Lögrétta - 12.12.1922, Blaðsíða 3

•a? ríkið taki námurnar, heldur vill
hann nú láta stjórna þeim á lík-
an hátt eins og fyrirtækjum hæj-
•arfjelaga, mynda einskonar stjórn-
arnefnd, sem ráði rekstrinum. —
Sama er að segja um járnbraut-
irnar. Þeim fækkar nú óðum í
flokki enskra járnbrautarverka-
manna, sem vilja láta ríkið taka
að sjer járnbrautirnar.
Sennilega hefir þjóðnýtingin
hvergi verið reynd eins til þraut-
ar og í Sviss, og hvergi er nú
öflugi hreifing gegn þessari at-
vinnumálastefnu. Þar er mikið af
•opinberum fyrirtækjum, og eigi
verður um þau sagt, að þeim
'hafi verið illa stjómað, en samt
hefir reksturinn orðið dýr, eink-
um vegna mannahalds. í Sviss
búa tæpar fjórar miljónir manna,
þaraf um 800.000 útlendingar. En
í byrjun þessa árs voru embættis-
'Og sýslunarmenn ríkisins og starfs-
menn járnbrautanna 171.623 að
tölu, eða einn maður af liverjum
22 var starfsmaður hins opinbera.
Laun þessara manna nema meira
,en 476 milj. frönkum yfirstand-
andi ár. Næsta ár ætlar stjómin
að fækka starfsmönnum um 2,690
og sparast v'ð það 23 miljónir
franka. Yfirstandandi ár er tekju-
h.alli járnbrautanna áætlaður 105
miljónir franka, en árið 1913 var
•hann 17y2 milj. svo að ófriðnum
og dýrtíðinni verður ekki eingöngu
kent um hallann. En hann ijefir
orðið meiri, en verðfall pening-
-anna.
Annarstaðar þar sem ríkið hef-
ir rekið jámbrautirnar hefir
reynslan orðið sú sama. Þannig
varð árið 1920 600 milj. reksturs-
fcalli á járnbrautunum milli Par-
ísar og Miðjarðarhafs og um 770
milj. franka halli á annari járn-
braut þar í landi. ítölsku járn-
foraut'rnar voru sama ár reknar
með yfir miljón líra halla, á bel-
gisku járnbrautunum varð hallinn
170 milj. franka og á þýsku jám-
brautunum 13 miljardar marka. f
sumum af þessum löndum voru
jámbrautimar einkafyrirtæki, en
ríkið tók að sjer stjóm þeirra
á ófriðarárunum og hefir haft
hana síðan.
Ekki hefir^ verslunarrekstur
Sv'sslendinga tekist betur. Þeg-
ar gerðir vora upp reikningar
matvælaráðuneytisins þar, kom í
ljós, að hallinn á þeim rekstri
hafði orð'ð 300.000.000 franka,
eða um 80 frankar á hvert manns-
bam í landinu.
Það hefir verið leitast við að
skýra ástæðurnar til þessa, eink-
anlega hvað járnbrautimar snertir.
iFyrirkomulagið er ólíkt því sem
gerist þegar einstaklinigar eiga
íyrirtækin. Stjórnin velur oft yf-
irmenn fremur með tilliti til
stjórnmálaskoðana en þeirra verð-
leika, sem að haldi mega koma
í starfinu. Forstöðumaður jám-
brautar, sem hlutafjelag á, verður
að standa því reikningsskap ráðs-
mensku sinnar. En samskonar for-
stöðumaður ríkisjámbrautar er
undir samgöngumálaráðherra gef-
inn og. hann aftur undir þingið.
Abyrgðin flytst því af hinum
eiginlega stjómanda yfir á annan
mann. Þá er það einnig venja,
að við opinber fyrirtæki hækka
menn í embætti eftir þjónustu
aldri en ekki eftir verðleikum,
svo að þeir menn, sem máske
eru færastir í starfinu og mundu
komast fljótt til vegs í einstak-
Imgs þjónustu verða að bíða ár-
um eða áratugum saman til þess
að komast á rjetta hillu. Þetta
deyfir áhugann og dregur úr
vinnulönguninni. Það er ennfrem-
ur viðurkent, að menn sem vinna
við opinber fyrirtæki afkasti ekki
nærri eins miklu verki og starfs-
menn einstaklingsfyrirtækja, með-
fram af því, að ríkinu hættir
altaf til að ráða til starfa fleiri
menn en nauðsynlegt er, svo að
margir venjast á að fara sjer
hægt.
-------o------
f dögun.
i.
Lífið á jörðu hjer er ekki líf
heldur vanlíf. Vanskapnaður óhæf-
ur til lífs. Alt það sem unun veit-
ir, alt hið góða og hið fagra, er
einungis eins og ljósglæta sem
skín í gegnum ský, og þó skamma
stund. Og því lengur sem lifað
hefir verið, því verra hefir lífið
orðið. Ekkert af börnum náttúr-
unnar hefir verið líkt því eins
ófarsælt og mannkynið, sem er
vngsta barnið. Fyrir löngu sagði
gríski spekingurinn Epíkúros, að
best af öllu væri að hafa ekki
fæðst. Og djúpvitrasti spekingur
síðari tíma, Arthur Schopenhauer
sagði: Das Leben ist etwas das
besser nicht ware. Það væri betra
að lífið væri ekki til. Og speking-
ar þessir hefðu rjett fyrir sjer,
ef ekki væri unt að bæta þetta
sem vjer köllum líf, og breyta evo
til að í sannleika verði lifað. En
það er það sem má. Maður sem
hefir verið mjög nálægt því kom-
inn að bíða fullan ósigur, í viður-
eign sem síðar mun þykja ekki
ófróðleg, segir þetta hiklaust.
II.
Fyrir meir en 25 árum byrjaði
jeg að reyna til að skilja eðli
svefnsins. Og árangurinn varð Sá
að jeg fann þennan lífskraft sem
svo mikið heíir verið talað um,
en margir jafnvei neitað að til
^æri. Jeg hefi fundið að hinn
lifandi líkami er aflvjel, sem er
hJaðin af utanaðkomandi krafti.
Ef allir sem þetta lesa væru mjer
svo vel samtaka, að þeir skildu,
að það er óhætt að treysta því
fullkomlega að jeg segi satt, þá
mundu þeir á sömu stundu finna
kraftinn streyma í sig. Og að
þeim krafti fylgir vit, munduþeir
fljótt geta markað af því hversu
miklu auðskildara margt mundi
verða þeim eftir en áður, og
hversu margt fleira þeim ka;mi í
hug. Og ef vjer værum svo þús-
undum skifti, samtaka um hma
nýju þekkingu, þá gætum vjer
haft nokkra stjórn á þessum
krafti, sem magnar oss til lífs, og
gert það sem kallað hefir verið
kraftaverk. Af samstillingu vorri
mundi það leiða, að áhrifin frá
sterkum og góðum verum, sem í
öðrum stöðum eiga heima, gætu
komið hjer fram. Og þau áhrif
mundu fljótt leiða til þess að
miklu auðveldara yrði að berjast
gegn hinu margskonar böli jarð-
lífsins. f veðurfari og gróðri mundi
þeirra áhrifa verða vart. Jeg er
jafnvel að halda, að svo greinda
menn og vel innrætta hitti orð
mín fyrir, að á næsta hausti muni
það vera orðið greinilegt, að eitt-
hvað hafi miðað til þess að sumar
og grasvöxtur yrði líkt því sem
var, áður en loftslag hjer foreytt-
LÖGRJETTA
9
ist á þann hátt, sem getið er um
i ritgerðinni ísland og íslendingar.
III.
Muna verður eftir því, að hjer
er bygt á þekkingu, sem áður
hefir ekki til verið. Og ef menn
lesa ritgerðimar Hið mikla sam-
band, Lífgeislan og magnan,
Stjörnulíffræði, og enn aðrar í
Nýal, þá munu þeir skilja, á
hverskonar þekkingu er bygt það
sem hjer er sagt. En annars þarf
ekki annað en mannþekkingu til
að treysta mjer í þessu. Þeir sem
nannþekkjarar era, munu glögt
skilja, að mentun mín er af því
tagi, og skapferli, að jeg mundi
ekki koma með stórkostlegar stað-
hæfingar og fögur fyrirheit, ef
ekki hefði jeg áður sjeð fyrir
þeirri undirstöðu sem treysta má.
Helgi Pjeturss.
-------'«—«*—*
Gosið i haust
var í Öskju.
Frá Akureyri var „Morgunbl.“
sagt 9- þ. m., að þrír menn úr
Mývatnssveit væru nýkomnir heim
úr för til gosstöðvanna, eða, rjett-
ai sagt, úr leit eftir þeim, því
alt til þessa hafa menn ekki vit-
að, hvar gosið var. Þessir menn
voru þeir Þórólfur í Baldursheimi,
Jón Sigfússon á Grímsstöðum og
Sigurður Jónsson.
Fundu þeir gíginn. Hann er í
Öskju, og er yfir 4 kílómetra
að þver-máli.
Nánari fregnir höfðu enn eigi
borist um för þeirra.
DánairíirEgn.
Látin er fyrir skömmu á Kálfa-
fellsstað í Austur-TSkaftafellssýslu
hjá dóttur sinni frú Helgu Skúla-
dóttur og tengdasyni, sjera Pjetri
Jónssyni, á 89. aldursári, Elísabet
Jónsdóttir ekkja eftir Skúla óðals-
bónda á Sigríðarstöðum íFnjóska-
dal Kristjánsson og Helgu Skúla-
dóttur prófasts í Múla Tómas-
sonar. Bjuggu þau Elísabet og
Skúli lengi mesta rausnarbúi á
Sigríðarstöðum. Elísabet var af
hinni alkunnu Illugastaðaætt í
Fnjóskadal og náfrænka þeirra
bræðra, sjera Benedikts í Múla
og Kristjáns amtmanns Kristjáns-
sonar. Yar hún sem hún átti kyn
til merk og góð kona, trúhneigð
mjög, prýðilega vel gáfuð og hag-
mælt.
B.
-------o-------
Timarit
lögfræðinga og hagfræðinga.
Nýkomið er út fyrsta hefti af
tímariti, sem svo heitir. Er til þess
ætlast, að það komi út einusinni í
hverjum ársfjórðungi, 2y2 örk í
hvert skifti, og kostar á ári 20 kr.
Það er gefið út af fjelagi, sem
í eru flestir lagamenn og hagfreí-
ingar í Rvík, og ætlun þess er að
ræða lögfræðileg og hagfræöileg
efni. ASallega á það að flytja frum-
samdar fræöigreinir, ritdóma og
fagnýungar frá útlöndum, en líka
aö taka þátt í umræðum um mikils-
varðandi löggjafarefni og lagafram-
kvæmdir, eftir því sem atvik retina
til. 1000 kr. styrk hefir fjelagiö
fengið úr Sáttmálasjóöi til útgáf-
unnar.
í stjórn fjelagsins eru prófessor-
arnir Lárus II. Bjarnason og Ólaf-
ur Lárusson, og Þorsteinn Þorsteins
son liagstofustjóri.
Aðalritgeröin í þessu 1. hefti er
um hlutafjelög á íslandi, eftir Ólaf
Lárusson prófessor.
3arðskjálftar t Chile.
Yfir 200 menn farast á svipstundu.
London 14. nóv.
Á föstudaginn var kom ákafur
jaröskjálftakippur í Chile og varð
hans vart um alt landiö. Stóö hann
yfir í fjórar mínútur og hefir gert
feikna mikiö tjón, sem eigi er fylli-
lega frjett um enn.
Fyrstu fregnirnar bárust frá bæj-
unum Coquimbo, Serenea og Copia-
po. Þar fórust 200 manns en 400
særðust, flestir mjög alvarlega. í
Coquimbo gjörfjellu 500 hús. Jarö-
skjálftinti varö seint um kvöld, eft-
ir að flest fólk var háttað. Flýði það
klæðlítiö úr húsunum og leitaöi út
fyrir bæjina. En samfara jarö-
skjálftanum kom svo mikiö sjávar-
flóð, aö sjórinn gekk um 300 metra
upp fyrir venjulegt sjávarborö, og
drukknaði fjöldi fólks í flóðinu.
Símar hafa eyðilagst mjög víða og
hefir því gengiö mjög illa að fá
greinilegar frjettir af þessu mikla
slysi. Það er ekki fyr en í dag, að
nokkurnveginn ábyggilegar frjettir
hafa komið. Manntjóniö var fyrst
áætlað um 1000 en þaö hefir orðið
að minsta kosti helmingi meira.
Þannig hafa komið hörmulegri
frjettir frá bænum Valdenar, en
nokkrum bæ öörum. Þar standa uppi
aðeins þrjú hús. Sex hundruð lík
hafa fundist þar í rústunum, en
víst þykir, að mörg sjeu eftir ófund-
in. Er talið líklegt aö rúmlega 1000
manns hafi farist í þessum eina bæ.
Frá smáþorpunum flestum hafa eng
ar frjettir borist enn, því þangað er
síamsambandslaust.
Járnbrautir hafa skemst um alt
landið, svo að ómögulegt er að koma
matvælum og klæðnaði til fólksins
er verst hefir orðið úti.Líður það
því mestu hörmungar af fæðuskorti
og kulda, því það hefir mist alt sitt
í jarðskjálftanum og á hvergi höfði
sínu að að halla.Svo áköf hræðsla
hefir gripið sumt af fólkinu að það
hefir brjálast.
giskað er á, að um 7000 manns hafi
meiðst meira og minna í jarðskjálft-
anum og að um 40000 manns sje
húsnæðislausir. Eignatjónið er afar-
mikið, en eigi hefir verið reynt að
meta það enn.
Chile er mikið jarðskjálftaland,
en sjaldan hefir komið þar jarö-
skjálfti er hefir fundist jafnvíða og
þessi. Við sjóinn hefir hans orðið
vart á nærri 2500 kílómetra svæði.
Flóðaldan sem af honum leiddi hef-
ir líklega eigi orðið færri mönnum
að bana, en þeim sem orðið hafa
undir híbýlum sínum. Til dæmis
um hve afarmikil hún hefir verið,
má nefna að hennar varð vart á
Hawai, úti í miðju Kyrrahafi, en
eklri gerði hún tilfinnanlegt tjón
þar. í Valparaiso var jarðskjálfti
árið 1906, en ekki gerði hann nærri
eins mikiö tjón og þessi.
Það er langt frá því, að þetta sje
með mestu jarðskjálftum í heitnin-
um. í jaröskjálftanum í Messína,
sem stóð aðeins yfir í 40 sekúndur,
fórust 77 þúsund manns, í Kangra-
dal í Indlandi fórust 20 þúsund
manns áriö 1905 og í jarðskjálftan-
um í Neapel 1857 fórust yfir 12 þús-
und. En þess ber að gæta, að þessir
jaröskjálftar uröu í mikiu þjettbýlli
hjeruðum. í Calabríu, þar sem Mes-
sína-jarðslijálftinn varö flestum að
bana, búa t. d. 250 manns á hverri
fermílu, en í Chile ekM nema 14,
svo að með álíka þjettbýli í Chile
eins og var í Calabríu mætti áætta,
aö manntjónið hefði orðið 15 sin»~
um meira..
-----—o-------
Aulestad þjóðareign.
Fyrir nokkrum árum kom SÚ
uppástunga fram í Noregi,
ríkið keypti Aulestad, búgarð
þann, sem Bjömstjerhe Björnsma
átti og bjó á 35 síðustu ár æfi
sinnar, en aldrei hefir orðið nðin
framkvæmd á því. Búgarðuritm
er nú í eigu ekkju Björnsons,
Karolinu. En hún kvað vera til-
leiðanleg til að selja þann hlut-
ann, sem best er fallinn til þes»
að vera í eigu ríkisins. Og er bú-
ist við því, að bráðlega muni koma
tillaga fram um kaupin.
Merkilegasti staðurinn á Aule-
stad, er talinn vera vinnustofa
skáldsins. Hefir henni ekki verið
breytt hið minsta síðan Björnson
ljetst, er þar alt með sönmu
ummerkjum og þegar hann not-
aði hana. Telja norsk blöð það
trúlegt, að marga mundi fýsa ,að
sjá hana, ef hún yrði þjóðareiga
og opin almenningi til sýnis.
Irska uppreisnin.
London, 13. nóv.
De Valera er ekki af baki dott-
inn, þó helsti hjálparmaður habs-
1 uppreisninni, Englendingurínn
Erskine Childers, hafi verið tek-
inn til fanga og sje nú undir
ákæru fyrir herrjetti. De Valera
hefir nýlega gefið út yfirlýsingu
til samherja sinna, þar sem harna
lýsir yfir því, að stofnuð sje lýð-
veldisstjórn í landinu. Er hattn
sjálfur forseti, en í ráðuneytijt*
ýmsir fylgifiskar hans, flestir lítt
konnir menn. Gefur flokkurinn út
blað og er þar lýst stefnuskrá
bans. í blaði þessu birtist á laug-
ardaginn ávarp frá Valera ttm
ástandið, og segir þar svo:
„Tímarnir eru alvarlegir fytir
okkur alla, en þó mundu þeir
hafa orðið enn alvarlegri, ef Rin
ógöfugmannlegu tilboð Breta frá
í desember í fyrra hefðu orðið til
að binda enda á hina frækilegu
sjálfstæðisbaráttu írsku þjóðarinn-
ar. Gamla hugrekkið mun koma
aftur og er að færast aftur yffr
þjóðina. Þeir sem höfðu von um,
að friður og farsæld' mundi sigla
í kjölfar írsku samninganna sjá
nú að þeim hefir skjátlast, að það
er að byggja á sandi að halda áð
hægt sje að skapa varanlegan frið'
grundvelli samninganna. — Jeg
óska þess, að friður fáist miDi
íra og Breta. En þó met jeg það
meira, að friður fáist milli íta
innbyrðis. Jeg óska þess, að ör-
ugt og áhrifaríkt stjórnarfar kom-
ist á, sem geti. orðið undirstaðai
að hagsæld landsins, og óska þés®
að írska þjóðin megi jafnan standa
í sólskinsljóma meðalannara þjóða.
En jeg þekki lundareinkenni fra
svo vel, að jeg veit, að þetta get-
ur ekki orðið á öðrum grundvelli
en þeim, að þjóðin verði alfrjáJs.
i