Lögrétta - 18.04.1917, Blaðsíða 1

Ritstjóri:
ÞORST. GÍSLASON.
Þingholtsstræti 17.
Talsími 178.
Afgreiðslu- og innheimtum.:
ÞÓR. B. ÞORLÁKSSON.
Bankastræti 11.
Talsimi 359.
Nr. 19.
Bækur,
innlendar og erlendar, pappír og alls-
konar ritföng, kaupa allir í
Bókaverslun Siglúsar [yuiuulssenar.
Lárns Fjeldsted,
yfirrjettarmálafærslumaður.
LÆKJARGATA 2.
Venjulega heima kl. 4—7 síðd.
Klæðaverslun
H. Andersen & Sön
Aðalstr. 16.
Stofnsett 1888. Sínii 32.
Þar eru fötin saumuð flest.
Þar eru fataefnin best.
Um mjólkurafla
íslenskra bænda, verðmæti hans
og verðleysi.
Loku skotið fyrir frekari framfarir.
I. Nautgriparækt í ýmsum löndum.
Kýr („kýr og kelfdar kvígur“) á
100 manns:
Danmörk ..... 41,4
Svíþjóð ............ 34,7
Noregur............. 31,7
Sviss .............. 22,3
ísland (1910) ...... 21,0
Frakkland ..... 20,3
Holland ............ 18,8
Þýskaland (1900) ... 18,6
Austurríki ...... T7n
II. Mjólkurafli á íslandi á ári 0g
verðmæti hans.
r9r3 eru hjer taldar 18867 kýr og
kelfdar kvígur, segjum 18850.
Ársnyt úr kú, að meðaltali á öllu
landinu, mun ekki rjett að telja nema
ca. 2200 lítra, þó að ýmsir einstakir
kúabændur hafi fengið ca. 2500 að
nieðaltali úr kúm sínum (sannreynt).
Arsnyt úr öllum kúm á landinu =
18850X2200=41,470,000 lítrar. Það
er margreynt og margjátað af bænd-
11 m í bestu kúasveitum *(Árnes- og
Rangárv.s.) að þeir (rjómabúsmenn)
höfðu ekki meira en 9 aura upp úr
lítranum — og víst ekki það. Kúa-
mjólkuraflinn hjer á landi hefur þá
að verðmæti (fyrir stríðið) verið
4i,470,ooo lítrar af mjólk (ársnyt
allia kúnna) X 9 aurar = 2,904,300
kr. = ca. 3, 000,000 kr. að nafninu
til.
III. Mjólkurþörf manna og mjólkur-
nautn.
Eitt er þörfin, annað nautnin. Hún
getur verið „eftir þörfum“, eða
„tneiri en brýn þörf er á“, eða „minni
en þörf krefur“.
Mjólk er tvímælalaust einna holl-
ust og ljúffengust allra matvæla fyrir
ahar manneskjur. í hen'ni eru allar
næringarþarfir líkamans (ostefni,
Riti, sykurefni, salt, vatn) í hentugum
hlutföllum og af besta tægi.
Mjólkin er bein lífsnauðsyn fyrir
Ungbörn 0g fjöldamargar veiklaðar
ttianneskjur. Það er margreynt í stór-
acjum (nú mjög viða í ófriðarlönd-
tum) að mjólkurþuröin veldurgeysi-
au^ningu á barnadauða.
hefuJÓlkUrnaUtnin 5 erlendum bæjum
iöfn^ f'ui veri® aðgætt, er afar mis-
rh’“r*Wi. í bæjunum veM-
’• uu “»* bvííahteudur „ú
næg mjolk td boða
Mjólkurþuríin ,r „ú 4 d5
hið mesta ahyggjuefm í öliUm fólkg,
mörgum bæjurn.
Rað má segja fyrir víst um bseja-
folk: Það er háskalegt lífi og heilsu
Reykjavík, 18. apríl 1917.
XII. árg.
HJERMEÐ tilkynnist vinum og vandamönnum, að mó'ðir mín
elskuleg,
frú ANNA CHRISTINE THOMSEN,
ekkja H. Th. A. Thomsens kaupmanns, andaðist 24. þ. m. úr
lungnabólgu.
Kaupmannahöfn 28. mars 1917.
D. THOMSEN.
(einkum ungbarna) ef mjólkurnautn-
in fer nokkuð að mun niður úr J4
litra á mann á dag að meðaltali. En
lítra á mann á dag er alls ekki full-
nægjandi. Það er mjólkurskortur, ef
mjólkurnautnin fer niður úr lltra
á mann á dag; það lýsir sjer
berlega í því, að i þeim fáu bæjum,
þar sem mikið hefur borist að, þar
hefur nautnin ávalt farið upp úr
lítra á mann á dag. í Khöfn t. d.
hafa gengiö út htra á mann, þeg-
ar svo mikið hefur staðið til boða.
í stórlöndunum er nú aHviðast orðið
mjög hart um mjóik. Jeg hef t. d.
fyrir mjer skýrslu um fjölda marga
þýska bæi,* sjer þar ákaflegan mun,
frá 181,1 htra á mann á ári (í Frei-
burg) til 55,4 htra á m. á ári. (í My-
slowitz). Þar í landi var meðaltalið
í stórum bæjum komið niður í c.
lítia á mann á dag.
VI. Mjólkurþörf og mjólkurnautn á
íslandi.
Ef nú sjálfsagða mjólkurþörfin er
sett Yi. lítri á mann á dag, og fólks-
talið gert 90,000, þá verður ársþörf
þjóðarinnar fyrir mjóik = 365 X
90.000 X 0,5 =
16,425,000 lítrar.
En mjólkurafhnn á ári var 41,470,000
lítrar, svo þar ætti að vera af nógu aö
taka, ef eitt gengi yfir aha, því þá
yrði samt þessi afgangur: 41,470,000
lítrar (ársmjóík) =- 16,425,000 (árs-
nautn) = 25,045,000, 25 miljónir potta
af nýmjólk, sem þá mætti gera úr
smjör og. osta. Gerum útflutt smjör
200,000 kgr. á ári (talið 193900 kgr.
í9í3) ; það hefur þá komið úr c:
200,000 X 25 = 5,000,000 lítrum af
mjólk. Eru þá eftir um 20 miljónir
lítra — og ótalin sauðamjólkin.
Hjer hefur verið litið á mjólkur-
þörfina og mjólkuraflann á íslandi.
En mjólkurnautn almennings er alt
annað og alveg órannsakað mál.
Þó er mjólkurkjörum manna hjer
á iandi svo geypilega misskift, að
engum dylst lengur þetta þrent:
1) að í landsveitum er mjólkurafl-
inn víðast langt fram yfir nautnar-
þarfir.**
2) að í bæjum (kaupstöðum og
kauptúnum) fer mjólkurskortur sí-
vaxandi, og horfir sumstaðar til stór-
vandræða,
3) að mjólkurneyð bæjarbúa í þessu
ágæta mjóhcurlandi stafar eingöngu
af afskaplega ónógum og óhentugum )
og afarkostnaðarsömum samgöngum
milli bæjanna og landsveitanna, til
stórtjóns, jafnt fyrir bændur sem bæj-
armenn.
V. Mjólkurvandræði höfuðstaðarins.
Samgönguteppan á landi.
Það lætur mjög undarlega í eyrum,
að mjög ískyggileg mjólkurþröng og
aftaka hátt mjólkurverð skuli þjaka
höfuðstað þjóðar, sem á 1 kú á hverj-
ar 5 manneskjur — og ekki nema
15000 manns i sjáifum höfuðstaðn-
um. En þetta undarlega fyrirbrigði
er auðráðin gáta. Ráðningin blasir við
manni: Nærsveitir bæjarins eru litl-
ar og hrjóstrugar, mjólkurafli þeirra
ekki líkt þvi nægur fyrir 15000
manns. Bærinn er í mjólkursveltu
og býr við augljósa, sívaxandi mjólk-
urþröng og mjólkureinokun — bara
af þeirri einu einföldu ástæðu, að
hjer vantar það, sem gerir gæfumun-
inn milli landbúnaðarþjóða nú á dög-
um — hjer vantar járnbrautir. Sú
*) Úr því langstærsta og besta fræðiriti
um mjólk sem til er — Sommerfeld:
! Handbuch der Milckkunde, 1909 (iooobls). ^
**) Svo ágæt fæða sem mjólkin er, þá má j
þar, sem af öllu, of mikið gera; bændur
hafa yfirleitt afarmikið af mjólk aflögum,
sem þeim verður langt of litið úr. Kveður
svo ramt að þessu, að einn góður bóndi í
Árnessýslu befur nýlega vakið máls á því
neyðarúrræði fyrir bændur, að fara að
hafa afgangsmjólkina — sem fólkið farg-
ar ekki (undanrennu) — til skepnufóðurs.
(Búnaðarrit. 1914, bls. 284—289).
vöntun leynir sjer ekki lengur. Hún
hlýtur bráðlega að skjótast i veg fyr-
ir aha frekari framfaraviöleitni áSuð-
urlandsundirlendinu og i Borgarfirði,
og þar meö líka í Reykjavík; síversn-
andi mjólkurneyðin hjer er hátaiaður
vottur um þær horfur.
En það er mjög víðtaiaö, aö Sunn-
lendingar mundu tapa á járnbraut-
um (austur og norður). Látum það
gott heita. En hvað sem því liður,
þessu væntanlega tapi á járnbraut, þá‘
er hitt ekkert efamál, að Suðurland
tapar of fjár árlega á járnbrautarleys-
inu, ekki síst landsveitirnar. Þær fest-
ast meir og meir í sjálfheldunni —
flutningsteppunni; þeim er sýnd veiði
en ekki gefin: daglegar þarfir höfuð-
staðarins, sá ágætasti sístækkandi
markaður, en þeir lokaðir úti, sjer til
stórtjóns, og bæjarbúar lokaðir inni
— sjer til stórtjóns.*
Þetta stórkostlega tjón, sem hlýst
af járnbrautarleysinu, það vex hröð-
um skrefum ár frá ári; er vanda-
laust að sanna það.
Um hitt skal jeg ekki dæma hjer,
hvort rjettara er að gera járnbraut-
ir — eða láta þær ógerðar. En eitt-
hvað verður að gera. Þetta má ekki
svo th ganga. Suðurland —■ alt ís-
land — situr í sívaxandi stórtapi,
sem hlýst af járnbrautarleysinu, svo
það fer að verða til hreinnar minkun-
ar, að aögæta þó ekki, hvort við
myndum tapa eins miklu, eða minnu
eða meiru — á járnbrautum, og hvort
það tap myndi líka fara sívaxandi,
eins og tapið af vegleysunni, hvort
járnbrautin myndi reýnast sístækk-
andi framfaraspillir, eins og járn-
brautaleysið bersýnilega er. — Það
er svo margrætt, hvað muni kosta,
t. d. að hafa járnbraut úr Rvik aust-
ur aö Ægisíðu. En það er ekki líkt
því háífrannsakað, hyað það kostar
nú árlega (bændur og bæjamenn) að
hafa hana ekki, þá járnbraut — hvort
vítiö er verra? Jeg kann dæmisögu:
Einu sinni áttum við Reykvikingar aö
velja um tvö víti: 1) vatnsskort og
vont vatn, eða 2) afardýra vatnsveitu
og síðan vatnsskatt á hvert heimili,
svo háan, að öllum blöskraöi. Jeg var
þá hjeraðslæknir og bæjarf-ulltrúi og
skyldan bauð mjer að gera mitt ítr-
asta í því nauðsynjamáli. — Og jeg
var „háskamaður“, sögðu þeir, „ætl-
aði að setja bæinn á hausinn,“ og alla
' „fátæklinga á sveitina.“ Þá datt mjer í
hug að rannsaka afarvandlega (spyrj-
ast fyrir á hverju einasta heimili)
hvað vatnsveituleysiö kostaði bæinn.
Og þá kom það aiveg óvænt og al-
veg ótvírætt upp úr dúrnum, að jeg
hafði ekki reiknað skakt; það sann-
aöist, að vatnsveituleysið (vatnssókn-
irnar úr brunnunum) kostaði bæjar-
búa fullum helmingi meira á ári, en
vatnsskattsfúígunni nam, sem fylgdi
þessu fyrsta stórvirki bæjarins — á-
ætluninni um það. Þá sá þó meiri-
hluti bæjarbúa, að vatnsveituley >iö
var miklu verra víti, meira tjón, en
vatnsveitan. Fjöldamargir vildu samt
ekki trúa þessu, þessari útkomu af
rannsókn minni, að vonda, ónoga
vatniö úr brunnunum kostaði bæinn
langt fram yfir áætlaða vatnsskatta.
En það var þó svo fullsannað, og
svo varlega reiknað, að margir sögðu
mjer, aö jeg hefði reiknað mjer og
mínum málstaö í óhag (og þaö var
satt) ; það gat enginn sagt, að jeg
hefði reiknað of hátt. Engu aö síður:
Þetta var svo „ótrúlegt", að mjer datt
aldrei í hug, að lá fólkinu andróður-
inn móti því kostnaðarsama stórvirki.
— Árið eftir, að vatnið loksins kom,
höfðu ýmsir alþýðumenn orð á því
við mig, að nú væru allir „hættir að
Bygðarlög Kýr (1913) Manneskjur 1 kýr á
Rangárvalla- og Árness.. 4837 10096 (1910) 2 menn
Gullbringii- og Kjósars 1196 4448 (1910) 4 —
Reykjavík og Hafnarfj. .. 249 c. 17000 (1917) 68 —
Borgarfj. og Mýras 1516 430 (1910) 3 —
7798 31838 4 menn
skamma Guðm. Bj örnson fyrir vatniö“.
Nú borga Reykvíkingar yfir 48 þús.
kr. á ári í vatnsskatt; er nú best að
spyrja þá hvort þeir vilji heldur ,tapa‘
svona á vatnsveitunni eða losna viö
hana. Og jeg hef nýlega afhent borg-
arstjóra skjaiaplöggin gömlu um það,
hvaö vatnsveituleysið kostaði rjetteft-
iraldamótin, og þar getur nú hver sem
vill fundið fullar sönnur á því, að
vatnsveituleysið (brunnvatniö) þá
kostaði 7J4 þús. manns um 60 þús.
kr., en vatnsveitan kostar nú 15000
manns tæpar 50000 kr.
Núnú : Þetta var blátt áframskyldu-
vinna mín í þá tíð, og horfir mjer
hvorki td lasts nje lofs. Þess vegna
hika jeg mjer ekki að vekja athygli
á þessu merkilega dæmi, sem er geng-
ið og gleymt, þvi að járnbrautarmál-
ið er, — eins og alhr hljóta að sjá —
lifandi eftirmynd af þessu gamla
vatnsveitumáli, — þessu fyrsta stór-
virki í Rvík; er eðlilegt að þjóðin
hafi alveg sama beyg af járnbraut-
inni, eins og Reykvíkingar eðlilega
höfðu af vatnsveitunni.
Það er einlægt verið aö reikna sjer
til eftir verslunarskýrslunum, hvaö:
flutt muni verða t. d. um austurbraut-
ina, telja saman bændur og kýr og
kindur og hvaö eina, rjett eins og
— held jeg muni það! — aUar sam-
talningarnar á brunnum og brunn-
körlum og vatnskerhngum og þessum
urmul af fátæklingum, sem sóttu vatn-
ið sjálfir, og sagt var að fengi þaö
fyrir ekki neitt! — hvað þetta væri
eins og ekkert á viö ósköpin —■ vatns-
skattana áætluðu! — í þeim sÖmu
þjarksporunum stendur nú járnbraut-
armáhð, og stendur eins og steini
lostiö.
Fyrir ekki alls löngu gisti jeg eitt
sinn austanfjalls, hjá einum af bestu
bændum þessa lands. Járnbrautin
barst í tal. Jeg bað þá bónda að segja
mjer greiniiega hvað allir aðflutning-
ar og fráfíutningar kostuðu hann ár-
lega. Honum varð ekki greitt uni
svariö ; er glöggur maður og gætinn ;
hugsaði sig um, taidi saman, varð
sjálfur forviða á útkomunni. Hann
taldi útlátalaust fyrir hvern bónda aö
skrifa hjá sjer eitt ár allar flutninga-
ferðir (menn, hesta, vagna, flutnings-
magn, flutningsleið, útgjöld i ferð-
inni (tilheyrandi ferðakostnaðinum)
o. s. frv.) Og honum leist sem mjer,
að þetta, slík rannsókn og ekkert ann-
aö, gæti skorið úr því, hvort þaö
mundi meiri gróðavegur, að „tapa á
járnbrautarleysi“ en að „tapa á járn-
j braut“.
) Og því mun enginn neita, aö slík
vel hugsuö og viturlega ráðin árs-
rannsókn um landið alt, í ölium land-
svei'tum, hún er eini öruggi, óyggj-
andi vegurinn til þess að komast að
öruggri niðurstöðu um það, hvort vít-
ið er verra: járnbraut eða járnbraut-
arleysi. Þá fyrst mundi þaö koma
berlega í ljós, hvað flutningsgjöldin
mættu vera hæst, svo að bændur
hefðu þó stórhagnað af þeim nýju
flutningatækjum. Sú rannsókn —
það er allur gáldurinn. Það er mein-
lokan i þessu járnbrautarmáh, að
menn eru einlægt að þrefa um livað
mikið muni verða fhitt á járnbraut-
um, segjum austurbrautinni, í stað
þess að rannsaka, hvað bændur mnni
geta borgað mest á ári fyrir það, sem
þeir nú ótvírætt þurfa að fiytja, og
samt grætt á brautinni, því.þó aldrei
nema flutningsgjöldin færu í fyrstu
langt fram úr, væru margföld á við
það, sem til orða hefur komið, þá
mundu samt allir þyrpast að braut-
inni, ef — ef bara járnbrautin gerði
þeim kostnaðinn við flutninginn
greinilega kostaðarminni, en hann er
þeim nú í járnbrautarleysinu. AHir
samanburðir við önnur lönd eru hjer
sama sem einskis nýtir. — ísland er
ekki annað land; þaö er okkar land,
og ólíku saman að jafna. Okkur varð-
ar ekkert um járnbrautarþras i Kan-
ada eða Ástrahu. Við erum ekki að
hugsa um járnbraut fyrir bændur þar,
þeirra vandræði. Okkur varðar ekki
um neitt annað en þetta, hvaö flutn-
ingarnir að sjó og frá, hvað þeir
fluningar kosta okkar bændur i raun
og sannleika núna, eins og er, og
matka af þeirri rannsókn, hvort það
er nokkurt vit í þessu járnbrautar-
tali, hvort vitlausara er járnbraut eða
j árnbrautarley si.*
Jeg vii ekki blanda kunningja mín-
um fyrir austan, bóndanum, í þetta
tah — En þaö voru okkar málalok,
að við bjuggumst við, að þessa rann-
sókn mundu allir taka vel undir. En
að koma þessu i gang? — gera það!
Vil hættum talinu. Það er best aö H.
Ibsen hitti naglann á höfuðið, þegar
hann kvað:
„Hugsa um það, langa, og loks að vilja!
En gera það !—Nei, það má skollinn skilj a.“
G. B j ö r n s o n
landskjörinn þingmaður.
Um bannlögin.
Eftir Arna Palsson.
(Fyrirlestur haldinn í Rvik 19. mars 1917.)
(Niðurl.)
Jeg á nú eftir að fara nokkrum
orðum um þá aðferð, sem beitt var
þegar bannið var lögleitt. Um hitt
get jeg verið fáorðari, hvernig það
hefur reynst í framkvæmdinni, því
að þar eru dæmin deginum ljósari,
svo að um það atriði þarf ekki að
fjölyrða.
Þegar fyrst var farið að hreyfa
aðflutningsbanni hjer, þá var gert
ráð fyrir, að bannið gæti ekki orðið
að lögum nema fjórir fimtu hlutar
kosningarbærra manna væru þvi
fylgjandi. Seinna var talað um tvo
þriðju hluta, en við atkvæðagreiðslu
þá, sem fór fram haustið 1908,
greiddu að eins kjósanda atkvæði
með banninu, en á móti %, þ. e. a. s.
af hverjum 100 kjósöndum voru 60
bannmenn, en 40 andbannigar. Auð-
vitað settu templarar það ekki fyrir
sig, að banninu höfðu ekki unnist
jafnmargir fylgismenn sem upphaf-
lega hafði veriö ráðgert, heldur ljetu
þeir knje fylgja kviði, knúðu bann-
lögin í gegnum þingið og vitnuðu í
þjóðarviljann.
Veslings íslenski þjóðarviljinn!
Engin skepna á guðs grænni jörðinni
held jeg aö sje eins illa útleikin sem
þessi kynjavera, sem þó er svo ein-
staklega kyrlát, svo bljúg og hóf-
*) Og jeg er þar ekki að hugsa um
„Austurbrautina" eina, heldur líka um
„Akureyrarbrautina" og „Fagradalsbraut-
ina“; söm eru vítin, samar þarfirnar, mis-
miklar að vísu, en hvar mestar? — Hver
veit það með sanni?