Lögrétta - 22.01.1919, Blaðsíða 2

to
LÖGRJETTA
LÖGRJETTA kemur út á hverjum mið-
vikudegi, og auk þess aukablðð við og við,
minst 60 blöð alls á ári. Verð kr. 7.50 árg. á
lslandi, erlendis kr. 10.00. Gjalddagi 1. júli.
fornu og nýju, og er vonandi, aö all-
ir prestar landsins stuöli atS því með
kappi og góðu fylgi, hver í sínum
söfnuði, aíS þessu máli veröi fram-
gengt.
Saurbæ, 10. jan. 1919.
Einar Thorlacius.
Kveðja
tií hinnar íslensku kirkju frá hinni
„dansk-íslensku kirkjunefnd“.
Eins og menn kynni aS reka minni
til, var til umræðu á síðustu presta-
stefnu málaleitun frá Danmörku um
horfur á nánara sambandi milli
dönsku og íslensku kirkjunnar á kom-
andi tíð. Var þeirri málaleitan vel tek-
ið af fundarmönnum og nefnd kosin
af hálfu hinnar islensku prestastjettar
að svara þeirri málaleitun og hrinda
málinu í framkvæmd. Kosnir voru í
nefndina með biskupi: prófastur sr.
Eggert Pálsson og prestarnir sr. Bj.
Jónsson, sr. Fr. Friðriksson og sr.
Gísli Skúlason. í Danmörku var á
fundi hjá Sjálandsbiskupi 16. október
f. á. kosin nefnd, til þess af hálfu
hinar dönsku kirkju, að vinna að
frekari framkvæmdum í þessu máli.
Er Sjálandsbiskup, H. Ostenfeld,
formaður þessarar „dansk-íslensku
kirkjunefndar“ og mun verða nánar
skýrt frá því hjer í blaðinu, hvað fyr-
ir nefndinni vakir. Kveðjuávarp það,
sem hjer fer á eftir, í íslenskri þýð-
ingu, barst biskupi um nýársleytið:
„Til biskupsins yfir íslandi.
Undirrituð „dansk-islensk“ kirkju-
nefnd“ sendir kirkjulýð íslends, um
hendur yðar, háæruverðugi herra,
bróðurlega kveðju.
Jafnframt því, sem nú eru að renna
upp yfir fimm hundruð ára stjórnlegt
samlíf dönsku og íslensku þjóðarinn-
ar nýir timar, sem Danir vona, að
verði ávaxtaríkir fyrir þjóðlegt og
menningarlegt samband þjóðanna sin
á milli, er innan dönsku kirkjunnar
að vakna eðlileg löngun eftir að kom-
ast í innilegra samband við systur-
kirkjuna á íslandi. Með gleði höfum
vjer þá og komist að raun um, að
svipaðar tilfinningar bærast innan ís-
lensku kirkjunnar.
Það er sannfæring vor,að fyrir þá
sjálfstæðu sögulegu þróun, sem þessi
tvö svo skyldu kirkjufjelög eiga að
þaki sjer yfir að líta, hafi andi guðs
falið hvoru þeirra um sig fjársjóðu,
sem þau hvort um sig bæði geti miðl-
að og sje skylt að miðla hinu af þvi
til blessunar.
„Dansk-íslenska kirkjunefndin"
telur það verkefni sitt af hálfu hinn-
ar dönsku kirkju, að gera sitt til þess,
að slík andleg miðlun á báðar hliðar
geti átt sjer stað. Að ákveða nánar
þær leiðir, sem vænlegastar kynnu
að þykja til að koma þessu í fram-
kvæmd, yrði að sjálfsögðu samninga-
mál með oss og nefnd þeirri, sem oss
er kunnugt um, að sett hefir verið til
þess, fyrir hönd hinnar íslensku
kirkju, að vinna að sama markmiði.
Til slíkra samninga, er fyrst um
sinn ættu að geta farið fram á þá
leið, að vjer skriflega birtum hvorir
öðrum hugsanir vorar þar að lútandi,
leyfum vjer oss að bjóða með brjefi
þessu.
Með þeirri bæn, að drottinn af náð
sinni blessi þessa fyrirætlun vora og
taki hana í sína þjónustu, sendum
vjer hínni íslensku kirkju, um hendur
yðar.herra biskup, hjartanlega kveðju
vora með nálæga jólahátíð í huga,
og biðjum guð að græða sárin og sefa
harmana, sem á næstliðnu hausti hafa
á ýmsan hátt blandað gleði hinnar
íslensku þjóðar sárri alvöru.
Á jólaföstu 1918.
H. Ostenfeld (Sjálandsbiskup). V.
Ammundsen (dr. theol. prófessor í
guðfræði). Niels Dad (frísafnaðar-•
prestur). Gunnar Engberg (framkv.-
stj. K. F. U. M.). Chr. Gad fsóknar- j
prestur). Frederik Gad (bóksali í
Khöfn). H. Gíslason (aðstoðarprest-
ur í Khöfn). Johs. Götzsche H. Hoff-
meýer (stiftprófastur í Khöfn). Hen-
nette Knuth (framkv.stj. K. F. U. j
K. í Khöfn). Chr. Ludvigs (biskup í
Alaborg). M. Th. Magnússon (sókn-
arprestur). P. Munch (prófastur).
Arne Möller (sóknarprestur). Johs.
Nodentoft (prófastur). Ingibjörg Ó-
lafsson (framkv.stj. K. F. U. K.). H. |
T. Poulsen (sóknarprestur). Alfred
Povlsen (lýðháskólastjóri). H. Skat
Rördam (kennaraskólastjóri). Thórd-
ur Tómasson (sóknarprestur í Hor-
sens).“
Vísindalega orðabókin.
í 3. tbl. ísafoldar þ. á. ritar herra
A. J. um ísl. orðabókina af hlýjum
huga, en eigi að síður finn eg ástæðu
til að gera nokkrar athugasemdir við
grein hans. -
Rétt mun það, að fæstum sé ljóst,
hversu mikið stórræði er verið að
leggja út í með vísindalegri orðabók,
er menningu vorri verði til sóma og
gagns. Með því liði, sem nú er ætlað
verkinu, veitir fráleitt af allt að 25
árum til orðtöku rita og ýmislegs
annars undirstöðu undirbúnings eins
sér, en þar sem stórþjóðirnar, Eng-
lendingar og Þjóðverjar, hafa orðið
að bíða um 70 ár eftir sínum full-
komnu nýmálsorðabókum, fæ eg
eigi betur séð, en að íslendingar verði
að vera rólegir þótt fullkomnun
verksins á orðabók, er nær yfir mál-
ið að fornu og nýju, taki allt að 40
til 50 ár.
Varla mun það rétt, að varhuga-
vert sé, að orðtaka íslensk rit, áður
en aðalgrundvöllurinn er lagður, sem
hér merkir líklega það, hvert verk-
efni og snið orðabókin á að hafa. Eða
á hverju skyldi fremur eiga að byrja
en upphafinu, sem þama er orðtakan ?
Það er í þessu verki einmitt fyrsta
undirlagsverkið, að orðtaka sem flest
rit, og þeirri starfsaðferð er jafnan
fylgt við samningu orðabóka. Meðan
undirbúningsverkið er svona stutt
komið, sagði Björn heitinn Bjarnar-
son við mig í sumar, að ekkert lægi
á að gefa út nákvæma stefnuskrá með
sýnishorni, en orðtökuna þyrfti að
meta sem mest fyrst í stað, enda væri
þar mikið verk fyrir hendi, og'hafði
hann þar eflaust rétt að mæla.
En að hinu leytinu er sjálfsagt þeg-
ar í upphafi, við byrjun verksins, eins
og Birni var líka vel ljóst, að hafa
aðalmarkið fyrir augum, nefnilega
bvort bókin á heldur að vera almenn
eða vísindaleg, því að það hefir þeg-
ár frá fyrsta viðviki áhrif á alla til-
bögun við starfsaðferðina og þá lika
orðtökuverkið. En svo getur nú verk- >
efni vísindalegrar orðabókar verið á
fleiri en einn veg, eða að minsta kosti
misvíðtækt og einnig það verður þeg-
ar í upphafi að gera sér ljóst. Annars
famlst okkur Birni heitnum skilning-
ur manna, og það jafnvel margha
málfróðra, á öllu þessu verki vera
mjög ófullkominn, og þótt einhver
góður kennari hafi samið útlendar
skóla-orðabók handa íslendingum, að
mestu eftir fyrirliggjandi orðabókum
í því máli, þá er þetta verk alls ann-
ars eðlis, eins og vísindamenn líka
vita, svo oft er lítið á slíkum hand-
bókahöfundum að græða, fremur en
öðrum fræðimönnum.
Nú vill svo vel til að Björn heitinn
gaf alþingi 1917 álit sitt um hvert
vera ætti verkefni vísindalegrar orða-
bókar í ísl. tungu að fornu og nýju
og má lesa það í Alþt. frá því ári.
Það var í þessum 8 liðum: 1) Nútíð-
arframburður orðanna, 2) formbreyt-
ingar þeirra (í hljóði, beygingu og
kynferði), 3) aldur þeirra, þ. e. hve-
nær þau hverfa, eða hvort þau lifa
enn í dag, 4) verksvið þeirra og
heimilisfang, 5) þýðing þeirra í sögu-
legri röð (tilgreina ef unnt er, hve-
nær þýðingar breytingar hafi orðið
og af hvaða orsökum [sálarfræðil.
menningarl.]), 6) sifjasambönd orð-
anna, 7) afstöðu þeirra í setningum,
8) Ætterni þeirra er af útlendum
toga eru spunnin (hvenær og hverja
leið þau hafa komið inn í málið og
með hvaða menningarstraumum).
Á þessum grundvelli vildi hann
reisa ritverk þetta og var mjög treg-
ur til að hafa hann víðtækari, eða
með öðrum orðum, fara lengra. Af
þvi nú, að mér þegar í upphafi, þóttí
þarna heldur skammt farið, bætti eg
þegar í fyrrahaust þessum 2 liðum
við og sendi honum til ísafjarðar frá
Kvennabrekku: 9) Fornaldarfram-
burður orðanna (c. 950—1250) eftir
því sem næst verður farið ásamt mið-
aldaframburðinum (c. 1250—155°)-
iO) Uppruni innlendu orðanna, þ. e.
skyldleiki þeirra við sömu orð í ind-
germönsku málunum.
Þótt honum væri þetta eigi sem
geðfeldast, að hann beint samþykkti
það, þá lét hann það svona vera, en
sagði með sinni elskulegu ljúf-
mennsku, að þrátt fyrir það, að við
Þjoðin á að vaka og vinna.
Vinur! þú sem enn ert ungur,
örugt gakk að þjóðarstarfi!
Örðugleikans urð og klungur
yfir sækir fast hinn djarfi.
„Áfram!“ segir oft hinn sterki,
ýmsir þó hann miður skilji.
Einstaklingsins orka’ og vilji
eiga leið að settu merki.
Verkleysingi farðu á fætur!
fagna hverjum nýjum degi;
greiddu lýð og landi bætur
hðins tíma’ á starfans vegi.
J?ú, sem enn crt miðlungsmaki,
máttar þíns skalt djarfur neyta;
áreynslunnar áttu’ að leita,
orka hverju framans taki.
Viljirðu öðlast álitstrygging,
áform þetta skaltu taka:
Legðu stein í landsins bygging,
láttu hverja hugsun vaka
yfir þjóðar gæfu’ og gengi.
Greypar láttu plóginn spenna;
iðjuleysi’ í eldi brenna;
aðrir svo þín minnist lengi.
þú, sem getur sagt með sanni,
síðsti þegar dagur liður:
„Áreynslunnar stormur stríður
styrkt mig hefur best að manni.
Aldrei hef jeg á liði legið,
lagt fram alt í verki’ og orði“,
eflaust hefurðu alt af dregið
eitthvað gott að framtaks borði.
pjóðin á að vaka’ og vinna,
víkja’ að sporum yðjumannsins,
láta hug og hendur sinna
heillamálum unga landsins!
pað er erfitt gull að grafa,
greiparnar svo megi fylla.
þjóðin skyldi hugfast hafa
að handaletin ber sig illa!
Festum heit við drengskap dýran:
Dugum hverju góðu máh!
ýÖj u-hönd með orkustáli
á að móta vilja skýran.
Öllum tímans táknin benda:
Trygð við sanna hugsjón lyftir!
Afli mannsins einatt skiftir
ósamlyndið þjóðarkenda!
M. Jónsson.
báöir heföini nokkuS grúskaö i sam-
anburöarmálfræöi, þá værim viS eigi,
án tilhjálpar okkur enn fróðari manna
færir um aö fullnægja síSasta liön-
um og þetta sagöi hann auSvitað
að fullu satt. En svona hátt finnst
mér aS markið veröi að setja, jafn-
vel þótt enginn íslendingur nú í svip-
inn, sé fær um að fullnægja kröfunni.
Aftur féllst Björn heitinn á það, að
þarna hefði maður ágætan stuðning
af útl. orðabókum er til uppruna
rekja, og líka að þetta væri í sjálfu
sér engri vitund erfiðara en sumir
hðirnir hjá sér sjálfum. Og nú verða
menn að gæta þess, að þegar við
fyrsta undirbúningsstarfið, orðaupp-
tökuna, hljóta sumir af þessum lið-
um að koma strax til ereina.
Herra A. J. vitnar í hvernig inar
stærstu og fullkomnustu orðabækur
Englendinga og Þjóðverja séu úr
garði gerðar (Murray og Grimm) og
er því líkast, sem hann ætlist til, að
þær eígi að verða fyrirmyndin að
vísindal. orðabókinni hjá oss, en það
kemur varla til nokkurra mála að svo
verði, enda væri oss það ofvaxið.
Þegar maður, sem eigi hefir sjglfa
orðabókina séð, lítur nú þarna í til-
vitnunina hjá A. J. í orðið „sól" hjá
Grimm, þá sést undir eins að þar er
um meira að ræða, en vísindalega
orðabók í venjulegustu merkingu,
því þetta er miklu fremur alfræði
(enkyklopædia), heldur en eiginleg
orðabók.
Ýmislegt er það um orðabók vora
sem Björn heitinn talaði um viS mig,
sem hér er gagnslaust um að skrifa.
En fyrirmynd orðabókarinnar vorrar
sagði hann skýlaust að ættu að verða
vísindalegu orðabækurnar hjá frænd-
þjóðum vorum á Norðurlöndum,
emkum þó hjá Norðmönnum, og fór
hann þar eflaust réttan veg. Eg hafði
og ávalt búist við því, að þar yrði
fyrirmyndin tekin, þegar til fullra
framkvæmda kemur með verkið.
Hreint afleita tel eg uppástungu
A. J. um að skifta málinu og orða-
bókinni í þrennt: i)forníslenzka, 2)
miðíslenzka og 3) nýíslenzka. Hug-
myndin hjá honum er þá að láta þetta
vísindalega orðabókarstarf, sem nú
er tilstofnað, lenda við nýíslenzkuna
ema, en semja jafnframt sérstaka
orðabók alþýðlega yfir miðíslenzku,
víst líka því sem Norðmenn eiga nú
yfir forníslenzku.
En það er afarmargt sem mælir á
móti þessu og alt þungt á metunum.
Fyrst er nú það, að vér tölum em-
hverja ina fegurstu og fullkomnustu
tungu í Norðurálfu og verðum að
halda því rígföstu í huga vorum til
að tína ekki tungunni í umróti ins
umbreytta þjóðlífs, sem nú hefir fært
þungamiðjuna frá bæjum í sveitum
til býja við sjósíðu, og svo í ólgu-
sjó þjóðagrautarins, sem vafalaust fer
að berast hingað. í öðru lagi þurfum
vjer aö gera alt vort til að koma út-
lendingum líka á þá skoðun, að vje.
tölum fræga forntungu, því þá vilja
þeir miklu fremur læra mál vort. Það
þriðja er, að virðing vor úti í heim-
inum veltur mestmegnis á því, hversu
mikla trú menn hafa á því, hvort vér
höldum enn inni ágætu forntungu
Isiorðurlanda. Vér verðum því að var-
ast, að gera nokkurn hlut til þess að
útlendingar komist á þá skoðun, að
forn-íslenskan sje dautt mál, enda er
slík skoðun helber vitleysa; en henni
gefum vér beint vind í segl, með því
að vera sífelt að tala um forn-is-
lensku, mið-íslensku og ný-íslensku.
Þar er heldur eigi nema um ofur-
litinn mállýskumun að ræða. Þetta er
miklu mikilvægara en margur heldur.
íslenskur fræðimaður, sem verið hefir
á Þýskalandi, hefir t. d. sagt mjer,
að stórmerkur vísindamaður í nátt-
úrufræði, sem var kunningi hans, hafi
einu sinni verið að tala við sig um
tungurnar í Evrópu, og hafi þá í sam-
talinu talið grísku, latínu og iom-
íslensku meðal dauðra merkistungna.
Fn íslendingurinn mótmælti þessu
fyrir hönd íslenskunnar, og spurði
Þjóðverjann, hvað hann teldi fast
mark þess, að einhver tunga væri
dauð. Hinn svaraði: „Þegar læsir
unglingar skilja eigi bækur skrifaðar
á málinu." Þá sagði Islendingurinn
manninum að íslensku börnin bæði
læsi og skildi sögur ritaðar á 12. og
13. öld. Þá féllst Þjóðverjinn á, að
vest-norðrænan forna, væri hjer enn
lifandi mál, og fékk miklu meiri mæt-
ur á íslendingum nútímans fyrir
bragðið.
Sannarlega eigum vér að forðast i
tali og riti að gera mikið úr þessum
mun á fornu máli og nýju, en verst
væri þó að vilja gera hann augljósan
fyrir öllum heimi og það fjarlægt öll-
um sannindum, með því að skifta
sjálfir málinu með þrem orðabókum
eftir eintómum tímabilum, sem þó
engin skörp málstakmörk hafa. Milli
fornnorsku og miðnorsku er aftur
bægt að tala um skörp og líka furðu-
snögg málstakmörk, en það á ekki
heima um íslenskuna. Fjórða atriðið
á móti skiftingartillögunni er það, að
þetta væri skaðlegur tvíverknaður,
því orðin eru langflest in sömu í
forn-íslensku, mið-íslensku og ný-
íslenskunni og svo er það í fimta lagi,
auk ýmislegs annars, um þetta að
segja, að með því yrði þessi vísinda-
lega orðabók eiginlega ófullkomið
hálfverk.
Bókmentir vorrar fámennu þjóðar
eru heldur eigi meiri en það, að þrátt
fyrir orðafjölda málsins, er algerður
óþarfi á þessari skiftingu. Það eru
sumar nýtungurnar, engu orðfærri en
öll íslenskan og samt eru orðabæk-
urnar þar hafðar óskiftar. Oss vant-
ar líka á móðurmálinu, og það er
stór vansi, orðabók yfir forníslensku,
engu síður en mið-íslensku og ný-
íslensku. Þótt lærðir menn, sökum
kunnáttu sinnar x útlendum málum,
finni minna til þess, af því þeir not-
færa sér orðabækur sem aðrir hafa
samið handa sinni þjóð, þá er þó slíkt
ástand til skammar og skaða.
Það nær alls engri átt að setja
þenna mismun á málfæri hjá oss jafn-
fætis fornháþýsku, miðháþýsku og
nýháþýsku, því enginn Þjóðverji skil-
ur nú fornþýsk né miðþýsk rit, nema
hann hafi lært málin sjerstaklega.
Þar er því um dauð mál að tala, en
ekki hjer á landi.
Óþarfi er það hjá ýmsum, er nú
rita um þetta mál, að vera stöðugt
að setja þessa vísindalegu orðabók í
samband við ina stóru og alþýðlegu
orðabók, sem Jón heitinn Ólafsson
ætlaði að semja og var byrjaður á, en-
féll frá. Því þetta er allt annað verk
og hygt á öðrum grundvelli, þótt
styrkur sá, er Jón hafði, yrði undir-
rót þess, að farið var að launa mönn-
um til að semja þá bók er hér um
ræðir.
Rétt er það að þarflegt er að fá
styrk manna út um landið við verk
þetta, og að hækka þurfi ef vel á
að vera, orðabókarstyrkinn, því bæði
þurfa starfsmennirnir að kaupa sér
dýrar bækur og geta borgað ýmsa
aukahjálp, er fá verður frá mönn-
um er kunnáttu hafa í ýmsum sér-
fræðum og sériðnum, sem almenn
málkvxnnátta nær illa til. Víst væri
cg gott að fjölga mönnunum likt sem
A. J. talar um, svo að einn maðurinn
mætti alfarið fást við miðaldaritin.
Það myndi flýta fyrir verkinu. Yfir-
leitt verða menn að muna það, að
hér er um þjóðlegt menningarmálefni
að ræða. Það er sjálfgefið metnaðar-
mál íslensku þjóðarinnar og íslenska
ríkisins.
Jóhannes L. L. Jóhannsson.
Frjettir.
Tíðin. Undanfarna daga hefur ver-
ið asahláka, sunnanveður með 5—6
st. hita dag og nótt. — Aflabrögð
eru góð, þegar á sjó gefur.
Seðlaútgáfurjetturinn. Alþingi 1917
samþykti þingsályktun frá fjárhags-
nefnd n. d., þar sem skorað er á
landsstjórnina, að „leita samninga við
íslandsbanka um að hann láti af hendi
seðlaútgáfurjett sinn allan, gegn á-
kveðnu gjaldi, eða, ef það næst eigi,
þá að hann láti af hendi, með ákveðn-
um skilyrðum, rjett sinn til að hindra
seðlaútgáfu fram yfir 2y2 miljón, auk
seðla Landsbankans". Samningar um
þetta skyldu svo bornir undir Alþingi
til samþyktar. — Samkv. þessari
þingsályktun hefur nú stjórnin skip-
að þrjá menn í nefnd, þá Magnús
Guðmundsson fjármálaskrifstofu-
stjóra, sem á að vera formaður, Þorst.
Þorsteinsson hagstofustjóra og Pjet-
ur Ólafsson konsúl, til þess að rann-
saka þetta mál og láta uppi álit sitt
um það. Eiga þeir að grenslast eftir,
hvort íslandsbanki sje fáanlegur til
þess, sem fram á er farið í þings-
ályktunartillögunni, og íhuga, hvort
þau kjör, sem náðst gætu, ef hann
reyndist fáanlegur til að láta af hendi
seðlaútgáfurjettinn að öllu eða ein-
liverju leyti, megi teljast viðunandi.
En reynist bankinn ekki fáanlegur til
þessa, þá eiga þeir að láta uppi álit
sitt um það, hvernig og með hverj-
um kjörum koma megi fyrir til nokk-
urrar frambúðar seðlaútgáfurjettin-
tim, þannig að hæfileg seðlamergð
geti jafnan verið til hjer á landi, eftir
því sem viðskiftaþörf krefur. Nefndin
á að hafa komið fram með tillögur
' sínar fyrir lok næstk. martsmánaðar.