Lögrétta - 01.01.1923, Blaðsíða 3

LÖGRJETTA
3

Þórður Pálsson
læknir.
Þórður Pálsson læknir íi Borg-;
arnesi kom suður hingað í lok i
nóvembermánaðar til þess að
leita sjer lækninga við augnveiki. j
Hafði sjón hans mjög snögglega;
bilað, og nokkru eftir að hann j
kom hingað varð hann alblindur.
F.n jafnframt tók hann þunga
veiki og lá með óráði, þai' til
hann andaðist á aðfangadagsmorg-
un.
Þói'ður var fæddur á Hjalta-
bakka í Húnavatnssýslu 30. jxxní
1876, sonur sjera Páls Sigurðs-j
sonar, er síðast var prestur í Gaul- j
'verjabæ (d. 1887), og Margrjetar
Þórðardóttur, sem nú er hjer hjá
syni sínnm, Árna bókaverði. Þórð-
ur varð stúdent 1896, en útskrif-
aðist af læknaskólanum 1902. —
Varð árið eítir læknir í Axar-
fjarðarhjeraði, en Borgarneshjer-
að fjekk hann 1908 og hefir
þjónað því síðan. 10. okt. 1903
kvæntist hann Guðrúnu Björns-
dóttur Jónssonar ráðherra, er lif-
ir mann sinn. Börn áttu þau ekki.
Þórður var fjörmaður og gleði-
inaður, góður drengur og vel lát-
inn. Söngmaður var hann ágætur.
Louis Pasfeup.
1822—1895.
Niina í dag, 27. desember 1922,
eru rjett hundrað ár liðin
síðan einn mesti velgerðamaður
mannkynsins, Louis Pasteur,
var í heiminn borinn.
Haijn kom til í litlum bæ, á
Frakklandi, sem he'tir D ó 1 e, en
fiuttist barn með foreldrum sínum
í annan smábæ þar í landi, Arbois
(undir Júrafjöllunum), þar voi’u
'hans æskustöðvar, sem hann
mundi og elskaði alla sína æfi
(dó 28. sept. 1895).
Faðir hans, Jean-Josepli Pasteur,
var sútari, en hafði verið fyrir-
líði í hersveitum Napóleons mikla,
hafði lifað alla sigurfrægð frönsku
þjóðarinnar eftir Jaá miklu ver-
aldarbyltingu, sem hún kom af
stað, hafði lifað ófarirnar á eftir,
bar þess merki, var heiðursmaður,
alvörugefinn, enda þunglyndur, og
elskaði ættjörð sína yfir alla hluti
fram — var frakkneskur maður.
Af móður þessa heimsfræga manns
fara ekki miklar sögur. En svo
er sagt, að hún hafi verið góð
kona, fyrirmyndar húsmóðir, held-
ur lítil vexti, til þess tekið hvað
hún hafi verið fríð til augnanna,
Louis Pasteur var ekkert undra-
bax-n, var ekki nema meðal-
drengur í skóla, var bersýnilega
seinþroska, svo að engan af hans
fyrstu keimurum grunaði neitt um
það, að þeir væru að ala upp
einn af þeim mostu og bestu mönn
um, sem sögur fara af.
Það er ekki gerlegt í lítilli
bíaðagrein, að lýsa æfistarfi þessa
manns, mérkasta vísindamanns
vorra tíiua. Einn stallbróðir minn
(Btefán Jónsson) gerir það í dag
í vandaðri rœðu, yfir liöfði Jóni.
En jeg ætla þá að gera annað
— jeg ætla að vekja athygli á
því, að Louis Pasteur — að hann
var einn mesti vísindamaðurinn,
sem heimurirtn hefir alið, það
ætla jeg öllurn að vita, — en jeg
ætla að vekja athygli á því, að
hann var líka einn af þeim
b e s t u mönnum, einn af þeim
mestu öðlingsmönnum, sem sögur
fí.ra af.
Það var 1844, þegar Pasteur
var 22 ára og kominn til París,
lag'ði aðallega stund á efnafræði,
það var þá, að þýskur efnafræð-
iiigur (Mitschei’lich) ■ slöngvaði
þeirri spurningu framan í alla
sína stallbræður: Hvernig stendur
A þessu, hjer eru efni (vínsúr sölt),'
sem e'nlægt eru eins að samsetn-
ing, en tvívinda að ljóseðlisfari —
hvernig stendur á þessu? — Eng-
inn gat svarað. Pasteur — það
var hans fyrsta vísindaverk —''
hann rjeðist á þessa gátu. Hann
í'jeði g'átuna. Það var fyrsta af-
rekið hans. Þá var hann rxxmlega
tvítugur. Og einn frægasti efna-
fræð'ngxxr Frakka í þá tíð, B i o t,
þegar hann sá þessa uppgötvun,
þá greip hann í handlegginn á
þeinx unga nxaxxni og mælti þessi
m'nnilegu orð: „Góði drengur
xx-inn, svo mjög hefi jeg elskað
vísind'n alla mína æfi, að annað
eins og þetta vekur fagnaðarslátt
I hjai'ta mínu“.
Þetta var upphafið að frægð
Pasteurs, og nú var hann einráð-
ii.n í því að vei’ða efnafræðingur.
En svo vildi nokkuð til: Þið
nxunuð flest hafa sjeð þessar
grænu skófir, sem koma á aldini
(sítrónur, appelsínur), ef þau
l.'ggja í rökxx lofti og hlýju. Það
er sjúkdómur; orsökin er edns
konar sveppur (Penicillum glau-
cum).
Nú datt Pasteur í hug að reyna
hvernig þessir sveppir verkuðu á
vínsúru efnin, sem hann var að
fást við. Utkoman var undraverð,
en æði fiókin, verður ekki lýst
hjer, er nefnd af því að þetta
atv;k varð til þess, að gerbreyta
lífsferli Louis Pasteurs.
Upp úr þessu datt konum í
hug að rannsaka alt, sem fi'á gam-
alli tíð var kallað ,ger‘ og ,gerð‘.
Um þá hluti var þá alt í villxx
og svíma, haldið að éinhver dauð
efni væru völd að allskonar gerð.
Það var annað stórvirki Paste-
xxrs: Hann sannaði nú, að það eru
lifandi smávex'ur, sem gerðum
valda, liver s:nni gerð. Þessi
uppgötvun var blátt áfram stór
vísindabylting.
Jeg verð að fara fljótt yfir
sögu, en það er svo erfitt. Því
nú kemur að því þrekvirki Paste-
urs, sem kannske einna lengst
verður í minnum haft. Frá alda
oðli var allur heimur fulltrúa um
það, að alls konar smáverur (enda
lýs og mýs) gætu „kviknað af
sjálfu sjer“ — af dauðum efnum
(generatio spontanea).
Nú tekur Pasteur til: Hvaðan
koma þessh’ gerðai’sveppar ? Ætli
það sje satt, að nokkuð lifandi
koixii til úr dauðum efnum, for-
eldrislaust? Gamli Biot sagði þá
við Pasteur: „vertu ekki að þessu,
það er bara tímaspillir“. Og ann-
ar mjög merkur maður, Verdet,
sagði xxm sama leyti: „Hann
Pasteur kann sjer ekkert hóf í
visindunum; jeg held hann fari
forgörðum; liann er einlagt að
fást við ráðlausar gátur“.
Alt fór á aðra leið — það
er ein fegui’sta vísindasagan sem
til er, hvernig Pasteur eftir langt
erfiði tókst að fullsanna það, að
sjálfsfæðing (generatio spontanea)
á sjer aldrei stað. Það er livers
ípanns yndi að lesa söguna af
þeim frægu raxxnsóknum.
Nú var Pasteur orðinn víð-
frægur maður, einskonar töfra-
maður. Og nú tók óðunx að bera
á því, sem var í’íkast í eðli hans,
kærleika, ættjai’ðarást, mannkyns-
ást.
Öll hans vísindastarfsemi upp
frá þessu snýst um það, að vinna
ættjörð sinni gagn, og þar með
öilu mannkyninu. Og lionum vai’ð
ótrúlega mikið ágengt.
En jeg vei’ð að fará fljótt
yfir sögxx:
Yínyrkja er enn höfuðatvinnu-
vegur Frakka. Vínin urðu oft
„sjúk“, vddu skemmast. Pasteur
fanu ráð við því — og mörgu
öðru um leið. Aðferðin er kend
við hann, kölluð pasteurisa-
t i o n, og ef þið viljið sjá hana,
þá farið og finn'ð Mjólkurfjelagið
hjer í bænum.
Silkirækt er anixar mikill at-
vinnuvegur á Frakklandi. En í
þá tíð hrundu silkiorinarnir niður,
tjónið svo mikið, að talið var
nema 100 miljónum franka á ári.
Allid ráðalausir. Fóru til Pasteur.
„Jeg hefi aldrei sjeð silki-orm“.
„Þeim mun betra“, sagði einn
merkur vinur hans, „þá ferðu
ekki eftir neinum hleypidómum“.
Pasteur leysti úr þeim vanda,
fann að þetta var næmur sjúk-
dómur í silkiorminum, fann sótt-
kveikjuna, og — það sem mest
er um vert — fann ráð til að
vai-na þessu atvinnuböli. Þetta
var óttalegt ei’fiði. En það er
svo nxerkilegt, hugsunarrjett sam-
hengi í lífi Louis Pasteurs. Nú
fer hann að hugsa xim það: Ætli
það sje ekki svo um alla næma
sjúkdóma, eins og allar gerðir, að
alstaðar búi á bak við einhver
ein, sjerstök, lifandi vera?
Þá kom eitt í veginn.
Maðurinn hafði unnið fram af
sjer, og 1868 — 46 ára ganxall
— fjekk h'ann slag, varð mátt-
laus öðru megin, taldi sig af,
sagði við vini sína: „Mjer kenxur
xlla, að þurfa að deyja, hefði vilj-
að gera landinu mínu eitt hvað
nxeira gagna' ‘.
Það merkilega er, að hann
komst til fxxllrar heilsu og átti
eítir að gera landinu sínu og
öilu mannkyninu það g&gxx sem
aldrei verðxxr fullþakkað.
Það var von hann segði svo,
því skömmu áður en hann veikt-
ist, rjett eftir að liann hafði
fxxndið og xxnnið bug á þessurn
háskalega sóttnæma kvilla í silki-
ormunum, þá flaug honum í hug
þessi spánýja hugmynd: „Ætli
það sje ekki svo, að hver næmur
sjúkdómur stafi af einni og kömu,
lifandi sóttkveikju?
Þegar hann var að komast til
fullrár heilsu aftur, dundi yfir
frönsku þjóðina ólánið — 1870
— ’71; og það er best jeg' segi
það strax, hann, Louis Pasteur,
sem elskaði ættjörð sína yfir alla
hluti fram, þið megið ekki halda
að hann hafi hatast við Þjóð-
verja eftir 1871. Nei, nei. Það
sem hann sagði var þetta:
„Pauvre France, chére patrie,
que ne puis-je contribuer á te
relever de tos desastres!“
Jeg vil ekki þýða þessi orð.
Þeim er nóg sem skilur.
Og jeg verð lika að gera
enda á nxáli mínu. Jeg vona að
stallbróðir minn, Stefán Jónsson,
lúti prenta fyrirlestur sinn um
vísindastarfsemi Louis Pasteurs,
segi frá síðustu afreksvei’kum
þessa einstaka uxanns, um hæsna-
kóleruna, um miltisbrandinn og
um fram alt, hvernig hann, sem
e k k i var læknir, fann ráð til
þess, að lækna einn banvænasta
sjúkdómiixn (Hydsophatia).
Jeg verð að ljúka máli mínu.
Louls Pasteur átti alt í senn,
sem ágætan mann má prýða:
Átti andargift um fram flesta
þá menn, er sögur fara af, næma
geðsmuni og risavaxinn vilja.
Það var sú tíð, að franska
þjóðin var talixx öndvegisþjóð allr-
ar veraldar fyrir atgervis sakir.
Margir kunna áð lialda, að
þeirri öld sje lokið.
Jeg lield það ekki.
Jeg held, að í dag, 27. des.
1922, hljóti allar menningarþjóðir
a"ð muna manniixn L o u i s P a s t e-
u r, og lúka xxpp einum munni,
segjandi:
Yive la. France!
27. des. 1922.
G. B.
Samkvæmt áreiðanlegum upp-
lýsingum getur nú Morgunblaðið
flutt þá fregn, að íslandsbanki
hefir fengið reksturslán í Ame-
ríku, Englandi og Danmöi'ku, sem-
svarandi hjer um bil fjórum milj.
íslenskra króna.
Þetta er góð fregn. Lánið bætir
úr brýnni þörf og bendir til þess,
að nýjar viðskiftaleiðir sjeu að
opnast í fjármálunum.
Eins og kunnugt er, hefir Egg-
ert Claessen bankastjóri verið er-
lendis í haust í lánsútvegunum
fyrir bankann, í Danmörku, Eng-
landi og Amei’íku, og nxx nýlega
fór Tofte bankastjóri einnig t:l
; Kaupmannahafnar. Voru þeir
< bankastjórarnir báðir í Kaup-
1 mannahöfn þegar lánið var tekið,
en nú er E. C. á heimleið.
-O
Frú Astrid Stampe-Feddersen.
Island á marga áhugamikla vini
nxeð Dönum og í seinni tíð hefir
þeim fariö mjög fjölgandi, svo aö
þeir hafa aldrei fleiri verið með
sambandsþjóS vorri en nú, sem bera
hlýjan hug til íslands og hinnar ís-
lensku þjóöar og óska þess einlæg-
lega að alt megi snxiast landi voru
og þjóð til gæfu og gengis. Að þetta
er að mjög miklu leyti starfsemi
„Dansk-íslenska fjelagsins að þakka,
er vafalaxist. Hin auknu kynni af
öllum vorxxm högum, sem „D.-í. f.“
lxefir svo kappsamlega leitast við að
veita hinni dönskxx sambandsþjóö,
liafa á margan veg grafið ýmsunx
inisskilningi, senx þar lá í landi, og
kala seiu af lionum leiddi, svo djúpa
gröi', að öll von er til þess, aö nýjir
tímar sjeu í aðsígi hvað snertir alt
hugarþel Dana í vorn garð og áhuga
á velferð lands og þjóðar.
Þaö er því síst ástæðulaust, að
„Lögrjetta“ minnist nú þeirr-
ar ágætiskonu, sem nefnd er yfir
línum þessmn og meö rjettu nxun
mega kalla móður þess fjelagsskap-
ar, senx svo miliið far hefir gert sjer
um að efla sannarlegt samúðarþel
með Dönxun og Islendingum og áður
en sá fjelagsskapur hófst ljet ekkert
tækifæri ónotað til þess að taka mál-
stað íslands gagnvart löndxxm sín-
unx á mannfundunx og í blöðum, og
jafnan með þeim skilningi og þeirri
hlýju hugai’þelsins, sem konum er
ávalt eiginlegra að láta í ljósi en
körlum, þótt saina sjeu sinnisins.
Og ástæðan til þess að minnast
hennar einmitt nú er því meira
sem þessi ágætiskona nú fyrir mjög
skömmu (19. f. nx.) hefir fylt 70.
árið.
Frxx Asti’id Stanxpe-Feddersen er
kona af tignum ættum. Faðir henix-
ar var ljensbarón Henrik Stampe,
kammerherra og „hofjægermester“
(t 1892), og ung giftist hún síðar
stiftamtmanni yfir Lálandi og
Falstri G. H. Feddersen, en misti
hann árið 1912. Hún var snemma
mjög eindregin kvenfrelsiskona, í
í stjórn fjelagsins „Dansk Kvinde-
samfund“ frá 1904 og formaður
þess síðan 1913, og ávalt boðinn og
búin að styðja það nxál, enda er hún
bæði vel máli farin og ágætlega
pennafær, eins og tvö af ritxxm henn-
ar („Kvindesagen" 1887 og 1907
og „Kan Kvindesagen og Sædelig-
hedssagen skilles ad?“ 1888) senx
kunnust eru, bera með sjer. Hún er
og ákveðiu málhreinsunarkona og
hefir ritað ágætan ritling „Vort
, ModersmaaT ‘ (1912) um skyldur
manna við móðurmál sitt, en auk
þess fjölda blaðagreina bæði xxm
kvenfrelsismálið og málhreinsun-
ina, er allar bera vott um lifandi
áhuga hinnar stórgáfxxðu og göfug-
lyndu konu.
Kærleikxir lxennar til íslands er
ganxall, alt frá æskuái’um hennar.
Kynnin af fornsögxxnx vorxxm, sem
henni voru í æskxx ljúfastar til
skemtilesturs, verður til þess að
vekja þann kærleika í brjósti lienn-
ar. Og hann hefir aldrei kulnað síð-
an. Eftix; að hún var orðin eltkja og
hafði flxitst til Kaxxpmannahafnar,
xirðu Tslandsmálin þi’iðja mesta á-
hugamál hennar. Henni sárnaði
kuldinn, senx farið var að bera svo
mikið á í sambandi Danna og ís-
lendinga út af stjórnnxálunum og
hún þráði heitt, að sjá hann þoka
fyrir bróðui’legri samúð á báðar
hliðar til heilla og ánægju fyrir báð-
ar þjóðirnar. Hún var ein þeiri’a,
sem í blaðinu „Hovedstaden“, sem
oss íslendingum var svo velviljað á
baráttxxárunum út af flaggmáli og
og sambandsmáli, tók eindregið mál-
stað vorum, hvatti landa sína til
meiri undanlátssemi í þeim málum
og hjelt fram rjetti vorum til full-
komins sjálfstæðis. Heixni var það
ljóst, — ljósara en mörgum öðrum
í þá daga — að andþófið af Dana
hálfxx væri einvörðxxixgu sprottið af
ónógri þekkingu á þjóðarhögum
vorum og skilningi á þjóðarrétti
vorum. Og því fæddist í hjarta
hennar hugmyndin unx stofnun sjer-
staks fjelags, er heföi að markmiði,
laust við alla pólitík, það eitt að
vinna að nánari kynnum með þjóð-
unum báðum, er leiða mætti til full-
komins samúðar-sambands með
þeim. í því skyni tók hún liöndum
saman við nokkra aðra danska ís-
lands-vini og eftir nýár 1916 varð
svo „Dansk-íslenska fjelagið" til.
Þann veg varð frú Stampe-Fedder-
sen „móðir Dausk-íslenska fjelags
ins‘ ‘, og hefir verið í stjórn þess alla
tíð síðau er það var stofnað. Tel
jeg' vafalrtið, að henni hafi ekki
vex'ið annað nxeira ánægjuefni næst-
liðin sjii ár en að sjá liag þessa
fjelagsskapar blómgast eins og raun
hefir á orðið xun liann, og sjá fagra
ávexti vaxandi sanxúðarþels nxeð
sambandsþjóðunum báðum þroskast
á íneiði fullkomnari þekkingar og