Lögrétta - 27.09.1916, Qupperneq 2

LÖGRJETTA
164
c-ýí
Nýjustu bækur:
GLÍMUBÓK. Gefin út af fþróttasambandi fslands. MeS 36
myndum. Verö kr. 2.75.
K N A T T S P Y R N U L Ö G. Gefin út af íþróttasambandi íslands.
Meö uppdráttum. VerS kr. 0.50.
Fást hjá bóksölum.
Bókaverslun Sigfúsar Eymundssonar.
Idnskólinn
veröur settur mánudag 2. okt. kl. 7 síödegis.
Þeir, sem óska inntöku í skólann, gefi sig fram viö undirritaöan á kenn-
arastofu skólans eftir 26. þ. m., kl. 7—8 síödegis.
Skólagjaldið er 15 kr. og greiðist fyrirfram.
Þaö skal tekiö fram að samkvæmt iönaöarnámslögunum eru allir þeir
meistarar, sem námssveina hafa, skyldir aö láta þá ganga á skólann.
Fyrir hönd skólanefndar
Þór. B. Þorlákssou.
NÝJUSTU BÆKUR:
Sönglög I. eftir Jón Laxdal. Verö 4 kr.
Syngi, syngi svanir mínir, æfintýri í ljóðum eftir Huldu. Verö 1 kr.
Brot, sögur úr íslensku þóðlífi, eftir Val. Verö kr. 1.
Ársrit hins íslenska fræðafjelags með myndum, 1. ár. Bókhlööuverö 1 kr.
50 au. Búsettir áskrifendur á íslandi geta til ársloka fengið það á 75 au.
Handbók í fslendingasögu eftir Boga Th. Melsteð, 1. bindi. Verð 2 kr. til
ársloka 1917 fyrir kaupendur aö öllum bindunum, er eiga aö veröa 6.
Bókhlöðuverð 1. bindis 3 kr. 75 au.
Aðalútsala:
Bókaverslun Arinbj. Sveinbjarnarsonar.
LÖGRJETTA kemur út á hverjum mið-
vikudegi, og auk þess aukablöð við og við,
minst 60 blöð alls á ári. Verð 5 kr. árg. á
Islandi, erlendis kr. 7.50. Gjalddagi I. júlí.
Björnsson L, Jör. Brynjólfsson V,
Þorv. Þorvarðsson V.
í Borgarfjaröarsýslu: Bjarni á
Geitabergi H, Pjetur Ottesen Þv, Jón
í Deildartungu Ó-(-Þv (þ. e. óháöur
þversum-bóndi eða þversum-óháður
bóndi).
í Mýrasýslu: Jóh. Eyjólfsson H,
Andrjes í Síðumúla Ó+Þv, Pjetur í
Hjörtsey Ó-fÞv.
í Snæfellsnessýslu: Halldór Stein-
sen H, Páll V. Bjarnason sýslum. Jf,
ólafur á Jörfa H, O. Clausen Þv.
í Dalasýslu: Benedikt í Tjaldanesi
U, Bjarni frá Vogi Þv.
1 Baröastrandarsýslu: Sjera Sig.
Jensson U, Hákon Kristófersson Þv.
í Vestur-ísafjaröarsýslu: Matth.
Ólafsson H, sjera Böövar Bjarnason
H, Halldór Stefánsson læknir Þv.
f ísafjarðarkaupstað: Sigurjón
Jónsson H, Magnús Torfason Þv.
f Norður-ísafjarðarsýslu: Sjera
Sig. Stefánsson H, Skúli Thorodd-
sen Þv.
í Strandasýslu: Magnús Pjeturs-
son L (studdur af Guðjóni Guðlaugs-
syni kaupfjelagsstjóra, sem áður
hefur fylkt liði móti honum, og því
sjálfkjörinn).
í Húnavatnssýslu: Þórarinn á
Hjaltabakka H, Jón á Undirfelli H,
Jón Jónsson læknir H, Guðm. Ólafs-
son Þng., Guðm. Hannesson U.
í Skagafjarðarsýslu: Sjera Arnór
Árnason H, Magnús Guðmundsson
sýslum. U, Jósef Björnsson Þng, Ól.
Briem Þng.
í Eyjafjarðarsýslu: Stefán í Fagra-
skógi H, Jón Stefánsson H, Páll
Bergsson H, Kristján á Tjörnum Þv,
Einar á Eyrarlandi U.
í Akureyrarkaupstað: M. Krist-
jánsson H, Sigurður Einarsson dýra-
læknir Ó, Erlingur Friðjónsson V.
í Suður-Þingeyjarsýslu: Pjetur
Jónsson H (sjálfkjörinn).
í Norður-Þingeyjarsýslu: Stgr.
Jónsson H, Ben. Sveinsson Þv.
í Norður-Múlasýslu: Gutt. Vig-
fússon H, Ingólfur Gíslason H, Jón á
Hvanná Þng, Þorst. M. Jónsson Þv.
í Seyðisfjarðarkaupstað: Jóh. Jó-
hannesson H, Karl Finnbogason L.
í Suður-Múlasýslu: B. R. Stefáns-
son H, Sigurður H. Kvaran H, G.
Eggerz Þv, Ól. Thorlacius læknir Þv,
Þórarinn í Gilsárteigi Þng, Sv. Ólafs-
son Ó.
í Austur-Skaftafellssýslu: Sjera
Sig. Sigurðsson H, Þorleifur í Hól-
um Þng.
í Vestur-Skaftafellssýslu: Gísli
Sveinsson L, sjera Magnús Bjamason
Þv, Lárus á Kirkjubæjarklaustri Þv.
f Rangárvallasýslu: Sjera Eggert
Pálsson H, Einar á Geldingalæk H,
sjera Skúl Skúlason (?).
í Vestmannaeyjum: Sveinn Jónsson
H, Karl Einarsson Þv.
í Árnessýslu: Sig. Sigurðsson H,
Jón Þorláksson H, Einar Arnórsson
L, Gestur Einarsson Ó, Árni í Al-
viðru (?).
í Gullbr,- og Kjósarsýslu: Björn
í Gröf H, Einar Þorgilsson U (gam-
all sjálfstæðismaður), Þórður Thor-
oddsen U (gamall sjálfstæðismaður),
Björn Kristjánsson Þv, sjera Kr.
Daníelsson Þv, Davíð Kristjánsson V.
Um framboð Davíðs Kristjánsson-
er það sagt, að það hafi ekki komið
fram fyr en á laugardag og telji kjör-
stjóri það of seint fram komið og því
ógilt.
Þingmannaefnin, sem um verður
kosið, eru þá 80. Mundi frambjóð-
endatalavið alþingiskosningar nokkru
sinni hafa verið svo há áður?
Til frú Krisfjönu Hafstein.
Nokkrar konur hjer í bænum færðu
amtmannsfrú Kristjönu Gunnarsdótt-
ur Hafstein heiðursgjöf á áttræðsaf-
mæli hennar 20. þ. m. Var það mynd
af Laufási í Þingeyjarsýslu, fæðing-
arstað frúarinnar. Myndin var búin
skrautlegri umgjörð með gullplötu,
sem á var letrað nafn frúarinnar, fæð-
ingardagur hennar og ár og afmælis-
ár. Þessari gjöf fylgdi mappa með
skrautrituðu ávarpi og kvæði eftir
frú Jarþrúði Jónsdóttur, og er það á
þessa leið:
Fuglar sungu einn fagran dag
forðum i Laufáss-viði;
ófædd var mærin, sem átti þann brag.
Yndislegt hljómaði gleðilag
hátt upp í himininn borið,
hreint, eins og skínandi vorið.
Fæðast mundi þar fögpir mær
fuglarnir spáðu á meiði,
mjúklynd sem blíðasti morgunblær,
mikilhæf, gáfuð og öllum kær,
auðug af mannúð og mildi,
meinin öll bæta hún vildi.
Árin liðu og aldirnar
áður en spá sú rættist,
skógurinn horfinn og skrautlegt bar,
skemtilegt var þó úti þar.
Sviphýra fegurð leit svanni,
sólin í foreldra ranni.
Mærin unga varð mentuð skjótt,
mikill og góður arfur.
Ýmislegt hafði’ hún til Eggerts sótt,
íslensk, skáldleg — með geðið rótt —
björt var og fögur í blóma.
Bar hún af öðrum með sóma.
Lítur Freyja nú Laufás sinn
ljúfan, í hárri elli.
Blóminn er farinn og bliknuð kinn,
blíðlegur fagnar þó svipurinn
æskunnar hjartfólgna inni,
aldrei sem leið henni’ úr minni.
Fyrir norðan.
Eftir Einar Hjörleifsson Kvaran.
I.
Veðrið.
Þjer hafið, hr. ritstjóri, mælst til
þess, að jeg segði eitthvað í Lög-
rjettu út af ferð minni norður í sumar.
En jeg finn, að jeg get minstu gert
skil af því, sem fylt hefur hugann i
ferðalaginu: norðlenska sólskininu og
sumarblíðunni, ástúð mannanna, sem
jcg hitti, og hinum og öðrum vanda-
málum, sem fólkinu verða smám sam-
an ljósari og ljósari.
Jeg fór úr Mývatnssveitinni 21.
ágúst. Þá hafði enginn regndropi
komið þar alt sumarið; eina vætan
þoka nokkur kvöld. Svo að menn sjá,
hve ólíkt sumarið hefur verið í Þing-
eyjarsýslum og á Suðurlandi. Einu
örðugleikarnir við ferðalag mitt frá
9. til 26. ágúst voru hitarnir — eins
og ástarþel náttúrunnar yrði heldur
um of ákaft. Þegar vestur eftir Norð-
urlandi dró, voru þurkarnir ekki eins
miklir. En nægilegir samt. Og grasið
með allra-mesta móti.
Vorið.
Norðlingar þurftu líka á góðu
sumri að halda. Vorið hafði leikið þá
hart, eins og kunnugt er. Mjer var
sagt, að hjá mörgum þeim, sem lentu
í heyþrotum og urðu að kaupa miklar
kornbirgðir til fóðurs, hafi gróði
síðasta árs alveg gengið til þurðar,
og meira en það. Sjálfsagt má bera
mörgum það á brýn, að þeir hafi
sett djarft á heyin í fyrra haust. En
hitt verður þá líka að segja, ef sann-
gjarnlega á að tala, að eftir að út í
örðugleikana var komið, vörðust
norðlenskir bændur voðanum vel. Ef
annað eins hefði hent þá fyrir nokkr-
um áratugum, hefði orðið voðafellir.
Nú varð enginn. Allar fellissögur, sem
hingað voru að berast, ósannar. Fjeð
varð vel framgengið. En korngjöfin
varð óhemju-dýr þeim bændum, sem
mikið urðu á henni að fleytast. Og
ýmsum átakanlegum sögum mætti
víst safna úr því stríði, ef vel væri
leitað. Einn bóndinn sagði mjer frá
því, hvernig staðið var frá hans bæ
og nágrannabæjunum yfir ánum um
sauðburðinn uppi í fjöllum, langt frá
öllum mannabygðum. Þar náðist eitt-
hvað til jarðar, og samt ekki betra að-
stöðu þar en svo, að gæta varð þess
að láta ærnar bera þar sem hæst bar
á. Á öðrum bæ voru 12 hross rekin
út úr húsi út í blindbyl, undir nótt-
ina, til þess að hýsa pósthestana.
Bóndinn vissi ekki, hvort hann sæi
þau framar lifandi. Hann sagðist ekki
gera slíkt oftar; póststjórnin yrði að
sjá póstgöngum öðruvísi farborða
eftirleiðis en með því að treysta á
sig. Og mjer fanst það vorkunnarmál.
Annars töluðu menn tæplega um vor-
hörmungarnar nema brotið væri upp
á því við þá. Sumarið ljek við þá.
I.undin var orðin ljett. Og þeir höfðu
nóg annað um að tala.
Fólkshaldið.
Þar á meðal áttu ýmsir greindir
bændur tal við mig um framtíð land-
búnaðarins. Þeir töluðu um það, að
sjávarútvegurinn væri að gera fólks-
hald á jörðunum ókleift. Og mjer
skildist svo, sem alment vissu menn
ekki sitt rjúkandi ráð, hvernig út úr
þeim ógöngum ætti að komast. Einn
sagði mjer, að sumir bændur væru
farnir að tala um að hverfa frá bú-
skapnum um stund, láta fara um jarð-
irnar eins og verkast vildi á meðan,
og leggja alt, sem þeir gætu til reytt,
í botnvörpuútgerð, til þess að geta
svo gert jörðunum betri skil, þegar
- þeir hefðu aflað sjer fjár með þessu
móti. Maðurinn sagðist vel vita, hvað
úr slíkri ráðbreytni yrði: Mennirnir
kæmu aldrei aftur, til þess að sinna
landbúnaðinum, og hugsunin væri
beinlínis hættuleg.
Aflraunin.
Mjer fanst flestir að minsta kosti
þeirra manna, sem við mig töluðu um
þetta efni, vera sammála um það, að
út úr þessum ógöngum yrði ekki kom-
ist nema með stórkostlegri þjóðar-
aflraun. Sumir þeirra fóru lítilsvirð-
ingarorðum um bændagreinarnar í
blöðunum hjer syðra. Þar sje alt af
verið að stagla um það, sem í raun
og veru skiftir engu máli fyrir
bændur. Jörðina verði að rækta.
Ekki einhvern tíma. Ekki eftir
svo og svo marga mannsaldra.
Jörðina verði að rækta í tiltölu-
lega skjótri svipan — áður en land-
búnaðurinn verði marinn sundur af
samkepni við sjávarútveginn. Til þess
þurfi fyrst og fremst landbúnaðurinn
að eiga kost á peningum með láns-
kjörum, sem sniðin sjeu við hans hæfi.
Til þess þurfi líka sennilega nýja for-
göngu, eftirlit 0g stjórnsemi af land-
stjórnarinnar hálfu. Og samfara stór-
stígum ræktunar-framförum verði
að koma gagngerðar samgöngubætur.
Sú stjórn, sem leggi kapp á að koma
þessum breytingum á, sje landbúnað-
inum góð stjórn, með hverjum flokks-
^ heitum sem hún auðkenni sig. Sú
stjórn, sem leggist þetta undir höfuð,
sje landbúnaðinum ónýt stjórn. Því
að landbúnaðurinn geti ekki stefnt
aðra leið en þessa. Og verði þessi
stefna ekki tekin bráðlega, þá merjist
hann sundur undir heljarþunga ann-
ara athafna þjóðfjelagsins.
Þokan.
En þeir menn, sem við mig töluðu
í þessa átt, duldust þess ekki, að um
þessi efni væri allmikil þoka í hug-
um almennings. Breytingarnar, sem
hlytu að vera í vændum, ef vel ætti
að fara, væru svo miklar, að ekki
væri von að allir gætu áttað sig á
þeim í einu. Af sumum þeim mönnum
þjóðarinnar, sem mest beri á, sje
lika unnið að þvi að hnekkja fram-
farafýsninni með prjedikunum um
það, að landbúnaðurinn hljóti að
sligast undir þeim menningar-ráðstöf-
unum, sem fyrir stórhuguðum fram-
faramönnum vaka, svo sem almenn-
um lántökum til jarðyrkju, járnbraut-
um o. s. frv. Sumir kvörtuðu undan
þvi, að þó að tiltölulega auðvelt sje
að margfalda heyfenginn á mörgum
jörðum í einu með þurkunum og
vatnsveitum, þá sje ókleift að koma
á samtökum um það. Með slikum fyr-
irtækjum sje lengra stokkið út úr
gamla farinu en menn geti felt sig við.
Mjer fanst, í stuttu máli, svo vera
ástatt, sem nú skal greina: Allir telja
landbúnaðinn í hættu. Engum kemur
til hugar sú fásinna, að unt sje að
aftra því, að aðrar auðsuppsprettur
þjóðarinnar sjeu notaðar af fremsta
megni, en frá þeim auðsuppsprettum
stafa mestir örðugleikar landbúnað-
arins. Allur þorrinn hefur mist trúna
á það, að þær manndygðir, sem þeim
hefur sjerstaklega verið bent á, svo
sem sparsemi, reglusemi, iðjusemi,
sjeu einhlitar til þess að afstýra hætt-
unni. En það er yfirleitt í þoku með
mönnum, hvert á að stefna, hvers á
að krefjast. Hjer virðist því mikið
verkefni fyrir vitmenn, sem vel eru
fallnir til forustu.
„Trúin á skuldirnaÞ'.
Jeg átti nokkurt tal við einn þjóð-
kunnan merkismann um hans reynslu
af búskapnum. Hann er af öllum tal-
inn einkar gætinn maður, bæði í at-
ferli sínu og áætlunum. Hann sagði
mjer, að eftir sínum reikningum um
kostnað og ágóða, sem hann teldi
mjög varlega, ættu túnasljettur sín-
ar að hafa gefið 26 pct. árlega. Og
hann bætti þá við, að hann skildi það
ekki, hvers vegna það ætti að sjálf-
sögðu að vera óráð að taka lán til
slíkra jarðabóta — ef lánið væri fá-
anlegt. Hann sagði mjer líka sjerstak-
lega frá einni steinsteypuhlöðu, sem
hann hefur reist — hann hefur að
minsta kosti komið upp einni í viðbót'
við hana. Hún kostaði 1600 kr. Ná-
grönnum hans óx það mjög í aug-
um, þegar þeir heyrðu, hvað hún
hefði kostað. Slíkt gæti verið nokkurs
konar leikfang sterkefnaðra manna.
En til eftirbreytni gæti það ekki ver-
ið almenningi. Því að það svaraði
ekki kostnaði. Og auk þess flestum
ókleift. Út úr þessu tali sagðist
maðurinn hafa farið að reyna að
gera nákvæma áætlun um, hvað
hlaðan gæfi í raun og veru í
aðra hönd. Og honum taldist svo
til, að þegar hann hefði tekið til
greina kostnaðinn við tóttina, sem
hann hafði áður haft, mannaflann við
að hlaða úr heyinu, torfið ofan á því
og utan með því, skemdir á heyinu
o. s. frv., þá gæfi hlaðan ekki að eins
vexti af peningunum, sem til hennar
hefði verið varið, heldur líka sæmi-
lega afborgun. „En meinið er það,“
sagði maðurinn, „að margir bændur
vita svo lítið um það, á hverju þeir
skaðast og á hverju þeir græða.“
Áður en jeg lýk við þennan kafla
um endurminningar mínar úr norður-
ferðinni x sumar, ætla jeg að tilfæra
orð eins ungs og gáfaðs bónda. Hann
sagði þau við mig sjálfur:
„Jeg hef fengið 600 kr. til láns til
jarðabóta. Það eru þessar 600 kr., sem
hafa forðað mjer frá því að fara á
höfuðið."
Það hefur verið reynt að nota orð-
tækið „trúin á skuldirnar" sem óvirð-
ingarmark á suma menn hjer, sem
hafa verið að hugsa og rita um lands-
mál. Mjer hefur alt af verið óskiljan-
legt, hvernig nokkur maður hefur
haft lund til slíkrar „rökfærslu" í
þessu landi á síðustu tímum, þegar
menn hafa verið að ausa gróðanum
í miljónum upp úr sjónum, og
sjávarútvegurinn aðallega sprottinn
upp af lánsfje. Það er vitan-
lega ekki til neins að bjóða út-
gerðarmönnum slíkt tal. Þeir gera
ekki annað en hlæja að því. Af því
að þetta hremmyrði er dálítið smell-
ið, hefur það líklegast sest að í sum-
um bændunum. En víst er um það, að
þeir tveir bændur, sem jeg mintist á
nú síðast, hafa ekki mikla lotningu
fyrir því. Og sama er að segja um
marga aðra, sem við mig töluðu.
Um heilsuháska
í barnaskólum og öðrum
alþýðuskólum.
Eftir G. B j ö r n s o n.
Á öllum eftirlitsferðum mínum hef
jtg gert mjer að skyldu að skoða
skólahús alstaðar þar sem jeg hef far-
ið um og spyrjast fyrir bæði hjá hjer-
aðslæknum og alþýðu manna um al-
þýðuskólana, bæði fastaskóla og far-
skóla. Hef jeg smámsaman orðið þess
var, æ betur og betur, að heilbrigði
þjóðarinnar stendur augljós hætta,
einkum berklahætta, af alþýðufræðsl-
unni. eins og henni er nú háttað.
Þau eru orðin 9 ára gömul, fræðslu-
lögin okkar (lög nr. 59, 22. nóv. 1907,
um fræðslu barna), og komin í gagn-
ið i öllum sveitum landsins. Landinu
er skift i skólahjeruð og fræðsluhjer-
uð. Skólahjeruðin eru 51 tals-
ins; í þeim öllum eru komin upp
skólahús, flest nýleg og nýtileg; í
þessum hjeruðum eru samtals um
3000 börn skólaskyld (10—14 ára),
og kenslutíminn 6—7)4 mánuður á
ári; þessir skólar eru nefndir f a s t a-
skólar. Fræðsluhjeruðin
eru 183 að tölu, eftir því sem næst
verður komist; en í þeim öllum eru
nú samtals 417 kenslustaðir, og sjer-
stök skólahús ekki til enn nema á 35
kenslustöðum. í fræðsluhjeruðunum
eru samtals um 5000 skólaskyld börn,
og kenslutíminn ekki nema 8—12 vik-
ur á hverjum kenslustað, en það eru
kallaðir farskólar; þeir eru sem
sagt 417, nú sem stendur, og af þeim
eru 382 húslausir; börnunum er þá
kent í bæjarhúsum, stundum í bað-
stofunni — innan um fólkið — eða í
afþiljuðu stafgólfi, eða í framhýsi,
gestastofu, eða samkomuhúsi, eða
þinghúsi; einu sinni rakst jeg á
rjómaskála, sem hafður var fyrir
barnaskóla á vetrum. Allir þessir 417
farskólar eru að meira eða minna
leyti heimavistar skólar; börn
af næstu bæjum ganga að vísu í skól-
ann, en hinum, sem lengra eiga að
sækja, er komið fyrir á farskólaheim-
ilinu eða næstu heimilum meðan á
kenslunni stendur; þess ber að gæta
að mjög margir af farskólunum eru
á sífeldum hrakningi; þeim er holað
niður eitt árið á þessum bænum, ann-
að á hinum, því ekki má setja þá nið-