Lögrétta - 01.06.1926, Blaðsíða 2

s
LÖGBJETTA
Af austurvegum.
I. FerðaspjalL
Bíllinn brunaði af stað upp úr
bsanum og austur á veginn, full-
ur af fólki og fjármunum. pað
var einn hinna heimsfrægu „Fiat“-
bíla með þrettán sálir innanborðs,
ef ætla mætti að ein fylgdi skrokk
hverjum. Einhverjum myndi hafa
sýnst það gáleysi, að tama, og
ekki síður hitt, að byrja ferðina
í þokkabót á mánudagsmorgni.
Alt gekk nú samt greitt og slysa-
laust, þrátt fyrir þessar glópskur,
Veldur því sennilega „vantrúin“,
hve miklu sjaldnar „þrettán“
verða nú að óhöppum en sagt er
að þeir áður yrðu. Mánudagamæð-
an virðist og mjög vera að minka
seglin. Háir henni sjálfsagt margt
og ekki minst hinar nýju kenn-
ingar þeirra Sig. Nordals, sem
telur alla daga jafngóða til að
byrja gott verk á, — og Jóh.
Kjarvals, sem sagt hefur og
ákveðið að „mánudagur" skyldi
í framtíðinni „til máttar“.
það var annars merkilegt
mannaval, sem þama hafði safn-
ast saman. þar vora t. d. tveir
búfræðingar eða fleiri, tveir
söngvarar eða fleiri, tvö skáld eða
fleiri, tveir listmálarar þjóðkunn-
ir, það vora þeir Kjarval og
Túbals eins og þeir nefndu hver
annan að „íslenskum“ sið. þar
vora og tvær heimasæftur, bónda-
dætur frá einu af fomfrægustu
höfuðbólum á Rangárvöllum, á
heimleið úr kennaraskóla, fullar
af leik og lífi. Og enn var þar
fleira merkilegt fólk, þó ekki verði
hjer flokkað nánar.
Veðrið var gott. Vegurinn var
sæmilegur og vagninn rann drjúg-
mót austurátt. Enda lá víst vel á
flestum og hjelt sig hver við
sitt heygarðshom. Búfræðingam-
ir ræddu um ræktun landsins,
söngvararnir sungu. Málaramir
skimuðu í allar áttir, dásömuðu
dýrðlega liti og fögur fjöll, skáld-
in sátu hljóð og horfðu út i
bláinn. En heimasæturnar gáfu
öllum hinum hornaugu og hlógu
að öllu og engu. Svona gekk ferða-
lagið austur yfir ölfusá. þar mist-
um við búfræðing og besta söng-
hálsinn í förinni og úr því fækk-
aði okkur óðum.
Fátt bar fyrir augu, sem frá-
sagnar sje vert. Vegirnir voru
svo að segja mannlausir og á
bæjunum meðfram götunni var
heldur ekki fólk að sjá. það er
satt, nú eigi síður en á dögum
.Jónasar, að „dauft er í sveitum
hnýpin þjóð í vanda“. Og eng-
inn ætla jeg að finni til þess
sárar en sá, sem tekið hefur þátt
í vorönnum nágrannaþjóðanna.
þessu iðandi athafnalífi vorsins,
þegár hver bóndinn keppist við
annan að vinna sem mest og best.
það er mikill munur á að fara
yfir erlenda sveit, þar sem al-
staðar eru menn og hestar að
verki við veginn, eða íslenska, þar
sem engan er að sjá við útiönn,
þó farið sje eftir margra mílna
vegi, vfir grösugustu sveitir
landsins, jafnvel á hávori.
Víða vora hross og kindur á
kroppi og lögðu á það alt kapp
að tína saman nýgræðinginn sjer
til bragðbætis, því enn var hann
svo lágur í lofti, að seint myndi
ganga flestum gripum að safna
yðrafylli, af því góðmeti einu
saman. þeim er hún sýnilega
runnin í eðlið, útigönguskepnum,
ástundunin við að safna sjer sum-
arholdum. það er eins og þeim
sje hún Ijós, þörfin á að eiga
sjálfar eitthvað að grípa til, þeg-
ar veturinn gengur í garð, en
húsbóndinn sparar heyin um of.
þegar austur yfir þjórsá kom
fór „Gráni“ að fara á kostum.
þar yfir eru nú bestir vegir á
allri austurleið. Enda skreið sá
grái sem svara myndi 70—80 km.
á klukkustund, eða þvílíkt sem
meðalhraðlest á stálspori. — Oft
hef jeg áður farið yfir Holtin,
en aldrei sjeð það eins vel og nú
hvert ágætis framtíðarland þau
eru. Mjer hefur sem sje tiltölu-
lega nýlega orðið hann fullljós,
hæfileiki minn sá, að sjá það, sem
ekki er, en orðið gæti, þegar um
ræktunarmöguleika Islands er að
ræða.
Og þið, er þekkið Holtin, takið nú
eftir því sem jeg hef að segja:
Allar hallfleytu-mýrarnar þar og
allir móarnir, alt eru það hin
ágætustu efni í tún, jafngóð og
betri en tún þau flest, sem nú
eru til sýnis í sveit þeirri. Holtin
öll, eða meginhluti þeirra, er til
þess kjörinn að verða eitt sam-
felt tún. það tún gæti orðið að
minsta kosti 20—25 þús. hektar-
ar að stærð, eða á borð við öll
tún og matjurtagarða, sem nú
eru til á íslandi. Og ætti í meðal-
ári að gefa af sjer nálæigt 25
þús. kýrfóður, ef eigi brysti
áburð. þá myndu 1500—2000
bændur rúmast þar eins vel og
150 nú, og lifa þó helmingi betra
lífi en þeir 150 gera.
Mörgum finst þetta nú líklega
öfgar og vitleysa, sem engri átt
geti náð. Og fólki, sem einungis
þekkir íslenskan búskap eins og
hann nú er algengastur, er það
full vorkunn. En það er nú samt
meira en öfgar. það er dagdraum-
ur, sem vel gæti orðið að veru-
leika og verður það vafalaust, að
mestu eða öllu leyti einhvem-
tíma í framtíðinni. því trúi jeg
a. m. k. og því trúa margir fleiri.
það er sannleikur og raunvera-
leiki. Ein einasta sveit á borð við
Holtin gæti, ef fullræktuð væri,
fóðrað alla þá nautgripi, sem nú
eru til á Islandi og meira til. Og
þar gæti lifað sæmilegu lífi alt
að V3 alls íslenks sveitafólks þess
sem nú er. Hvað marga myndi
ísland alt geta alið, ef vel væri
að því búið? — því get jeg ekki
svarað. En þab þori jeg að full-
vrða: íslendingar þurfa ekki að
svelta, þó þeir tvítugfaldist, ef
þeir aðeins gera það með fyrir-
hyggju. Ekkert land álfu vorrar
er jafn óunnið sem Island. En
fá eða engin lönd hennar era frem-
ur framtíðarlönd en það. — það er
þetta tvent, sem gerir það svo
glæsilegt, að vera íslendingur.
Hjer eru verkefnin nóg, hvert sem
litið er. Og enginn þarf að óttast,
að of þröngt verði um þjóðina
fyrst um sinn, enda þó henni haldi
áfram að fjölga líkt og nú hin j
síðustu árin. þetta hvorttveggja er j
gæfa meiri, en við að jafnaði
gerum okkur ljósa grein fyrir.
Nú eru íbúar Islands hjer um bil
eitt hundrað þúsundir. þjóðinni
fjölgar nú um nálega 1% á ári
hverju og hefur gert það um
nokkura áratugi. Haldi þjóðin
áfram að aukast þannig — um
það er engin ástæða til að efast,
— þá verða íslendingar eftir 70
ár orðnir tvö hundruð þúsundir,
en eftir 170 ár kringum hálfa
miljón! — það er vænt að vita til,
að þjóð vor er 1 svo örum vexti.
það sýnir oss og sannar, að enn
á hún lífsmagn nóg til langs og
fagurs framtíðardags. En því að-
eins verður framtíðin oss dagur
en ekki nótt, að fram verði horft
og á fætur farið og unnið af al-
úð og trú. Stritað með framsýni
og viti. þau eru mörg málin, sem
að kalla og úrlausnar bíða í okk-
ar unga ríki. En eitt er stærst og
mest: Nýyrking landsins — end-
urnám sveitanna! það er hið
mikla verkefni, sem kallar á okk-
ur öll. það á að verða aðalvið-
fangsefni hennar, kynslóðarinnar
ungu, sem er að koma.
Áður en mig varir og fyrri en
þessari litlu ræðu er lokið, erarn
við komin austur yfir Steinslæk.
þar leit jeg loksins augum mann,
er að verki var, á bæ einum nærri
brautinni. Sá ók inn sauðataði til
eldsneytis! það var nú vel að verið
og búmannlegt á gamla vísu, að
hafa lokið eldiviðarþurki um sum-
armál. Enda býr þar ötull bóndi.
En illa skar það mig í hjartað að
sjá skáninni, besta áburðinum
bóndans, ekið þessa leið: Inn að
öskustónni, í staðinn fyrir að
stækka og bæta töðuvöllinn hans
eins og hún svo auðveldlega hefði
getað orðið til. Áburðar óhirðing-
in og sauðataðsbrenslan er önnur
mesta stórsynd Islandsbænda við
landið og sjálfa sig, og gengur
sjálfsmorði næst. Hin stærsta
synd þeirra er horfellirinn, er oft
er óbein afleiðing þeirrar er jeg
áður nefndi. því sjaldgæfari
myndi fóðurskortur en nú er, ef
betri og stærri væru túnin en al-
ment eru þau nú.
Áður fvrri lá leið mín eigi
lengra austur en móts við Selsand.
En nú er ferðinni heitið á Rang-
árvöllu. Jeg ek því áfram, fram-
hjá fósturgarði. Okkur ber óð-
fluga austur um Holtin. Og erum
fyrr en jeg almennilega hef áttað
mig, komnir út á Rangárvalla?
eyðimörkina miðja, með sand und-
ir og alt um kring. Úh! Sá ógæfu-
sandur! En sjáum nú til: Sandur-
inn er virkilega byrjaður að gróa
á ný. það sýna ótvírætt allir þess-
ir þúsundmörgu grashottar, sem
sumstaðar þekja hann nær að
þriðjungi. þeir munu fjölga, þjett-
ast og stæjkka þar til saman ná og
sandsins sjá engin merki. Jeg hef
orð á þessu við sessunauta mína,
heimasæturnar frá höfuðbólinu
gamla. þær horfa á mig hissa og
hlæja að vitleysu minni. „það
verður álíka snemma og Holtun-
um hefur öllum verið breytt í
tún“, segja þær og hlæja á ný.
Seinna fjekk jeg þó betri styrking
í trúnni. Guðmundur á Stóra-Hofi
sagði mjer að mikinn mun sæi á
sandinum síðan hann kom á Rang-
árvöllu, hve grösugri væri nú
en þá, fyrir ca. 15 árum. Senni-
lega myndi það verða tiltölulega
auðvelt verk að græða á ný sand-
sárin öll, um neðanverða Rang-
árvöllu, ef eigi skorti fje nje
áræði.
Austur á miðjum hásandinum
stigu ungfreyjumar út og beygðu
af leið upp undir fjöllin, gang-
andi. þær ljeku við tá og fing-
ur og hugurinn bar þær hálfa
leið heim til föðurtúna. Við sem
eftir sátum veifuðum húfunum
að skilnaði og runnum áfram.
Tútlu síðar varð skáldinu í för-
inn þessi staka að orðum:
„Ef leikur blóð og sefi senn
í sælu ungu vífi,
það kæftir jafnvel kararmenn
að kynnast slíku lífi“.
Veit jeg eigi með vissu, hví
hann orti svo einmitt þá, en gat
þó til þess í hljóði. Og má nú
hver sem vill geta hvers jeg gat.
Jeg fylgdist með „Fiat“num alt
að Eystri-Rangá. En þar heitir í
Djúpadal, sem yfir hana er nú
farið. þar var áður bújörð, en
er nú auðn. þar bjó fyrir löngu
langafi minn einn, er Hannes
hjet. Hjá honum eða öðrum
Djúpadals-bónda einhverjum, ólst
hann upp karlinn, sem þetta kvað:
„I Djúpadal jeg bundinn beið
bölvunar á snaga,
organdi af hungursneyð
alla mína daga“.
Hefur sýnilega verið þröngt
þar í búi sem víðar í þann tíð
og suinstaðar enda enn. En hún,
því miður, hvorki ný nje gömul
sagan sú, að hjer svelti fólk og
fje, þó óþarft væri, ef betur væri
bjargráðanna gætt en gert er.
Jeg kvaddi mæta samferðamenn
og gekk upp að Stóra-Hofi. —
II. Lífsnauðsyn Láglendinga.
Jeg hafði heyrt það sagt fyrir
löngu síðan, að á Stóra-Hofi væri
betur en í meðallagi búið. —
Og jeg þóttist brátt sjá, er mig
bar inn í úthagann, að satt
væri frá sagt. Og jeg sann-
færðist æ því betur, sem nær dró
bænum bóndans. Fyrst varð fyrir
mjer stórgripagirðing mikil, en
nokkuð forn. Og því næst fjár-
girðing sauðheld, ný og hin vand-
aðasta, sjálfsagt á annað hundr-
að hektara. Voru þar tveir
strengir gaddavírs ofan á torf-
gaiði, en skurður tvístunginn inn-
anvert. þá girðingu hafði bóndi
látið gera milli veturnátta og
hvítasunnu í fyrra. Mjer kom í
hug saga svolítil, sem jeg fyrir
skömmu hafði heyrt um nábúa
tvo. þeir bjuggu báðir þar sem
hjet að Hofi. það var haust eitt
eftir veturnætur að bóndinn á
Hofi hinu meira var að láta grafa
skurð einn og lagði kapp á, svo
sem flest er hann gera ljet. Fjell
V esalíngarnír.
Eftir Victor Hugo
ANNAR þÁTTUR: CÓSETTA.
Fyrsta bók: Waterloo.
Ef ekki hefði rignt nóttina milli 17. og 18. júní 1815,
hefði framtíð Evrópu orðið alt önnur. Nokkurir vatns-
dropar rjeðu forlögum Napóleons. Hann gat ekki haíið or-
ustuna við Waterloo fyr en klukkan hálftólf, vegna þess
að jarðvegurinn var svo blautur, að hann gat ekki komið
stórskotaliðinu við. þetta varð til þess, að Blucher vanst
tími til þess að komast á orustusvæðið. Napóleon reisti
jafnan orustuáform sín á stórskotaliðinu, og ekki síst 18.
júní 1815 er hann hafði meiri stórskeyti en óvinirnir.
Wellington hafði aðeins 159 fallbyssur, Napóleon hafði
240. Hefði jarðvegurinn verið þur og stórskotaliðið getað
lagt af stað, hefði orastan verið hafin klukkan sex að
morgni, og klukkan tvö hefði henni verið lokið með sigri
Napóleons, tveimur stundum áður en Prússarnir komu og
rjettu við bardagann. Allir eru sammála um, að orustu-
fyrirætlun hans hafi verið frábær. Hún fór í þá átt að
ráðast á miðdepil bandamanna hersins, ryðjast þar í
gegn, tvístra óvinunum, skilja Englendinga og Prússa að,
reka enska herinn yfir að Hal og prússneska herinn til
Tongres, svo að sambandinu milli Wellingtons og Bluchers
væri slitið, ráðast á Mont-iSaint-Jean, hertaka Brússel,
reka þjóðverjana út í Rín og Englendinga út í hafið.
þetta var áfrm Napóleons. þegar því var lokið, var hægt
að athuga, hvað væri næst fyrir hendi.
Vjer ætlum að sjálfsögðu ekki að fara að rita sögu
Waterloosbardagans, en eitt af inngangsatriðunum í leik
þeim, sem vjer höfum tekið oss fyrir hendur að rekja
sundur, er við hann tengdur. Bardaganum hefir verið
lýst og lýst meistaralega, frá Napóleons sjónarmiði, og
aí í'jöida sagnfræðinga frá annara sjónarmiði. Vjer æitl-
um ekki að skifta oss af baráttunni milli þessara sjónar-
miða, vjer eigum engan rjett á að tala í nafni vísindanna,
vjer látum oss nægja að ganga yfir þessa sljettu, renn-
vætta af mannablóði, og má vel vera að oss missýnist
stundum. I vorum augum er svo að sjá, að röð af tilvilj-
unum hafi hait áhrif á herforingjana við Waterloo, og
þegar spurt er um forsjónina, þennan dularfulla ákæranda,
þá dæmum vjer eins og þjóðin, sem fellir dóm sinn í ein-
feldni.
Vilji menn gjöra sjer ljósa grein fyrir orustunni við
Waterloo, þarf ekki annað en hugsa sjer A dregið upp á
jörðina. Vinstri álman í A-inu er vegurinn til Nivelles,
hægri álman er vegurinn til Genappe, þverstrikið er öng-
vegið milli Ohain og Brain-l’Alleud. Broddurinn á A-inu
er Mont-Saint-Jean, þar er Wellington, neðri endinn
vinstra megin er Hougomont, þar er Reille og Jerome
Bonaparte, neðri endinn hægra megin er Belle-Alliance,
þar er Napóleon. Rjett þar fyrir neðan, er þverstrikið
nemur við hægri álmuna, er La Haie-Sainte. I miðju þver-
strikinu er staðurinn, er úrslit bardagans urðu á. þar hefir
ljónið verið reist, sem er ósjálfráð ímynd frábærrar
hreysti lífvarðar keisarans. þríhyrningurinn, sem kemur
frarn við efri hluta álmanna í A-inu og þverstrikið, er
Mont-Saint-Jean-sljettan. Allur bardaginn var um þessa
hásljettu. Hliðarfylkingar herjanna beggja breiddust út
til hægri og vinstri fram með Genappe- og Nivellesvegin-
um; d’Erlon var móti Picton, Reille móti Hill. Soigneskóg-
urinn liggur á móti broddinum á A-inu, bakvið Mont-Saint-
Jean-sljettuna. Sjálf er sljettan öll með hæðum og laut-
um; hver hæðin er annari ofar, sljettan smáhækkar öll
upp undii' Mont-Saint-Jean og nær upp að skóginum.
Herforingjarnir höfðu báðir kynt sjer vandlega sljett-
una við Mont-Saint-Jean, sem nú nefnist Waterloo-sljettan.
Wellington hafði betri aðstöðu í orustunni, Napóleon
lakari. Enski herinn var uppi á hæiðunum, franski herinn
niðri á sijettunni. *
það er nærri því ástæðulaust að lýsa Napóleon, er
hann staðnæmdist við dögun á hesti sínum á Rossomme-
hæðinni með sjónaukann í hendinni. Rólegt andlitið undir
litla hattinum frá skólanum í Brienne, grænn einkennis-
búningurinn, hvítur kraginn, sem huldi stórkross heið-
ursíylkingarinnar, yfirfrakkinn, sem huldi axlaskúfana,
rautt bandið, sem kom fram undan vestinu, skinnbúxum-
ar, hvítur hesturinn með rauða flauelisáklæðinu með N-i
ineö kórónu yfir og örn í horninu, reiðstígvjelin utanyfir
silkisokkunum, sverðið frá Marengo, silfursporarnir —
öll inyndin af þessum síðasta Cæsar er ljóslifandi í allra
huga.
það hafði rignt alla nóttina, jörðin var rennvot; hjer
og hvar hafði vatnið safnast í polla; sumstaðar náði það
upp að öxulunum á vögnunum; kviðargjarðimar á hestun-
um lágu í aurnum; ef kornið á ökrunum hefði ekki verið
troðið niður og fylt sporin, svo að það lá eins og sandur
undir hjólunum, hefði alls ekki verið fært yfirferðar.
Orustan hófst seint. Napóleon vildi bíða, eins og drep-
ið hefir verið á, þangað til stórskotaliðið gæti hreyft sig,
en það gat ekki orðið fyr en sólin var komin upp og
hafði þurkað jarðveginn dálítið. En sólin kom ekki. þegar
fyrsta fallbysisuskotinu var hleypt af, leit herforinginn
Colville á úr sitt. Klukkan var fimm mínútur yfir hálf-
tólf.
Orustan hófst með ofsa — ef til vill meiri ofsa, en
keisarinn hefði sjálfur á kosið — með því, að vinstri fylk-
ing Frakka rjeðist á Hougomont. Napóleon rjeðist um
leið á miðherinn með því að senda stórfylkið Quiot móti
La Haie-Sainte og Ney stýrði hægri fylkingararmi Frakka
á móti vinstri fylkingararmi Englendinga, sem studdist
við Papelotte. Árásin á Hougomont var að nokkuru leyti
látalæti; tilgangurinn með henni var að draga Wellington
þangað, fá hann til þess að beygja til vinstri. þetta hefði