Lögrétta - 14.10.1924, Blaðsíða 3

LÖGRJETTA
3
ekki vjelar, hljóta mannlegar til-
finningar að ráða einhverju. Enda
er það skrítinn skilningur á starfi
kennara, að prófið sje meginat-
riði starfsins. það er vitanlega |
kenslan. Embættispróf er ekki j
nema eitt af þeim mörgu sáldum, j
sem maðurinn gengur í gegnúm.
Hann kemur þaðan með sína ein-
kunn, og gengur út í samkeppni
lífsins, sem er enn strangara próf. _
En hitt er sjálfsagt, að reyna að
haga svo til, að manni verði bægt
í tíma frá námi, sem hann er óhæf-
ur til, og freistingin sje sem minst
fyrir kennara að tæpa á ytstu nöf
með prófkröfur.
En Gangráður lætur sjer ekki
nægja að gera úr orðum mínum
sjerstaka árás á Háskóla íslands,
heldur tekur hann sjálfur út úr
tvær (yngstu) deildir hans, laga-
deild og heimspekisdeild, og ber
þær sökum í þessu efni, en skilur
hinar tvær undan. Um lagadeild
er ekki mitt að fást. Hún getur
svarað fyrir sig. En um heimspek-
isdeild er það að segj a, að hún hef-
ir ekki útskrifað nema eina þrjá
nemendur, og ætti að vera óvenju-
lega auðvelt að ræða það mál, ef
höf. vildi segja til, hver eða hverj-
ir þeirra þriggja ,,hafi aldrei haft
þekkingu til að öðlast slíkt próf“.
Sigurður Nordal.
Athugun.
Nú í sumar hefir í 3 tbl. Lög-
rjettu birtst grein eftir Snæbjörn
Jónsson stjórnarráðsritara um er-
lendu málin á Islandi. Er miðkafla
hennar ætlað að vera andsvar við
grein eftir mig, birtri í Tímanum
j fyrra og þá gegn hans eigin
áliti um sömu efni.
Fyrsti ágalli þeirrar greinar á
að vera sá að hún sje skrifuð í of
miklu flaustri og málið ónóg hugs-
að. Ef til vill hef jeg hvorugt
þessa gert nægilega vel.
Slíkt má segja um flest mannleg
verk og hygg jeg þar háttvirtan
andstæðing minn fullkomlega eiga
til sakar að svara. Og slælega hef-
ir honum tekist að fella úr vegi
þessi flausturrök, þar eð mörg
þeirra standa fyllilega óhreyfð.
En áður en horfið er að andsvari
höf., er ekki úr vegi að benda
honum á eina þyngstu ásökun hans
til andstæðinga um þessi málefni
en hana er að finna í þeim þætti
máls hans, er nefnist einangrunar-
pólitík.
Eftir að hafa lýst afstöðu sinni
til þeirrar einangrunar, sem rækt
íslendinga við tungu sína og þjóð-
erni hefir skapað þeim, farast
honum svo orð um viðhorf og að-
gerðir þeirra, sem slíku valda:
„Sannleikurinn er sá, að jeg skoða
þetta margtuggna glamur í besta
lagi sem fimbulfamb fávísra
glanna. þegar menn með sæmilegri
skynsemi láta sjer það um munn
fara, get jeg ekki að því gert að
dæma það ennþá harðara".
Mjer finst þetta furðuleg sam-
setning. Er hjer verið að gefa í
skyn, að tunga vor og þjóðerni
hafi lengstum átt „fimbulfamb-
ara“ og „fávísa glanna“ að helstu
stuðningsmönnum. Veit hann ekki
það, sem alþjóð er kunnugt, að ná-
lega allir okkar mestu og bestu
menn hafa ósleitilegast fyrir því
barist, að sá arfur vor, þetta bjart-
asta tilverutákn fátækrar þjóðar,
mætti vandlega varðveitast og fólk
ið fyrir þær sakir lotið þeim í ást
og lotning? Slík alkunna er þetta,
að óþarft er birta nokkur nöfn.
Hvað þann dóm Snæbjarnar snert-
ir, er yfir mig á að ganga, þá uni
jeg honum vel og tel mig lenda þar
í fullsæmilegum fjelagsskap.
Annars er dálítið broslegt, er
hann talar um í sama kafla, að lær-
dómur dönskunnar, sem vitanlega
gefur aðgeng að bókmentum allra
Norðurlanda, sje einn liður í ein-
angrun vorri.
En nú skal snúið að svari höf.,
því er fjallar um grein mína og
álit, og drepið þó á fátt eitt.
Sökum þess, að jeg tekst ekki
allur á loft, er hann skipar saman
hinum 160 miljónum enskumæl-
andi og 3 miljónunum dönsku,
kemur honum m. a. í hug, að jeg
skopist að Asíu og Ástralíu sam-
anbornum við Danmörku. Vitan-
lega er þetta enn „flausturs“legri
athugun sjálfs hans. í orðum mín-
um fólst aðeins sú skoðun, að
höfðatala þess lýðs, er ínælir á eina
eður aðra tungu, væri einsömul
engin gild ástæða þess, að aðrar
þjóðir gerðu hana að sínu máli.
pess eins vegna er Islendingum lít-
il þörf að hnýta sjer aftan í þá
löngu lest. þannig fórust mjer orð,
má ekki vera hærra á eftirtöldum tóbakstegundum, en hér segir:
lE^eylsztólosuk::
Richmond í 4 (Br. American Tobacco Co.)
do. í Vs
Westward Ho.
Capstan N/C med. í ‘/4
Capstan Mix. med. í */4
do. — — í llg
do. — mild í Vs
Plötutóbak (Richmond) .
do. . . — 13.25 —
do. . . — 13.25 —
do. . . — 18.40 —
do. . . — 16.70 —
do. . . — 17.25 —
do. . . — 17.25 —
.... — 9.20 —
Kr. 12.65 pr. 1 lbs.
1 —
1 —
1 —
1 —
1 —
1 —
1 —
Utan Reykjavíkur má verðið vera því hærra, sem nemur flutn-
ingskostnaði frá Reykjavík til sölustaðar, en þó ekki yfir 2°/0.
Landsverslim íslands.
og var þarflaust að misskilja það.
Gildi danskra bókmenta metur
Snæbjörn að litlu eða engu fyrir
okkur. Að íslenskar fornbókmentir
sjeu merkari eins og hann kveður,
er flestum sæmilega ljóst, en und-
arlega að orði kornist af manni,
sem lætur ótvírætt í ljós ótrú sína
á viðleitni fólksins til að skilja og
varðveita þá tungu, sem þær eru
skráðar á. En þó að við stöndum
þarna framar, mun ýmsum sýnast,
sem bókheimur Dana geti verið ís-
lenskum fræðum auðugur akur.
„Hitt um skyldleikann er vitan-
lega ekki annað en fimbulfamb,
sem löngum hefir heyrst fyr og
hver tekur athugalaust eftir öðr-
um“, segir Snæbjörn enn. það er
merkliegt, hvað manninum liggur
„fimbulfamb“ títt á tungu. Skyld-
leikinn er það í uppruna og eðli,
hugsun og háttum, sem skapað
hefir og eflt vinsemd og vinarhug
á gagnkvæman hátt milli þjóðanna
og aldrei leitt til jafnnukillar sam-
vinnu og nú. En meginástæða mín
fyrir því, að danskan væri okkur
sjálfsögð til náms, var og er sú, að
þar er á auðveldan hátt fengin op-
in leið inn í mentaheim allra þjóða
Norðurlanda. Veit jeg þess vart
dæmi, að svo hæglært mál opni dyr
til jafnmargra átta. þetta er auð-
sætt atriði, Snæbirni líka, og fyr-
ir því gengur hann þar fram hjá
steinþegjandi. þess rná og líka
minnast, að með allgóðri kunnáttu
í dönsku er stórum ljettara að
nema og kynnast þýskri tungu og
menningu þeirrar þjóðar, sem í
ýmsum efnum hefir svo að segja
staðið öllum öðrum þjóðum fram-
ar.
þá er komið að menningarmati
Snæbjarnar á íbúum Englands og
Danmerkur, og hyggur hann hina
ensku menningu „næstum því
óendanlega miklu sannari og
dýpri“. Sje hjer átt við vísindaiðk-
an, er lítill hluti þjóðar nær að
leggja stund á, þá er hjer horfið út
fyrir þráð efnisins, því það, sem
við deilum um, er ekki það, í hvoru
landinu háskólamentun standi
blómlegar, heldur hitt, hvor tung-
an og menningin sje íslenskri al-
þýðu heillavænlegri til mannvæn-
legs þroska, og þá auðvitað með
fullu tilliti til þess, hver skilyrði
hún hefir til hagnýts náms í áður-
greindum efnum.
Að almenn mentun á Englandi
sje „óendanlega miklu sannari og
dýpri“ en dönsk, hefi jeg aldrei
heyrt, enda láist höf. að finna
þeirri skoðun hinn minsta stað.
Svo mikill menningargróður hefir
upp sprottið af lýðháskólunum
dönsku, að þjóðin er talin ein gagn-
mentaðasta í álfunni. Jafnvel Eng-
lendingar, sem líta smáum augum
á flest nema sjálfa sig, hafa leitað
þangað lærdóms og fyrirmynda.
Eins og jeg hefi margtekið fram
er það eigi af óvild til enskrar
tungu og menta, að jeg hefi band-
að við henni hendi, sem hins ein-
asta erlends máls, er nema bæri í
hjerlendum skólum. En með
fræðslumálaskipulagi voru, þ. e.
þeirri stuttu skólagöngu, sem al-
menningur verður að láta sjer
nægja, er þess naumast neinn
kostur,að svo þungt mál sem enska
yrði numin vandlegar en svo, að
nemendur gætu, í besta lagi lesið
og skilið hið ljettasta, og þá oftast
ljelegasta bókarsul, er yfirfljótan-
legt er af. Og það er lítil ment-
un. Jeg vil rökstyðja þcssa skoðun
mína með Snæbjarnar eigin orðum
um enskukensluárangur eins hins
„mesta snillings íslenskrar kenn-
arastjettar“, skólastj. í Flensborg.
Hjá honum segir höl. að eftir
tveggja vetra nám hafi nemend-
urnir verið „færir um að fleyta
sjer í mæltu máli og lesið ljettar
bækur enskar með hjálp orðabók-
arinnar“. Er þannig tekst hjá
„snillingi“, sem langt stendur
framar flestum enskukennurum
hjerlendum og árangur kenslunn-
ar í sama hlutfalli við annara
árangur að dómi höf., hver verður
þá útkoman hjá hinum? Mun eigi
mörgum til hugar koma, að hún
verði á þá leið, að þeirra nemend-
ur verði eftir jafnlangt nám naum-
ast eða alls ekki „færir um að
íleyta sjer í mæltu máli og lesa
Ijettar bækur með hjálp orðabók-
arinnar“. Lítil þjóðarheill er það.
Yrði nú danska niður feld og enska
lesin því meir, væri þá ekki ráð
fyrir gerandi, að frá svona algeng-
um enskukennurum færu nemend-
ur með svipaða leikni í ensku og
þeir hinir, sem notið hefðu náms
í tveim tungum hjá einstöku af-
burðakennurum, eins og þeim, er
höf. tilnefnir? þetta alt saman er
a. m. k. sæmilega bein álvktun af
lýsingu Snæbjarnar sjálfs. En slík
enskukunnátta, sem hjer er drep-
ið á, reynist alófullnægjandi lykill
að flestu öðru en barnabókum og
ljelegu skáldsagnarusli með litlu
menningargildi. Hitt hártogar höf.
að óþörfu, er hann kveðst ekki
skilja, hví jeg með þetta álit á
enskunámi, vilji þó láta auka
kenslu hennar. Samt tók jeg það
fram. Til þess að þeim, er vilja
hafa, þol og elju, sje gert sem
greiðast fyrir með það torsótta
nám, er þeir verða á sig að leggja
að lokinni skólagöngu. Ætti hún
naumast að vera skyldunámsgrein
? eins og tveggja missira skólum,
og þó að námstími væri jafnvel
mun lengri.
þá kem jeg að því atriði hjá Snæ-
birni Jónssyni, sem okkur kemur
víst ásamt um. En það eru þau
ólíku trúarlífsáhrif, er hingað ber-
ast frá hinum tveim áður umgetnu
löndum. Áhrif sálarrannsóknanna
og heimatrúboðsins. En fyrst er
að athuga, hvernig við kynnumst
virðist hafa verið gert ráð fyrir, hefði að
sjálfsögðu átt að leggja þar aðaláhersluna
á það, að auka hin íslensku fræðin. 1 önd-
verðu voru settir í deildina tveir kennarar
í þessum greinum: 1 prófessor í ísl. tungu,
bókmentum og menningarsögu og 1 dócent
í almennri sögu. Seinna var dócentsem-
bættinu breytt í prófessorsembætti og
verkaskiftingunni jafnframt breytt nokk-
uð. það hefir þó verið ætlun margra
þeirra, sem unna viðgangi þessarar deild-
ar, að þar yrðu að minsta kosti þrír fast-
ir, jafnrjettháir kennarastólar, einn í
hverri þeirri aðalgrein, sem meistarapróf
gerir ráð fyrir (bókmentir, málfræði,
saga). Og þetta er í samræmi við það, sem
kom fram undir eins hjá Jóni Pjeturssyni
og fyr getur, og er laukrjett, að ekki þarf
að fara saman þekking, og síst vísindavit,
á tungunni og sögunni. 1 reyndinni hefir
verið bætt nokkuð úr þessu með því, að
einkakennari hefir haft árlegan styrk til
málfræðiiðkana og kenslu, og hefir orðið
svo í framkvæmdinni, að alt það starf
deildarinnar hefir lent í höndum hans, eins
og hann væri fastur kennari. Nú kemur
það ekki málinu við hjer, hverjir mennirn-
ir eru, sem í þetta eða hitt skiftið fara með
þessi störf, heldur eru það störfin sjálf
(kennarastólarnir) og stefna deildarinnar,
sem er aðalatriðið.
En nú sýnir reynslan það líka, að stefnu
deildarinnar hefir ekki verið haldið í því
horfi, sem nú hefir verið vikið að. því ekki
leið á löngu, uns svo var komið, að þeir
fastir kennarar, sem fengust við íslensk
fræði, voru orðnir minnihluti deildarinn-
ar: þeir voru tveir, en þar að auki voru í
deildinni tveir kennarar í heimspekilegum
fræðum og einn í klassiskum fræðum. Og
yfir það verður ekki dregin fjöður, að
gauragangurinn og gnýrinn, sem orðið
hefir um deildina, stafar af rjettri eða
rangri óánægju með þessi embætti, sem
mönnum virðast ekki í samræmi við upp-
haflegan tilgang deildarinnar.
En þar sem umræðurnar um þessi'em-
bætti hafa ráðið svo miklu, sem raun ber
vitni, um álit eða óálit heimspekisdeildar-
innar, er nauðsynlegt að athuga þau nán-
ar. En deilurnar um þau virðast einmitt
sprottnar af því, sem fyr er fram tekið, að
verksvið og takmörk þessarar deildar var
frá upphafi nokkuð óákveðið og rúmt, eins
og reyndar tíðkast um slíkar deildir víðar.
Dyrnar voru beinlínis opnaðar frá upphafi
til þess að misbeita henni. Deildin var ekki
afmörkuð í öndverðu, eins og vera átti,
sem ákveðin íslenskufræðadeild (að við-
bættum forspjallsvísindum, sem eru sam-
eiginleg öllum deildum), heldur gerð úr
henni almenn fræðadeild, án þess nokkur
líkindi væru til þess, að unt væri að starf-
rækja slíka deild að nokkru gagni. Reynsl-
an hefir líka orðið sú, að úr þessu hefir
orðið blendingur og dreifingur, deild, sem
hvorki er fullkomlega þjóðleg íslenskudeild
nje almenn vísindadeild. Afleiðingin er svo
sú, að enginn er ánægður, og hver kennir
öðrum um það, sem aflaga fer. En alt þetta
hamlar framgangi deildarinnar inn á við
og hnekkir áliti hennar út á við,
því verður nú samt sem áður ekki með
rjettum rökum neitað, að í sjálfu sjer væri
það æskilegt, að til væri heimspekisdeild,
sem gæti fengist við fleiri fræði en íslensk
ein, ef á annað borð eru til góðir starfs-
kraftar og nóg fje. Og það er heldur ekk-
ert við það að athuga, ef þessi skilyrði eru
hvort eð er fyrir hendi, þó sjerstök em-
bætti sjeu stofnuð við slíka deild, beinlín-
is til þess að gefa einstökum mönnum
starfsfæri. Og t. d. má geta þess hjer, til
samanburðar og fróðleiks, að til skamms
tíma voru starfrækt við norska háskólann
14 slík „persónuleg“ prófessorsembætti,
sem svo eru kölluð þar. En þetta, sem nú
eru aukaatriði deildarinnar hjer, má þó
ekki gera þannig, að það komi fram á
kostnað annara þarfa í deildinni, sem eru
aðalatriði hennar. Fyrst átti að efla ís-
lensku fræðin — svo hin, ef hægt var. það
er eðlilegt, að nokkur óánægja komi fram,
þegar slíkt öfugstreymi er komið í vöxt
deildarinnar, að fleiri menn fást þar við
aukastörfin en aðalstörfin.
Að öðru leyti er ekki nauðsynlegt að
rekja nánar það karp, sem orðið hefir um
hagnýta sálarfræði og „klassisk“ fræði í
heimspekisdeildinni. því verður heldur
ekki neitað, að þrátt fyrir það rjettmæti,
sem fólgið var í sumum andmælunum gegn
þeim, samkv. því sem fyr segir, hefir
margt í mótmælunum gegn þeim, eins og
deildinni í heild sinni, verið einskært yfir-
borðshjal og ekki alt af góðgjarnlegt.
Af svipuðum ástæðum sprettur svo
einnig það, að hjer um bil aldrei sjest
framsett hitalaus og hlutlaus mynd af
ástandi háskólans eins og það er, eða ætti
að vera. Annarsvegar er niðurrif, oft frá
hendi þeirra, sem sjálfir hafa aldrei stig-
ið fæti sínum í skólann, eða gert sjer al-
varlegt far um að kynnast honum, og hins-
vegar vörn frá þeim, sem eiga sjálfs síns
hendur og hagsmuni að verja og mikla
freistingu hafa til þess að setja málin ein-
hliða loflega fram.
En með þessu er komið að öðru atriði í
þessum efnum, sem oftast er gengið fram
hjá í opinberum umræðum, sennilega af
ókunnugleika, en það er innra líf háskól-
ans, ef svo má segja, og vinnubrögð deild-
anna. Og þar er það í rauninni aftur heim-
spekisdeildin, sem aðallega kemur til álita.
því um hinar deildirnar allar er lítill
ágreiningur, og svo er hjer í þessari rit-
gerð um að ræða heimspekisdeildina sjer-
staklega, enda mestum kunnugleika til að
dreifa um hana. Að vísu mætti sjálfsagt
skrifa ýmislegt um hinar deildirnar líka,
einkum að því er snertir fræðastarf þeirra,
auk hinnar venjulegu kenslu. En sem
kenslu- og prófastofnanir mun yfirleitt
ekki vera óánægja með þær, heldur þvert
á móti, t. d. um læknadeildina. Reynsla er
líka fyrir því, að læknar hjeðan hafa
reynst fullkomlega samkepnishæfir, þeg-
ar til þess hefir þurft að taka, að þeir
tækju t. d. próf erlendis. Vantar deildina
þó að sjálfsögðu ýmsan aðbúnað. Svipað
má segja um hinar deildirnar, að þó ýmis-
legt standi þar efalaust til bóta, fullnægja
þær yfirleitt sæmilega skyldum sínum í
þessa átt, og stúdentar og kandídatar nú
að minsta kosti ekki lakar að sjer, en áður
hefir verið. Einna minst fræðasnið eða
háskólablær virðist ennþá að ýmsu leyti
vera á lögfræðadeildinni, enda er hún
yngst. Um kenslukraftana mun mega
segja sama, að yfirleitt sjeu þeir góðir,
sumir ágætir, þó auðvitað sje þar eins og
annarsstaðar, misjafnt álit manna og skoð-
anir á þeim efnum í einstökum atriðum.
Að því er til heimspekisdeildarinnar
kemur, er þessu þó nokkurn annan veg
farið sumu hverju. Fyrst og fremst verð-
ur heimspekisdeildin ekki aðallega dæmd
sem kenslustofnun. Hún er nemendafæst
og minst kensla þar. Námið er að miklu
leyti sjálfsnám. Kennari og stúdentar
hittast stundum ekki nema einu sinni eða
tvisvar í viku. það nær engri átt, að telja
kensluna aðalstörf prófessoranna þar.
þeim er miklu fremur ætlað að vera starf-
andi fræðimenn og fyrirlesarar, — laun
þeirra eru ekki fyrst og fremst kenslu-
kaup, heldur einskonar rannsóknar- eða