Alj)ingi er lýst friðheilagt, og
enginn má raska friði þess nje frelsi.
Þessu ákvæði mun vera likt farið og
1. og 2. lið hjer að ofan aö því leyti,
að j)að eigi að vera bending um, aö
samsvarandi fyrirmæli i grundvall-
arlögum Dana gildi hjer ekki.
6. Ef alþingi samþykkir breytingu
á sambandi íslands og Danmerkttr,
skal leggja þaö mál undir atkvæöi
allra kosningabærra manna í landinu
til samþyktar eða synjunar og at-
kvæðagreiðslan vera leynileg.
7. Loks er það atriðið, sem mestir
vafningarnir hafa orðið út af: í staö
j)ess sem staðið hefur síðan 1903,
að ráðherra íslands skuli bera upp
fyrir konungi lög og mikilvægar
stjórnarráöstafanir „í ríkisráöinu", er
nú svo ákveðið, aö þetta skuli ráö-
herra gera „þar sem konungur ákveö-
ur“.
Þá eru þær breytingar, sem aöal-
lega horfa inn á viö:
1. Ráðherrum má fjölga meö al-
mennum lögum, og verði það gert,
legst landritaraembættið niður.
2. Bráöabirgöafjárlög rná ekki gefa
út, ef fjárlög fyrir fjárhagstímabilið
eru samþykt af alþingi.
3. Ef meiri hluti þingmanna hvorr-
ar deildar krefst þess, að aukaþing
sje haldiö, kveður konungur saman
Fyrst um sinn trá 1. júlí
næstk. verdur Landsbank-
inn opinn kl. 10 árd. til
3 síðd., en ekki á öðrum
tíma dags.
Bankastjórnin verdur til
viðtals kl. 10 til kl. 12.
Frá 1. júlí næstkomandi
verður íslandsbanki fyrst
um sinn opinn kl. 10 ár-
degis til kl. 4 síðdegis, en
eigi aðra tíma dagsins.
aukaþing. Með því er aukinn rjettur
þingmanna milli þinga.
4. Yfirskoðunarmenn landsreikn-
inganna verða þrír (í stað tveggja að
undanförnu), kosnir i sameinuðu
þingi með hlutfallskosningum. Minni-
hlutanum þar gerður kostur á auknu
eftirliti.
5. Breyta má með lögum því stjórn-
arskrárákvæði, að hin evangeliska
lúterska kirkja skuli vera þjóðkirkja
á íslandi, og að hið opinbera skuli
að því leyti styðja hana og vernda.
Auk þess er svo ákveðið, að utanþjóð-
kirkjumenn, sem ekki heyra til öðr-
um trúarflokki, er viðurkendur er í
landinu, skuli gjalda til háskóla ís-
lands eða einhvers styrktarsjóðs við
þann skóla, eftir því sem á verður
kveðið, þau gjöld, er þeim hefði ella
borið að greiða til þjóðkirkjunnar.
Þá koma þær breytingarnar, sem
flestum mun þykja mest um vert.
Önnur er
6. Breyting á skipun þingsins. Kon-
ungkjörnir alþingismenn hverfa úr
sögunni. í þeirra staö koma 6 þjóð-
kjörnir alþingismenn, kosnir til efri
deildar með hlutfallskosningum í einu
lagi um land alt. Við þær kosningar
er kjörgengi og kosningarrjettur
bundinn viö 35 ára aldur. Þessir þing-
menn, sem kosnir eru hlutbundnum
kosningum, skulu kosnir til 12 ára,
og fer helmingur þeirra frá sjötta
hvert ár, fyrsta skiftið eftir hlutkesti.
Þingrof nær ekki til þessara þing-
manna. Enn fremur er sú breyting
gerð, að kjördæmakosnu þingmenn-
ina 8, er sameinað alþingi kýs til efri
deildar, má kjósa hlutbundnum kosn-
ingum.
7. Síðasta atriðiö sem vjer nefnum
hjer, virðist mikilvægara en nokkurt
hinna. Þaö er hin mikla rýmkun kosn-
ingarrjettar og kjörgengis, sem geng-
ur í gildi meö hinni nýju stjórnarskrá.
Fyrst og fremst bætast viö smám-
saman allar konur, giftar og ógiftar,
eftir sömu reglum og karlar, sem nú
hafa kosningarrjett, og þar aö auki
vinnuhjú, bæði karlar ok konur,
þannig, að fyrst bætast viö þeir nýir
kjósendur einir, sem eru 40 ára eöa
elclri. Næsta ár þeir sem eru 39 ára
og svo koll af kolli, aldurstakmarkiö