Lögrétta

Tölublað

Lögrétta - 11.11.1924, Blaðsíða 4

Lögrétta - 11.11.1924, Blaðsíða 4
4 LÖGRJETTA Undir Helgahnúk. Ný bók. Fæstir geta notið listar án þess að dæma hana fyrst, og þá njóta þeir ekki listarinnar sjálfrar, held ur dóms síns um hana. Aðrir geta hvorki dæmt nje notið. þeir verða að láta gera það fyrir sig, og ein- hverjir skriffinnar setjast í dóm- arasæti og kveða upp sleggju- dóma, lofa eða lasta, sýkna eða sakfella. Ritdómar eiga að vera vegna les- endanna, ekki vegna höfundanna. ' þeir eiga að ryðja úr vegi mis- j skilningi, sem hætt er við að setj- : ist að verkinu eða höfundi þess. i þeir eiga að vera til þess, að les- j endurnir geti skilið betur, dæmt betur og notið betur. Margir lesendur eiga erfitt með að njóta verka ungra höfunda, vegna þess, að þeir eru hlaðnir for- dómum gegn þeim. þeir skoða hverja nýja bók eins og persónu- lega móðgun. þeir halda að höf- undarnir heimti viðurkenningu, og nana ætla þeir ekki að láta, fyr en í fulla hnefana. Eða hafa þeir ekki átt nóg af skáldum ? Hafa þeir ekki átt Jónas og Bjama og ýmsa aðra, sem þeir lærðu um í barna- skólanum? Ætla þessir strákar að lifa á því, að skynsamir menn skipi þeim á skáldabekk? þessir menn kunna aðeins að kaupa og selja. þeir kunna ekki að þiggja þær gjafir, sem að þeim eru | rjettar. Ef þeir lærðu það, sparað- j ist þeim gremja og hugaræsing. þessi gremja hefir risið gegn j því, að við Islendingar höfum eigi: : ast ungan og efnilegan rithöfund, Halldór Kiljan Laxness, sem skrif ar öðruvísi en aðrir. Halldór hefir gefið út bók, sem heitir „Undir Helgahnúk“. Bókin er hugsuð og rituð eftir ! 1920. H,ún er skrifuð af manni, sem ! er svo ungur, að hann var ekki far , inn að hugsa um aldamótin, en . margir af mætustu mönnum þjóð- j arinnar hættu einmitt að hugsa ! um svipað leyti. „Undir Helgahnúk“ er ekki saga : í venjulegum skilningi. Venjulegri sögu svipar til leiks, sem heitir „að fela fingurbjörg“. Hún hefst j á því, að fingurbjörgin er falin, og endar á því, að fingurbjörgin ! finst. Margir hafa reyndar skilið inngang bókarinnar á þennan hátt. þar er fingur björgin falin í því, að íslenskur stúdent fer í hundana í Kaupmannahöfn, og fingurbjörgin finst á borgaralega vísu með því, að stúdentinn tekur próf, fær stöðu og giftir sig. En í raun og veru er hann altaf að sökkva dýpra og dýpra, manngildi hans, sem mjög var af skornum skamti, er altaf að ganga meira og meira til þurðar og hann endar eðlilega á því, að verða sá andlegi aumingi, sem lýst er síðast í bók- inni. Jack London hefir skrifað dá- samlega smásögu, sem heitir: „Piece of Life“. „Undir Helga- hnúk“ er „piece of life“. Bókin er þáttur úr lífi Atla Kj artanssonar, en ekki venjuieg æfisaga hans. það er hægt að lifa dýrðlegan dag án þess að trúlofa sig, græða í lotteríi eða vera kosinn í bæjar- stjórn, án þess að nokkuð sjerstakt komi fyrir. Hvernig á skáld að lýsa slíkum degi? Leirskáldin fimbul- famba um sálarástand mannsins, fylla hverja örkina af annari með efnislausu orðastóði. þau rekja hugsanir og tilfinningar mannsins eins og garnir úr kind. Forfeður okkar lýtsu yfirleitt ekki slíkum degi. þeir skrifuðu gagnorðar, hlutrænar frásagnir. þeir sögðu frá atburðum, og sá, sem gat ekki ráðið í sálarástand manna af orð- um þeirra eða athöfnum, varð að vera jafnnær. Sumir nýtísku höf- undar lýsa öllu frá sjónarmiði mannsins sjálfs, orð hans, athafn- ir og umhverfi fá blæ af sálar- ástandi hans. Hamsun getur með þessu móti fyist innilegri gleði eða dularfullri lotningu gagnvart hversdagslegum hlutum, jarðföst- um steini, litlu laufblaði, krakka með kött í fanginu o. s. frv. Hall- dór hefir sömu aðferð. Bók hans er hugsuð og skrifuð frá sjónar- miði persónanna sjálfra, aðallega Atla, og mörgu er lýst á barnsmáli hans. þessvegna hefir hundurinn kringlótta en ekki hringaða rófu. þessvegna langar Atla suður í lönd, þar sem rúsínurnar, en ekki vínberin, vaxa. þegar Sæmundur yrkir fyrir börnin, lætur hann kýrnar leika við hvern sinn fing- ur. Ritdómari, sem hefir lesið nátt- úrufræði Bjarna Sæmundssonar, veit, að kýrin hefir klaufir en ekki fingur. Hann hefir líka sjeð það sjálfur. Hann hneykslast á kveð- skap Sæmundar. Nú gæti kotkarl- inn Sæmundur verið leirskáld án þess að Halldór væri það, en rit- dómarinn veit, að Sæmundur er hugsmíð Halldórs og Halldór hef- ir í raun og veru ort kvæðið. þess- vegna hneykslast hann á kveðskap Halldórs. þetta er rakið hjer til þess að sýna, hversu gersneiddur þessi ritdómari hefir verið því, að skilja frásagnaraðferð Halldórs, sem er frásagnaraðferð nútímans, eða betri höfunda hans. Atli Kjartansson lifir ekki við- burðaríku lífi. Æfisaga hans kæm- ist fyrir á einni blaðsíðu. En lífs- saga hans er mikil og merkileg. Honum finst eitthvert hátíðlegt æfintýri felast að baki daganna. Og Halldór, sem lýsir öllu, sem kemur fyrir Atla, frá sjónarmiði hans og með orðum hans, gerir það svo vel, að lesandanum finst líka, að eitthvert hátíðlegt æfin- týri felist að baki daganna. þess- vegna er bókin ekki frásögn, held- ur „piece of life“. Venjuleg saga er eins og leikur- inn „að fela fingurbjörg“. Gifting- ar, peningar, völd, sigur rjettvís- innar o. fl. eru þær fingurbj argir, sem flestir höfundar leita að og finna á síðustu síðunni. Hvers- dagslífið er matur og drykkur, vinna og svefn. ráðskonur og rukk- arar, áhyggjur fyrir morgundegin- um o. fl. Halldór lítur svo á, að einu gildi í raun og veru, hvoru sje lýst, hvorttveggja sje einskis virði, ef ekki felist annað og meira að baki. þessvegna fæst hann ekki við að fela fingurbj argir. Hann hefir sett sjer hærra mark. það er erfið- ara, en Halldóri tekst það svo, að enginn, sem les bók hans með skilningi, getur efast um hæfi- leika hans. Jón Thoroddsen. Dýrtíð og uppbætur. Hagstofan hefir nýlega samið verolagsskrá þá, sem lögum samkv. (nr. 71, 28. nóv. 1919) er reiknuð eftir uppbót á launum embættismanna árið 1925, — og fjármálaráðherra staðfest hana. Samkv. henni hækkar dýrtíðaruppbótin úr 52% upp í 78%, og hefir fjármálaráðu- neytinu talist svo, sem það nemi um 450 þúsund kr. gjaldaauka fyr- ir ríkissjóð. Verðlagsskrá þessi er miðuð við 8 vörutegundir, og vísi- talan reiknuð þannig út, að til grundvallar er lagt verðlagið haustið 1914 og vísitalan þá sett 100, síðan er bætt 25% við þáver- andi verðlag, síðan er þeirri hækk uðu verðtölu deilt í verðtöluna frá haustinu 1924 og margfaldað með vísitölunni frá 1914, og kemur þá út vísitala þeirrar vörutegundar, sem um er að ræða, 1924. En nú er gildi vísitalnanna misjafnt og er þá aðalvísitala tegundarinnar fengin með því að margfalda vísi- töluna og vísitölugildið. En aðal- vísitala allrar uppbótarinnar fæst svo með því að leggja saman alla 8 liðina, sem þannig hafa fengist, og deila í þá með samanlögðu vísi- talnagildinu. Til dæmis um þetta má taka hjer hveiti. Haustið 1914 er verðið reiknað 36 au. kg. -f- 25% hækkun = 45 au., en haustið 1924 er verðið 82 au. kg„ er þá 45 deilt í 82 og margfaldað með vísi- tölunni 100, og koma þá út 182, sem er vísitalan 1924 (án brota), en vísitölugildi þessarar tegundar er aðeins Vá. svo öll verður vísital- an, sem til samlagningar kemur í aðalvísitölunni: 91. Er þessa getið hjer fólki til fróðleiks, þvi margt er oft um þessar dýrtíðaruppbæt- ur talað, en mörgum ókunnug að- ferðin við útreikning þeirra. Vörutegundirnar, sem við er miðað, og verð þeirra, er svo (fyrst greint verðið 1914, síðan 1924, alstaðar í kg.): Rúgmjöl 30 au. — 55 au„ hveiti, besta teg„ 36 au. — 82 au„ íslenskt smjör 199 au. — 615 au„ ket nýtt (dilkaket í heilum kroppum) 59 au. — 173 au„ saltfiskur 40 au. — 107 au„ óbrent kaffi 170 au. — 422 au„ högginn sykur 60 au. — 147 au„ nýmjólk (lítri) 22 au. — 65 au. Fleiri teg. eru ekki notaðar við út- reikninginn en þessar matvörur, t. d. ekki eldsneyti. Alþýðusamband Islands hefir haldið hið 5. þing sitt hjer í Rvík undanfarið. I sambandinu eru nú 27 fjelög með um 5000 meðlimum. þingið sóttu 69 fulltrúar fyrir 21 íjelag. Skýrslur um umræður og ályktanir hafa enn ekki verið gefn ar út. þó má geta þess, að fjelagi ungra kommúnista hjer í Rvík var synjað um upptöku í sambandið, með miklum atkvæðamun, „þar eð það fylgdi annari stefnuskrá en Alþýðuflokksins með því að vera í þriðja alþjóðasambandi jafnaðar- manna (Kommúnista-Internation- ale), er Alþýðuflokkurinn stæði ekki í sambandi við“. Hefir Al- í síðastl. mánuði tapaðist af bifreið á leið austur á Skeið poki með dóti, svo sem olíukápu, gúmmí- vaðstígvjel nr. 9, vefja og prjóna- garn, bækur, vefnaðarvara o. fl. Skilvís finnandi beðinn að gefa sig fram við Gest Oddleifsson bíl- stjóra, Bifreiðastöð Reykjavíkur, eða Agúst Sveinsson, Ásum Gnúp- verjahreppi. 17. JÚNÍ, 6 blöð á ári, árg. kost- ar 3.00. Flytur fróðlegar ritgerðir ; um menn og málefni. Ritstjóri 1 þorfinnur Kristjánsson. — Menn geta pantað blaðið, með því að ; skrifa til afgr.mannsins. Afgr.m. Úlrik Hansen, Aðal- j stræti 8, Reykjavík. þýðusambandið þar með opinber- lega tekið afstöðu gegn kommún- ismanum, eins og aðrir social- demokratar í nágrannalöndunum. Sambandsforseti var endurkosinn Jón Baldvinsson alþm„ en auk hans eru í stjórn 8 menn og 3 til vara. Varaforseti er Hjeðinn Valdimarsson. Jóhannes Jósefsson glímumaður ferðast nú milli ýmsra fjölleik- húsa í Bandaríkjunum og sýnir aflraunir sínar. Hefir hann lengi sýnt þar sjálfsvörn sína og ís- lenska glímu, en sýnir nú nýjan sjálfsvarnarleik, sem á að tákna vörn norrænna landnema á Vín- landi hinu forna gegn árásum Indíána. Er sagt að þetta sje vel sótt og þyki skemtilegt. þórisdalur. I fyrsta kafla grein- ar hr. H. E. í síðasta bl. hafa slæðst nokkrar villur. 1. d. 1. mgr. rituð 1. letruð. 3. d. 1. mgr. á eftir hressandi komi: og ljett í spori 3. d. 8.1. a. n. gili 1. geil. 5. d. 5. mgr. vorum 1. erum, fast að 1. fast upp að, 5. d. 1. mgr. á eftir skuggsýnt þegar innar dregur (í í hellinn): pallar, breiðir nokkuð, úr möi og sandi, eru sinn hvorum megin við ána. 5. d. neðstu 1. hjamkafla 1. iijarnskafla. 6. d. 2. mgr. sólbaði 1. sólbráði. 6. d. síðustu 1. kanna stuð inn 1. kanna dalinn. 5. d. 3. mgr„ 4. 1. a. o.: hefir fallið burtu: að kveldlagi. Athygli skal vakin á auglýsingu lífsábyrgðarfjelagsins Danmark. — Hr. þorvaldur Pálsson læknir hefir nú sem áður einkaumboð fjelagsins til þess að skrá menn í fjelagið. um sinn, rúmsins vegna, þó eftirtektarverð sjeu þar ýms atriði. það er líka hvoru- tveggja, að helstu atriðin, sem þetta snerta, eru fólgin í köflunum hjer á und- an, hverjum fyrir sig, og svo mundi sam- anburður á núverandi ástandi og því, sem hjer er stungið upp á, vera nokkuð óviss vegna þess, að fjárveitingar til ýmissa liða, sem til greina koma, eru nokkuð á reiki. það er þó fljótsjeð á því, sem þegar er komið, að kostnaðurinn við þjóðfræða- deildina fer hvergi fram úr því, sem nú er fje veitt til samskonar starfa hvort eð er. Sumstaðar er allmikill spamaður. Annars- staðar eru nokkrir nýir liðir, sem krefjast þó minna fjár, en þess, sem sparast á öðr- um. Nokkuð getur þetta líka breytst, eft- ir því, hvernig launakjör eru við slík störf alment, en veitingar til aukastarfa í sjálfs- vald settar fjárveitingavaldinu. — Verður hjer því aðeins drepið á fátt eitt. Kostnaður sá allur, sem nú fer til ým- iskonar skóla- og kensluhalds í landinu, er orðinn allmikill — um 650 þús. kr. árlega. Stærstu liðirnir eru þar barnafræðslan og unglinga, og svo bændakenslan og æðri skólarnir svo nefndu. þar af má segja, að til háskólans fari um 150 þús. kr. árlega, eða milli 160 og 170 þús„ ef reiknað er með fje til stúdenta erlendis. Af þessu rennur þó ekki nema tiltölulega lítill hluti til þeirrar deildar, sem hjer er um að ræða sjerstaklega. Má telja það aðallega laun (og styrk) þeirra þriggja manna, sem við íslensk fræði fást, því annar kostnaður við skólann mundi að mestu verða jafn eftir sem áður, hvort sem þeir væru þar eða ekki. Kostnaður við þetta skólahald alt hefir að sjálfsögðu farið vaxandi á síðustu áram, bæði vegna þess, að skólamir hafa verið auknir, og af því, að gildi peninganna hefir raskast, svo að annar svipur er nú á upphæðunum en áð- ur var, á þeim gömlu og góðu tímum. Ef athugað er, hvernig þetta var með- an embættaskólarnir einir voru, og rjett eftir heimastjórnina sjest, að t. d. 1906— 07 er gert ráð fyrir því, að til prestaskól- ans fari 12,310 kr. (þar í húsaleiga og námsstyrkur, til bókakaupa 300 kr„ til kenslubókaútgáfu, 25 kr. pr. örk). Til læknaskólans kr. 7900, og til lagaskólans (1909) kr. 12510. þetta eru um 33 þús. kr. móts við c. 150 þús. kr. nú. Á þessum fyrnefnda tíma var einnig gert ráð fyrir því, að til Landsbókasafnsins færa kr. 11.760, til landsskjalasafnsins kr. 3.150, til forngripasafnsins kr. 3.720 og til nátt- úrufræðafjelagsins kr. 800. Ýmsir aðrir styrkir til bókmenta, lista og vísinda námu þá um 17 þús. kr. Nú fara til Landsbóka- safnsins um 40 þús. kr. árlega, til þjóð- skjalasafnsins um 17 þús. kr„ til þjóð- menjasafnsins rúml. 20 þús. kr„ til nátt- úrufræðafjelagsins um 1700 kr. Við þetta bætist svo kostnaður við húsið sjálft, en hann er um 10 þús. kr. á ári. þegar litið er yfir þessa töluliði, virðist svo sem þó ekkert annað væri en fjár- hagshliðin ein, væri skylt að leita lags um það, hvort ekki mætti finna betra skipu- lag en nú er, til þess að söfnin og þeirra starf yrði að hagnýtara haldi og frjósam- ara í menningarlífi þjóðarinnar en nú er. Sjálfsagt má ýmislegt finna að rekstri safnanna, einkum landsbókasafnsins. En stjóm þess undir núverandi skipulagi kemur ekki málinu við hjer. Heldur er um hitt að ræða, að koma á nýju skipulagi, sem betra sje. Úr því þjóðfjelagið heldur þarna 7—9 starfandi mönnum (sem reyndar verða sumir að hafa aukavinnu með), og kostar til stofnananna nær 100 þús. kr. árlega, er sjálfsagt að reyna svo, að bæði fái þjóðfjelagið sem mest fyrir það fje og svo fái mennirnir sem best að beita sjer. Og úr því að til er nú í landinu önn- ur stofnun, sem sýnt er hjer á undan, að þessi söfn eru náskyld, en sú stofnun fær ekki að njóta sín til fulls, vegna mann- fæðar og fjárskorts, og hefir þó ekki nema lítinn 'hluta þess fjár sem söfnin hafa — þá virðist sjálfsagt, að láta þessar skyldu stofnanir styðja hvora aðra. Og það á ekki að verða á þann hátt, að stofnununum sje krækt saman eitthvað til málamynda, mönnunum skákað milli þeirra eftir at- vikum, og klofnir eitt skiftið í þessa og hitt í hina stofnunina, en skipulagið eða skipulagsleysið í heild sinni látið haldast óbreytt. það er skipulagið sjálft sem á að breytast — úr iþessu á að verða ein sam- ræm og samstæð stofnun, og það því frem- ur, sem undir slíka stofnun má renna rökum bæði sögulegs rjettar úr aðdrag- anda þeirra og nauðsynjarinnar í nútím- anum. ' Um kostnaðinn í einstökum atriðum / má hjer minna stuttlega og í samhengi á nokkur atriði, sem fyr eru rakin hvert á sínum stað. 1 bókvísi mætti komast af með 7—8 menn í stað 9—11 nú. Sparast þar þá þær upphæðir, en þó sennilega ekki allar, því sum launin þyrftu að vera nokkru hærri en þau sem lægst eru nú. 1 náttúra- fræðum mætti fá að minsta kosti 1 fasta- mann, án nokkurs kostnaðar frá því sem nú er, því nú þegar eru greidd föst laun einum hinum ágætasta náttúrufræðingi hjer, Bjama Sæmundssyni, án þess að hann hafi nokkra fasta stöðu. En störfin, sem honum eru ætluð, að flestu leyti alveg hliðstæð venjulegum störfum prófessora. Svipaðar ástæður eru bæði um þjóðhags- fræði og listmentir.1) En þó svo væri ekki, þá hafa sparasrt 1—3 störf við bókvísi, sem nota má til að auka fastastörf á öðr- um sviðum. Á þenna hátt má fá 10—12 fasta starfs- menn kostnaðarlaust frá því sem nú er. Við þetta bætast svo allir aukamennirnir, sem fyr er getið, og hafa meiri eða minni styrk til starfa, sem undir þessa þjóð- fræðadeild mundu heyra, en eru þó jafn- framt, eða aðallega starfsmenn annara stofnana. En það eru einir 5 menn, sem að náttúrafræðum vinna, að minsta kosti tveir er að sagnfræðum vinna, um 4 er að hagfræðum vinna og 3—5 að minsta kosti er að listum vinna. það eru því alls 20— 27 fastamenn og aukamenn, sem fá má án nokkurs aukakostnaðar til að leggja grundvöll þessarar deildar. þar við bætist svo, að húsnæðið er líka ókeypis, miðað við það sem nú er, þ. e. a. s. engin ný út- gjöld af því, eins og fyr er rakið. — Aðr- ar deildir háskólans yrðu reknar eins eftir sem áður, svo þetta hefir ekki áhrif á kostnað háskólans í heild að öðru leyti, nema kostnaður þar lækkar um þá 2—3 kennara úr núverandi heimspekisdeild um leið og þeir færðust yfir í þjóðfræða- deildina. Niðurl. -----O---- : *) (Einnig hefir dr. Helgi Pjeturss, mjög fjöllesinn höfundur, haft styrk til jarðfræði- rannsókna og ritstarfa yfirleitt nú síðast, en enga fasta stöðu, og gæti þá vel átt þama heima, ef hann vildi, eða aðrir.) Prentsmiðjan Acta.

x

Lögrétta

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lögrétta
https://timarit.is/publication/196

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.