Lögrétta - 09.04.1923, Blaðsíða 3

LÖGRJETTA
3

px mn tillöguna og fylgdi henni
ín’lmga. BlaSið „Fram“ á Siglu-
fivÖi hafði og stutt hana ein-
dregið. Stúdentafjelag og Kenn-
avufjelag Akureyrar lýstu og yf-
ir fylgi við málið.
Síðan hefir öðru hverju verið
á það minst í norðanblöðunum.
Iljer á ef til vill við að 'geta
-jpess afturkipps, er kom í málið,
cr mentamálanefnd lagði til að
S sambandi milli gagnfræða-
f. ns og mentaskólans. Þá til-
lögu nenni jeg eigi að ræða hjer.
Sú er trú mín, að hún flýti fyrir
fuilkomnum sigri þessa máls. —
S n þessar tillögur birtust hafa
Al. areyringar tvívegis á þing-
raálafundi (1922 og ’23) samþykt
tillögu, er skoraði á alþingi að
líoma á stofn mentaskóla hjer
í bæ.
Þ-að er fróðlegt að taka eftir,
hvi rnig skólamál þetta þokast
á i ram, með miklum krókum og
löngum hvíldum. Bn altaf er þó
haldið í sama horf, færst nær
marki, sem nú er næsti og hinsti
á jigi þessa máls. Tæp hálf öld
líour frá andláti Hólaskóla til
þess er farið er fram á að vekja
1 .n rtpp. Aldarfjórðungur líð-
i . enn, uns mál þetta er aftur
iiutt. Þá hafa þan tíðindi gerst,
iiö alþingi hefir fengið fjárveit-
iiii'úirvald, svo að hægra var nú
\: i að eiga en áður, en erfitt þó.
K ú var við ramman reip að draga,
] '.iv sem var kotungsháttur og
,I,;arkleysi þingmanna.Núvar ekki
\ið1it að nefna latínuskóla, og
íullkominn gagnfræðaskóli fæst
ekld fyr en á alþingi 1881. Nú
] . ekki nema 15 ár, uns freist-
i v er að koma skólanum í sam-
bund við lærða skólann syðra.
Jjiinan áratug mega góðir menn
i . jiist. fyrir þeirri tillögu, þar
tii er sigur er unninn. En nú er
siu mur hvílst en fyr, áður en haf-
in er seinasta hríð, lagt af stað
i íðasta áfangann. Er auðsjeð,
hvert stefnt er og altaf hefir
\u rið stefnt, þótt ýmsum fylgj-
eudum málsins hafi ef til vill ver-
i' óljóst, hvert ferð var heitið.
I dð oss Hólaskóla aftur, hefir
a'.taf verið undirsöngur undir öll-
1 skólakröfum Norðlendinga
síöan um miðbik seinustu aldar.
] ið kom þegar fram kringum
' J50. Arnljótur Ólafsson knýr
fastlega sama streng 1875. Hann
gerist þungorður, er hann minn-
i.vt þess, hversu Norðurland var
leikið um aldamótin 1800, og
iiann hefir án efa mælt þar fyrir
munn margra merkustu Norðlend-
ihga: „Sjerhver Norðlendingur
i'.ian til þess og mun lengi muna,
i v áður var í NorSlendingafjórð-
ungi biskupsdómur, skóli og
j rcntsmiðja, og að Norðurland
- vnr í öllu þessu eigi aðeins jafn-
snjalt Suðurlandi, heldur og liafði
tram yfir það prentsmiðju mjög
f vo langan tíma“, ritar hann. Og
l-aun bætir við: „Norðlendingar
hijóta og að muna þann hörm-
imgatíma, er Norðurland var öllu
þessu svipt, og stóð alrúið í
byrjun aldar vorrar. Alt fór
suður, og alt lenti síðan suðrí
Keykjavík“. („Norðlingur 1875,
'10, tbl.). Hann heldnr því fram,
Fó Norðlendingar eigi bæði rjett-
ar- og sanngirniskröfu til að fá
aftur audvirði stólseignanna, jafn-
fekjótt og þeir geti sannað, að
þeir hafi eigi viðunanleg not af
Reykjavíkurskóla, og það þykist
raiin gert hafa í greinum sínum.
Sjá má dæmi þess í bókmentum
vor.um, að Norðlendingar hafa
iengi harmað Hólaskóla. Sjera
Matthías, sem sjaldan er stór-
orður, orti rjett eftir síðustu
aldamót:
„En verst jeg kveð þau kotuiigs
svikaráð,
það kongavit, er reyudist allra
tjón,
er stól og skóla svifti jöfursnáð,
og stofn þinn klipti, gamla
Norðurfrón“.
Þá er Stefán skólameistari,
1917, reit um mentaskóla á Norð-
urlandi, hafði hann að fyrirsögn:
„Arftaki Hólaskóla hins forna“.
Enginn vinur þessa máls skyldi
efa sigur þess. Honum má seinka,
en ekki varna. Straumar og stefn-
ur skola því að landi, þótt há-
setar og stýrimenn bregðist um
sinn. Hví skyldum við altaf búa
við einn mentaskóla, er menning
,rex, efnahagur batnar, íbúnm
f.jölgar? Vjer áttum tvo lærða
skóla, er landsbúar voru kring-
um 50 þúsund. Enginn hefir
haldið því fram, að annar þeirra
hafi verið óþarfur. Mundum vjer
þá ekki þarfnast þeirra tveggja,
er vjer erum helmingi fleiri?
—-------o-------
Þingtáðincfii.
Fallið stjórnarfrumvarp.
Þingfundir hófust eftir páska-
leyfið 3. apríl. í Ed. voru 5 mál
á dagskrá, þar á meðal vatnalög-
ín, og var þeim vísað til 3. umr.
Hin málin, sem á dagskránni voru,
um breyting á símalögunum, um
berklaveiki í uautpeningi, um
hrossaútflutning og um seðlaút-
gáfu íslandsbanka, og var þeim
öllum vísaö áfram.
í Nd. var fyrst til umr. frv.
um varnir gegn kynsjúkdómurn,
og var nú samþ. við 3. umr. og
endursent Ed., þar sem því hafði
verið breytt nokkuð í Nd., eius
og áður er sagt frá. Annars fór
langmestur tími til þess að ræða
frv. um afnáin yfirskjalavarðar-
embættisins. Allsherjarnefnd, sem
málið hafði til meðferðar, klofn-
aði um málið, og lagði meiri hl.
t. , að frv. yrði samþ. með nokkr-
um breytingum,_ en minni hl. var
á móti frv. í meiri hl. voru: Jón
Þorl., Magn. Guðm., Björn Halls-
san og Gunnar Sig., en í minni
hl.: Magnús Jónsson einn. Breyt-
ingar meiri hl. voru þó eingöngu
formleg's eðlis, þannig, að hann
vildi láta frv. heita frv. til laga
um sameiningu yfirskjalavarðar-
'ombættisins og landshókavarðar-
embsettisins, í stað þess að stj.frv.
talaði um afnám yfirskjalavarðar-
embættisins, og í áliti sínu segir
meiri hl. aö, enginn úr nefndinni
viJl, að embættið sje tekið af
núVerandi yfirskjalaverði, því að
hún viðurkennir öll störf lians í
þágu safnsins og íslenskra fræða
yfirleitt. Hins vegar áleit meiri
él. að störf skjalavarðar og hóka-
varðar væru naumast svo suudur-
leit, eða ó.^kvld, að eigi fyndist
maður, sem gæti gegnt báðum
störfunum, svo aö viðunandi sje.
í áliti oiinrii hl. segir aftnr á
n.óti m. a.: I söfnum þessum er
saman komið margt af því, sem
vjer eigum dýrmætast og óbæt-
anlegast, bækur,, sem með öllu
eru ófáanlegar, og frumrit að
skjölum fornum og merkum, sem
hverri menningarþjóð þykir sjálf
sagt að varðveita sem best, auk
þess sem í þessum söfnum er svo
mikill auður í krónutali, að ekki
ttkur tali, hve mikið er undir
því komið, að geymsla þessara
safna fari sem best úr hendi og
að vakað sje yfir því með sífeldri
árvekni, að þau spillist ekki. En
svo er það að söfnin eru ekki
til þess að geymast, heldur og til
þess, að alþjóð megi verða að
sem mestum og bestum notum, en
í því efni er einskis meiri þörf en
\erulegra góðrar og natinnar
umsjónar við söfnin og stjórnar.
Þetta gera flestar eða allar
þjóðir sjer far um að hafa í sem
allra bestu lagi, og það er með
rjettu talið svo, að hverju menn-
iugarríki tilheyri að hafa sitt
rikisbókasafn, hverju nafni sem
það er nefnt, og sitt þjóðskjala-
safn, og gæsla þessara safna er
falin ágætustu mönnum og þykir
með allra fremstu trúnaðarstörf-
um þjóðanna.
Þegar ræða er um það, að sam-
eina forstöðu beggj.a safnanna
undir einum manni, þá er á það
að líta, hvort þessi tvö störf sjeu
svo lík, að sennilegt sje, að einn
maður geti hvorttveggja rækt með
órangri. Bókavörður þarf að vera
maður víðsýnn, bókfróður innan-
lands og utan, þaulkunnugur
fc jkasöfnum og störfum við þau.
Skjalavörður þarf að vera sjer-
fræðingur í sinni grein, þekkja
Iivert plagg og hafa þann kær-
l.ika til þess, sem í safninu er,
sem skapast af því að fást við
það og árinað ekki. Það er ekki
aðeins mismunandi þekkingarsvið,
sem af þessum tveim mönnum er
krafiset, heldur mismunandi eðlis-
far. En auk þess er það algild
regla, að menn geti ekki skift
sjer milli tveggja eða margra
starfa þanriig, að þeir ræki bæði
eöa öll jafnvel. Og það er víst, að
í þessu tilfelli, þar sem um svo
clík störf er að ræða, mundi jafn-
m annað starfið ná hverjum
oanni á sitt vald, og hitt væri þá
vanrækt. Mundi þá forstaða þess
safnsins, sem út undan yrði, og
það yrði líklega oftast þjóðskjala-
safnið, af því það er minna, lenda
í höndum aðstoðarmanns viö safn-
ið, manns, sem ekki hæri í raun
rjettri ábyrgðina á safninir. Slík-
ur aðstoðarmaður gæti að vísu
ef vel til tækist, annast nokkurn
veginn daglega afgreiðslu á safn-
mu, og væri þó heppilegra að
skjalaverðir þeir, væru ekki alveg
eins skammæir í starfinu og1
reynslan hefir of orðið um aðstoð-
armenn við landshókasafnið og
vonlegt er, sakir illra launakjara.
En um alt framtak fyrir safnið
og brennandi áhuga á því væri
þá úti, þegar það væri orðið &ð
hálfgildings útibúi frá landsbóka-
safninu. Mundi skjalasafnið eða
landsbóka.safnið eða þau bæöi án
efa verða fyrir miklu meira tjóni
af sameiningu þessari heldur en
•því, sem nemur launum þjóðskjala
varðarins.
En auk þess, að fjarstæða er að
’halda, að maður fáist, sem jafn-
vígur sje á bæði þessi óskyldu
störf landsbókavarðar og þjóö-
skjalavarðar, og hafi jafnmikinn
áhuga fyrir báðum störfunum, þá
< ru þessi störf uú svo, að hvort
um sig þarf ■ alla krafta eins
manns. Hver, sem nokkuð þekkir
til safnanna, veit, að nú, eitis og
er, vantar mikið á, að störfum
safnanna sje vel annað, og eitt-
hvað annað en fært sje að fækka
mönnum og minka vinnukraft-
inn viö söfnin. Þessi tvö söfn eru
nú undir einu þaki, og það er
líklega það, sem gerir öll þessi
undur, að menn taka nú að í-
mynda sjer, að lijer sje í raun
rjettri ekki nema um eina stofn-
un að ræða. En nú er að því kom-
ið, að hvorugt þessara safna fer
að komast fyrir í húsnæði sínu.
Landsbókasafniö þarf á öllu hús-
inu að halda og mun innan skams
rýma öllu öðru þaðan, enda ráð
fyrir því gert þegar í byrjun, að
svo mundi bráðlega fara. Yerður
riiönnum þá ef til vill ljósara, að
ekki muni hægt að sameina báðar
þessar stöður, sem hjer er rætt
um, mida ánægjan af sameining-
unni þá helst sú, að heiðra þann
mann, sem myndaö hefir þetta
dýrmæta safn og aukið svo mjög
með áhuga sínum og bjargað slík-
um sæg merkilegra hluta frá því
að glatast eða fara úr landi,
heiðra hann að lokum með því að
telja starf hans óþarft og ekki
nema mátulegan viðbæti við ann-
að, allerfitt embætti.
Umræður um málið voru lang-
ar, en lítið sem ekkert nýtt kom
fram í þeim, sem ekki hafði ver-
ið sagt við fyrri umr. eða í nefnd-
arálitunum, og virðist yfirleitt
rnega spara slíkar umræður. Þó
urðu allmiklar hnippingar og hiti
í umr. undir lokin, þó ekki snerti
}:að málið beiníínis alt, og það
svo, að forseti skarst í leikinn, t.
d þegar Bjarni frá Vogi sagöi
það um forsætisráðherrann (S. E.)
að hann virtist rjettur til þess
að vera keisari í einhverju negra-
riki, þar sem menningin væri ekki
á alt of háu stigi. S. E. sagði, að
þó frv. þetta yrði drepið nú,
mundi það áreiðanlega koma fram
aftur og stefna þess sigra að lok-
um. Ilitt væri altaf svo, að ný-
mæli, eins og þetta, mættu mót-
spyrnu frá afturhaldssömum og
vanaföstum mönnum og svo frá
þcim, sem altaf væru á móti öll-
um sparnaði, eins og Bjarni frá
Vogi. Hann sagði, að stefna
stjórnarinnar væri sú, að fækka
6} örfum yfirmannaembættum og
öðrum slíkum, sem væru svo lítil og
overuleg, að ekkert væri í þeim
að gera, t. d. talaði hann um það,
íáránlega verkefni að vera sýslu-
maður í Dalasýslu eða Rangár-
vallasýslu. En Bjarni frá Vogi
mótmælti þessu, og sagði, að nóg
væri oftast þar að gera og að úr
sýslum.embættinu í Dalasýslu lief ðu
komið ýmsir ágætir menn, svo
sem H. Hafstein og llalldór Dan-
íelsson. Hann sagðist heldur ekki
vera á móti sparnaði, þegar hann
kæmi niður á rjettum stað, en
þetta frv. sagði hann að væri að-
eins fram bomið til þess að stjórn
ir sýndi einhvern lit á því að
efna einhvernvegin það loforð,
sem hún hefði gefiö í fáti í fyrra,
iiin að endurskoða enibættaskip-
unina. Fór liann hörðum orðum
um S. E. fyrir þessi mál öll og
ummæli hans um þau og sagði, að
ei hann væri álþjóðarkjörið spurn
i'igarmerki á þinginu, gæti hann
’komið fram nieð ýmsar fyrirspurn
ir um þetta til stjórnarinnar, en
ætlaði þó ekki að gera þaö. En
S. E. svaraði, að hann væri hvergi
hræddur og mundi hvergi hika,
J>ví hann „væri hjer ekki af nokk
urs þingmanns náð“. Með þessu
var umræðunni lokið, en þingmenn
litu hver framan í annan og
kýmdu. En stjórnarfrv. var felt
með 13:11 atkv.
■ Rjettindi og skyldur hjóna.
í e. d. voru 4. apríl 8 mál
á dagskrá, og flest mál, sem
áöur hefir verið sagt frá og var
:eim vísað áfram og í nefndir
sumum. Meðal þeirra var frv.
um lögfylgjur hjónabands sem
áður var kallað, en nú heitir
um rjettindi og skyldur hjóna
og hafði Jón Magn. framsögu, en
Iugibjörg H. Bjarnason tulaðieinn
ig um það, og var það fyrsta ræða
h'ennar á þinginu. Rakti liún
sögu málsins og nauðsyn þess
fyrir hag og rjettarstððu kvenna
ao fá slík lög samþykt, en þetta
eru síöustu lögin úr sif jalagabálki
þeim, sem unnið hefir verið aö
undanfarin ár og þingið hefir
samþykt af áður þrenn lög um
afstöðu foreldra til skilgetinna og
óskilgetinna barna og um stofnun
og slit hjúskapar. Að síðustu bar
hún fram þakkir íslenskra kvenna
til stjórnar og þings fyrir þessar
rjettarbætur og til lögfræðing-
anna Jóns Magnússonar, sem
fyrst flutt'i frv. og Jóh. Jóhannes-
sonar, sem háðir hefðu mjög unnið
að undirbúningi málsins og því,
að koma því í gott horf. En frv.
er lipphaflega samið af L. H.
Bjarnason eftir samskonar löggjöf
annara Norðurlanda.
Þjóðleikhús.
í n. d. var fyrst rætt um frv.
frá Jak. Möller og Þorst. Jónssyni
um skemtanaskatt og þjóðleik-
hús og flutti J. M. ræðu um
ástand og hag leiklistarinnar hjer
nú, og nauðsyn þess, að hún yrði
ekki látin falla niður, eins og
helst væru horfur á, vegna hús-
næðisleysis, nema tekið væri í
taumana. Fer frv. fram á það, að
skattleggýa ýmsar skemtanir í
kaupstöðum, þeim, sem hafa yfir
2000 íbúa, 10—20 af hundraði, og
Icggja það gjald í sjóð, „Þjóðleik-
hússjóð“, sem verja á til þess að
koma upp þjóðleikhúsi í Rvík og
til að styðja sjónleiki, sem sýndir
verða að staðaldri í því húsi. Gert
er ráð fyrir því, að leikhúsið
standi neðantil á Arnarhólstúni
t’vrir norðan Hverfisgötu. Frv. er
sagt flutt fyrir tilmæli ýmsra
írömuða leiklistarinnar hjer á
landi, og hefir þetta mál verið
lengi á döfinni.
Anmars snerust mestar umr. í
Nd. um stjórnarskrárbreytingarn-
ar, og var þeim ekki lokið.
Vatnalög.
í Ed. var 5. apríl aöallega rætt
um vatnalögin. En lagabálkinn
liafði stjórnin lagt fyrir þingið,
orðrjettan, eins og stjórnarfrv. frá
1921, en það var aftur á móti
bvgt á frumvörpum fossanefnd-
arinnar frá 1917 og þingnefndar-
innar, sem um málið fjallaði
1919. Er það mál alt kunnugt og
hefir rnikið verið um það rætt.
í áliti Ed. nefndarinnar nú segir,
< ð hún hafi athugað málið á 20
fuudum og lagði hún þaö til, að
frv. yrði samþ. með nokkrum
smávægilegum breytingum. Fram-
söíjum. nefndarinnar var Guðm.
Guðfinnssön, en auk hans töluðu
Jón Magnússon, Jónas Jónsson og
Kl. Jónsson atvinnumálaráðherra.
Snerust umr. bæði um einstakar
brtt. og um rjettargrundvöll frv.
yfirleitt, og undirbúning málsins.
Að’lokum var frv. samþ. með ýms
um breytingum og sent Nd. Önn-
ur mál, sem rædd voru í Ed. voru