Lögrétta - 27.11.1918, Blaðsíða 1
Ritstjóri:
ÞORST. GÍSLASON.
Þingholtsstræti 17.
Talsími 17.8.
Afgrei8shl- og innheimtum.:
ÞÓR. B. ÞORLÁKSSON.
Bankastræti 11.
Talsimi 359.
Nr. 53,
Beykjavík, 27. nóvember 1918.
Bækur,
innlendar og erlendar, pappír og alls
konar ritföng, kaupa allir í
Bókaversl. Sigf. Eymundssonar.
Klæðaverslun
H. Andersen & Sön
Aðalstræti 16.
Stofnsett 1888. Sími 32.
Þar eru fötin saumuS flest.
Þar eru fataefnin best.
Lárus Fjeldsted,
yfirrjettarmálafærslumaður
Lækjargata 2.
Venjulega heima kl. 4—7 síöd.
Guðmundur Magnússon
rithöfundur.
Þunghögg og stórhögg hefur hún
veriö, pestin, senr geisa® hefur hjer
eins og grenjandi ljón, undanfariö.
Marga hefur hún lagt aö velli mæta
menn og merka, þá er íslensk þjóö
treg'ar meS túrum Itó h.ygg jeg. 3,8
einskis þeirra ágætismanna sje jafn-
mikrð og jafnalment saknaö og Guö-
mundar rithöfundar Magnússonar,
eöa Jóns Trausta, eins og hann hef-
ur kallast i hópi islenskrí sagna-
skálda. Varla mun sá Islendingur,
fullvita og yfir blábernsku, að Guö-
mundur hafi ekki einhvern tíma hrif-
ið hann til ógleymis með orðum sín-
um; flesta oft og mörgum sinnum.
G. M. víiktist af inflúensunni
föstudaginn 8. þ. m., og ekki mjög
þungt. Hafði þó alt af allmikinn hita.
En áður langt leið tók hann lungna-
bólgu og þyngdi þá mjög. Hann dó
s. 1. mánudag, 18. þ. m., kl. 2 e. h.,
og hafði þá verið rænulaus frá kvöld-
inu fyrir.
Guðmundur Magnússon fæddist
12. febrúar 1873 á nyrsta bæ á land-
inu, Rifi á Melrakkasljettu í Norður-
Þingeyjarsýslu. Foreldrar hans voru
Guðbjörg Guðmundsdóttir og Magn-
ús Magnússon, húsmenskuhjón á
Rifi. Ólst Guðmundur upp með þeim,
þar og á Hrauntanga á Axarfjarðar-
heiði, til þess er hann var fimm ára,
en þá dó faðir hans. Efni voru engin
fyrir hendi. Rjeðist þvi ekkjan í
vinnumensku, en börnin, fimm að
tölu, fóru á sveitina. Guðmundur lenti
hjá Jóni Sigurðssyni, er þá bjó í
Skinnalóni; þar var hann fimm árin
næstu. Þá giftist móðir hans í annað
smn, Hólmkatli Jónssyni. Reistu þau
bú í Núpskötlu við Rauðanúp. Fór
Guðm. þangað til þeirra og dvaldi
bjá þeim, til þess er hann var 16 ára.
Margar voru minningar G. M. ekki
sem fegustar frá fyrstu æfiárun-
uin. Hvern vetur hafði hann t. d.
kuldabólgu á höndum og fótum og
duttu á sár („kuldapollar"). Kota-
lýsingarnar i Heiðarbylissögunum
eru reistar á minningum frá þeim ár-
um.
Seint gekk Guðmundi kvernámið.
Hugur hans var allur við fornsög-
urnar og „Þúsund og eina nótt“, og
öll kvæði lærði hann, þau er hann
r.áði í. Litt var hann vinnugefinn í
bernsku — var kallaður latur. Enda
er það algent um þá unglinga, sem
mikið býr í, en engra fá að njóta
bestu hæfileika sinna. Fermingu náði
hann þó, og fór að henni lokinni út
í lífið — til þess að bjarga sjer á
eigin spýtur.
Tvö ár var hann vinnumaður
nyrðra. En i leysingum vorið 1891
íór hann fótgangandi austur að Mjóa-
firði og bar alla eigu sína á bak-
inu. Þar var hann hálft annað ár við
sjóróðra. Eftir það rjeðist hann til
prentnáms hjá Skafta ritstjóra Jósefs-
syni á Seyðisfirði. Prentiðn stundaði
hann, þar og í Rvik (sumarið 1895),
samfleytt hálft fjórða ár. Fyrri hluta
sumars 1896 ferðaðist hann um
nyrðra með Daníel Bruun, en fór í
ágúst til Khafnar og dvaldi þar tvö
ár. Um þá dvöl segir hann: „Jeg
barðist þar mínar 9—10 stundir á
dag v i ð hungrið, en það, sem þá
var afgangs dagsins, f y r i r hug-
sjónum mínum. Fyrnefnda baráttan
gekk illa — hin síðarnefnda skár.“
(,,Bogvennen“, ágúst 1912).
Sumarið 1898 kom G. M. heim aft-
ur, dvaldi á Akureyri til hausts, og
giftist þá Guðrúnu Sigurðardóttur
trjesmiðs Pjeturssonar, systur Krist-
jáns, er lengi var verslunarstjóri
Höepfnersverslunar á Akureyri, en
nú er þar kaupmaður. Guðrún er
ágætiskona á flesta grein, og var
hjónabandið hið besta. Hún lifir
mann sinn, en engin börn eiga þau
á lifi.
Sarna haustið (1898) fluttust þau
hjónin hingað til Reykjavíkur og hafa
búið hjer að staðaldri siðan, oftast
við þröngan kost, einkum á fyrri
árum. Hefur G. M. stundað ýmsa at-
vinnu: Prentverk, verslunarstörf,
barnakenslu og jafnvel daglauna-
vinnu, þegar að hefur^sorfið. Um tíma
var hann starfsmaður i íslandsbanka
og síðustu árin hefur hann - -v£rið...
, skrifari i stjórnarráði íslands.
Veturinn 1906—’o7 brann hús það,
er G. M. bjó í, við Þingholtsstræti.
_.Misti hann var aleigu siria. Sluppu
þau hjón úr eldinum í nærklæðum
einum, en handritinu af „Leysingu",
er þá var nýlokið, tókst honum að
bjarga með snarræði. Skall hurð
nærri hælum, að það afbragðsverk
yrði bálinu að bráð. -— Eftir þetta
reisti G. húsið, er hann hefur búið í
síðan, nr. 15 við Grundarstíg.
Ár}ð 1899 kom út fyrsta bók G. M.
Var það ljóðakver, litið að fyrirferð,
en stærra að efni; nefndi hann þaö
„Heima og erlendis“. Þar er a. m. k.
eitt kvæði, er sýndi ótvírætt, að þar
var skáld á ferð: „Ekkjan“. Síðan
má heita, að hver bókin hafi rekíð
aðra. „íslandsvisur" komu 1903. Er
það skrautprentað ljóðasafn með
myndum, er gert hafði Þór. B. Þor-
láksson málari. Var bókin prentuð
sem handrit i að eins 150 eint., og
er löngu uppseld. Þar er innilegasta
ættjarðarkvæðið sem við eigum: „Eg
vil elska mitt land“, kvæði, sem
sungið er víðast þar, sem söngur er
um hönd hafður, og hvert barn er
látið ,læra. — 1904 kom „Teituí“,
ljóðaleikur sögulegs efnis. Um hann
hygg jeg að ekki sje ofsagt, að af
honum væri hvert stórskáld fullsæmt.
Er stórfurða, að hann skuli ekki
vera uppseldur og endurprentaður
fyrir löngu. Mun það stafa af því,
að þegar hann kom, hafði leikrita-
formið enn ekki náð vinsældum með
þjóðinni; er menn lærðu að meta það,
var „Teitur“ tekinn að fyrnast. Væri
nú full ástæða til að hann væri tekinn
til athugunar. Vil jeg leyfa mjer að
vekja athygli listvina á því.
Þessum fyrstu bókum G. M. var
tekið misjafnlega, svo sem oft vill
verða um byrjendarit. íslendingar eru
seinir til að viðurkenna unga rithöf-
unda, ekki síst þá, sem ekki hafa efni
eða skólamentun. En tekið var eftir
bókunum, og framsýnir menn spáðu
góðu fyrir höf.
Næst (1905) komu „Ferðaminning-
ar“ frá för, er G. M. fór um Dan-
mörku, Þýskaland, Sviss og Eng-
land sumarið 1904. Fjekk hann til
farar þeirrar 1200 kr. styrk úr lands-
sjóði. Er það fyrsta viðurkenning, er
hann fjekk frá því opinbera. Bókin
er fjörlega skrifuð ferðalýsing, með
skemtilegum útúrdúrum um hitt og
þetta, og skreytt myndum. Mun það
vera besta ferðabók, sem til er á ís- j
lensku.*
Þegar hjer var komiö, tók G. M. í
að rita sögur undir höfundarnafninu
Jón Trausti. Kom ,,Halla“ 1906 og
„Leysing" 1907. Vöktu þær afarmikla
eftirtekt, og töldu ýmsir skygnir
menn þær taka fram þeim skáldsög-
um íslenskum,er áður voru til. „Borg-
ir“ komu 1909 i „Nýjum Kvöldvök-
um“ á Akureyri, en voru gefnar út
aftur 1911, í vandaðri útgáfu með
mynd höf. „Heiöarbýlið“, framhald
af „Höllu“ kom út í fjórum bindum
1908—’ii (I. „Barnið", II. Grenja-
skyttan", III. „Fylgsnið" IV.
„Þorradægur og sögulok“). „Sögur
frá Skaftáreldi“ 1912—T3 (I. „Holt
og Skál“, II. „Sigur lífsins”). „Góð-
ir stofnar" 1914—T5 (I. „Anna frá
Stóruborg“, II. „Veislan á Grund“,
III. „Hækkandi stjarna", IV.
,,Söngva-Borga“). „Dóttir Faraós",
æfintýri í sjónleik, 1914. „Tvær gaml-
at sögur“ 1916 (I. „Sýöur á keipum“,
II. „Krossinn helgi í Kaldaðarnesi“).
,,Bessi gamli“ 1918. — Smásögur eftir
Jón Trausta hafa komið af og til í
blööum og tímaritum, og safnað hef-
ur þeim verið í tvö hefti (1909 og
1912). í síðara heftinu er sagan „Þeg-
ar jeg var á fregátunni", sem ýmsir
fróðir menn telja besta smásögu á
íslenska tungu. — Til er efni í fleiri
smásagnahefti.
Auk þess, sem hjer er talið, hefur
G. M. ort fjölda kvæða, og hafa ýms
af þeim birtst hjer og þar í blööum
og tímaritum. Hafa sum af þeim verið
snildarverk. Vil jeg leyfa mjer að
benda á s^p^pdæmi: „Syngi, syngi
svanir mímr!“ (ÓSinn, jan. 1908),
kvæðin í sögunum: „Hækkandi
stjarna", „Söngva-Borga“ og „Kross-
irm helgi í Kaldaðarnesi“, og kvæða-
flokkinn „Konan í Hvanndala-
björgum“ („Iðunn“, jan. 1918). Mik-
inn fjölda kvæða átti G. M. í handriti
óprentaðan, og verða þau vonandi
gefin út fljótlega.
G. M. ferðaðist oft upp um fjöll
og firnindi í sumarfríum sínum. Hef-
ur hann skrifað nokkrar skemtilegar
lýsingar frá þeim ferðum. Má t. d.
minna á „Einsamall á Kakladal"
(„Skírnir“ 1917), „Eiríksjökull“
(„Lögr.“ þ. á.) o. fl.
Nokkrar af sögum G. M. hafa ver-
iö þýddar á erlend mál: dönsku,
sænsku, þýsku, ensku og frönsku.
Hefur þeim hvervetna verið vel tekið.
En því miöur skortir þann, er þetta
ritar, þekkingu til að greina nánar
frá þeim þýðingum og vísa til þeirra.
Nokkrar smásögur þýddi G. M. sjálf-
ur á dönsku, og er hann veiktist, var
hann kominn vel á veg að þýða
„Veisluna á Grund“.
Þegar þess er gætt, að rit G. M.
eru samin í hjáverkum með störf-
um,, sem ýmsum öðrum fullfærum
mönnum þykja kappnóg, þá má heita
kraftaverk, hversu miklu hann hefur
afkastað. Jeg býst við — svo að jeg
nefni dæmi — að fæstir lærðir menn
— hvað þá sjálfmentaðir — mundu
leika það eftir að skrifa á einu ári
aðra eins sögu og „Leysingu", auk
kvæða og smásagna, vinna jafn-
framt að handverki 9—10 tíma dag-
lega og bera áhyggjur efnalauss og
heilsuveils stórhugamanns. Gerið
yður í hugarlund, lesendur góðir,
hversu mikla áreynslu og margar
vökunætur það hefur kostað. Og
dæmið svo sögur G. M. ljettvægar á
eftir — ef þjer getiö.
Á seinni árum hafa ýmsir menn
reynt að slá sig til riddara með hnútu-
kasti að G. M. Hann stóð jafnrjett-
ur eftir það. Enda höfðu ritsmíðar
þær dauðadóminn i sjálfum sjer, því
aö flestar þeirra munu hafa verið
ritaðar af einhverri annari hvöt en
heilagri vandlætingasemi. Auövitaö
viðurkenna allir það, að gallar eru
ýmsir á ritum G. M. En hvað er til
* Jeg minnist fyrstu bóka G. M.
svo nákvæmt, vegna þess, að þær
munu almenningi ekki í jafnferksu
minni og hinar síöari, er jeg |fet
stuttlegar. — A. S.
gallalaust? Og listamenn ber að
dæma eftir því, sem þeir hafa best
gert, en ekki eftir meöaltali, og því
síður úrkastinu. Næst hygg jeg sanni
það, sem merkur ritdómari sagði eitt
sinn, að Jón Trausti hafi „einna mest
til brunns að bera af íslenskum sagna-
skáldum“.
G. M. lagði gjörva hönd á fleira
en skáldskapinn. Þeim hinum mörgu,
er komið hafa heim til hans, munu
málverkin hans í fersku minni. Hann
hefur málað og teiknaö fjölda lands- *
lagsmynda, og bera þær sömu ein-
kenni og myndirnar i skáldritum
hans: Þær eru skýrar og dregnar af
festu og samkvæmni.
G. M. var sjálfmentaöur, i besta
skilningi þess orðs. Hann las afar-
mikið, innlent og erlent, og kom
hvergi að tómum kofum hjá honum
í viðræðum. Enda var hann aögætinn
og stálminnugur. Saga íslands var
kærasta viöfangsefni hans, eins og
skáldsögur hans, hinar síöari, sýna;
var hann þar óbilandi. Vísindalegt
sögurit liggur að sönnu ekkert eftir
hann, en hug hafði hann á að skrifa
sögu prentlistarinnar á íslandi, og
var tekinn að búa sig undir það.
Skyldi því verki lokið fyrir 400 ára
afmæli prentlistarinnar hjerlendis
(1930). En nú eru sjeð örlög þess.
G. M. var skemtilegur heim að
sækja og gestrisinn með afbrigöum;
var kona hans honum samhent í því
scm öðru. Hafði hann ætíð á reiðum
höndum gamansögur, hnittiyrði og
fróðleik allskonar. Þá var það venja
hans að sýna gestum sínum bókasafn
sitt; en það er stórmerkilegt, ein-
' kennilegt fyrir Guðmund og afburða-
vel hirt. Enda sparaði hann hvorki
tíma nje fje því til fullkomnunar.
Gaf þar á að líta margar bækur
merkilegar og sjaldgæfar, einkum
gamlar, íslenskar bækur. Þeim safn-
aði G. M. með ótrúlega mikilli natni
og fyrirhöfn. Sat hann oft tímum
saman við að hreinsa þær, bæta rifin
blöð, og draga upp blöð er vantaði;
en þaS gerði hann af listfengi mik-
illi. Er vonandi, að landsstjómin sjái
til, að það safn tvístrist ekki.
Vegna þeirra, er ekki sáu G. M.,
skal þess getið, að hann var lágur
meðalmaður vejcti, en feitlaginn á
síðari tímum; lítiö eitt lotinn í herð-
um. Fríður Var hann sýnum, ljós á
hörund og hár. Augun voru grá,
hvöss og eldsnör. Hann talaði hægt,
skýrt og hiklaust, hafði þýðan og
viðfeldinn málróm og einstakt lag á
að vekja áhuga þess, er hann ræddi
við, á umtalsefninu. Hann var trygg-
ur vinur vina sinna og ráðhollur efni-
lcgum æskumönnum. Engum manni
heyrði jeg hann hallmæla, en þung-
orður var hann um stjórnmálafroðu-
skúma. — :—
Guömundur Magnússon er dáinn.
Sem betur fer verður ekki sagt, að
þjóðin hafi drepiö hann úr hor, eins
og Þ. E. sagði um Sigurö Breiðfjörð.
En hitt verður heldur ekki sagt með
sanni, að þjóðinni hafi farnast við
Guðmund svo sem æskilegt hefði
verið og skylda hennar var. Hún
skuldar honum mikið og ómetanlegj.
En minna mætti á það, að ekki er öll
nótt úti á meðan ekkja hans er á lífi.
Þing og þjóð ættu að sjá sóma sinn
í því, að láta hana ekki líða skort.
Innstæður Guömundar sál. verða
þrátt fyrir það á engan hátt full-
greiddar.
Rvík., 22.—11.—T8.
Aðalst. Sígmundsson
frá Árbót.
E&gert Claessen
yfirrjettarmálaflutningsmaCur.
Pósthússtræti 17.. Venjulega heima
kl. 10—11 og 4—5. Talsími 16.
XIII. árg.
Jóhann Kristjánsson
ættfræðingur og stjórnarráðsritari
er andaðist hjer í bænum 12. þ. m.
úr inflúensu-drepsóttinni var meöal
þeirra manna, er mikil eftirsjá var i
fyrir margra hluta sakir. Hann var
fæddur í Leirhöfn á Melrakkasljettu
26. maí 1884, og voru foreldrar hans
Kristján bóndi Þorgrímsson og síð-
ari kona hans Helga Sigríður Sæ-
mundsdóttir járnsmiðs í Hrauntanga
í Núpasveit (þar er nú auön) Sig-
urössonar og konu hans Kristínar
Sigurðardóttur frá Holtakoti í
Reykjahverfi Guðbrandssonar á Sult-
um í Kelduhverfi Pálssonar á Vik-
ingavatni Arngrímssonar sýslumanns
á Stóru-Laugum (f 1700) Hrólfsson-
ar sýslumanns á Grýtubakka (f 1704)
Sigurðssonar sýslumanns á Víðimýri
(1 Jb35) Hrólfssonar sterka, nafn-
kends manns í Skagafirði. Bjarnason-
ar, og eru nokkrar líkur fyrir, en
þó ekki full vissa, að sá karlleggur
sje kominn í beina linu frá Lofti
rika Guttormssyni á Mööruvöllum og
Skarðverjum. En föðurkyn Jóhanns
heit. í karllegg var upprunniö úr Mý-
vatnssveit, og hinn fyrsti langfeðga
hans, sem kunnugt er um, var Sig-
mundur Halldórsson í Gröf við Mý-
vatn, en sú jörð fór öll í auðn i
Kröflugosinu 1729. Sigmundur lifði
1703, þá 88 ára gamall (f. c. 1615).
Son hans var Marteinn á Hofsstöðum
(f. c. 1665) faðir Þorgríms í Bald-
ursheimi (f. 1701, d. 1785) föður Mar-
teins í Garði viö Mývatn (d. 1824)
föður Þorgríms í Hraunkoti í Aðal-
dal (d. 1846) föður Kristjáns í Leir-
höfn (d. 1896) föður Jóhanns. Er
kynþáttur þessi mjög fjölmennur í
Þingeyjarsýslu, gott og duglegt
bændafólk. Kristján í Leirhöfn vár
mesti dugnaðar- og sæmdarmaður.
Átti hann 8 börn með fyrri konu
sinni, 5 syni og 3 dætur, en 6 sonu
með hinni síöari, er hann kvæntist
64 ára gamall, og var Jóhann heit.
elstur þeirra, en hinir 5 eru allir enn
á lífi. Var 50 ára aldursmunur
milli elsta hálfbróður Jóhanns heit.
og yngsta albróður hans, og er það
allfátítt. Þá er Jóhann var 12 ára
gamall misti hann fööur sinn, voriö
1896, og ólst svo næstu 7 ár (1896—,
1903) upp hjá móður sinni, sem enn
býr ekkja i Leirhöfn góöu búi, ásamt
sonum sínum. Mentunar naut hann
ekki í æsku, fremur en alment gerist
á sveitabæjum — heimiliskenslu og ef
til vill tilsögn farandkennara, — enda
börnin öll í ómegð, er faðir þeirra
fjell frá, og því í önnur horn að líta
fyrir einstæðings-ekkju, en að senda
elsta barniö í skóla. En það sýnir
ljósast, hversu góða námshæfileika
Jóhann heit. hafði, að hann, þrátt
fyrir slitvinnu fram að tvítugu, afl-
aði sjer sjálfur, þá og síðar, þeirrar
mentunar, er honum nægði til hlítar
við þau störf, er skólagengnir menn
eru annars vanir að leysa af hendi,
og í sumum greinum, t. d. í þekkingu
á íslenskum fræðum skaraði hann
langt fram úr flestum svokölluðum
„mentuðum“ mönnum. En löngunin
til frekari mentunar.en honum stóð til
boða þar norður á Sljettu, mun hafa
knúð hann til að leita suður til
Reykjavíkur, enda bókhneigðari en
svo, aö búsýsla í sveit gæti fallið
honum vel í geð. Nítján ára gamall
kom hann til höfuðstaðarins, vorið
1903, og fyrir meömæli eins frænda
hans hjer (Halldórs heit. Jónssonar
bankagjaldkera) tók jeg hann þá
þegar, til að annast afgreiðslu
blaðsins Þjóðólfs, því að svo stóð á,
að mig vantaði þá afgreiöslumann, og
þótt piltur þessi væri mjer þá að
öllu leyti ókunnur, þá leist mjer þeg-
ar svo á hann, aö óhætt mundi að
trúa honum fyrir þessu starfi, er